https://www.facebook.com/groups/130905080343966/permalink/1583504661750660
adli tıp marşı
yayın etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
yayın etiketine sahip kayıtlar gösteriliyor. Tüm kayıtları göster
12 Eylül 2022 Pazartesi
5 Ağustos 2022 Cuma
25 Temmuz 2022 Pazartesi
RUHSAL DEĞER SİSTEMİNDE
SEÇİM ZAMANI
Kitap Gençlik ilacı olan
Yunus Can; Elif; Anıl; Olcay; Sercan; Arda’ya ve Ölümsüzlüğü arayan Köksal’a;
kendini arayan Gençlere ithaf olunur.
PROF. DR. YAŞAR BİLGE
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
(Time for a Choice in the System of Psychological Values)
Birinci Baskı, Eylül 2014 ANKARA
Copyright © 2014. Tüm hakları Prof. Dr. Yaşar BİLGE’ ye aittir.
Türkiye Cumhuriyeti’ nde Basılmıştır. 5846 ve 2936 sayılı Fikri
ve Sanat Eserleri Yasası Hükümleri gereğince kaynak
gösterilmeden alıntı yapılamaz, fotokopi yöntemiyle çoğaltılamaz,
resim, şekil, grafi kler kopya edilemez. Kitabın içerdiği bilgilerden,
yazılı ve görsel materyallerden Prof. Dr. Yaşar BİLGE’ nin yazılı
izni olmadan herhangi bir şekilde kısmi veya tamamen alıntı
yapılamaz. Aksi davrananlar hakkında Prof. Dr. Yaşar BİLGE’ nin
tüm hakları saklıdır. Bu haklar Türkiye Cumhuriyeti Kanunları ile
korunmaktadır.
ISBN: 978-605-89639-4-8
DAĞITIM: PELİKAN KİTABEVLERİ
Ataç Sokak 3/A Sıhhıye - ANKARA • Tel: 0312. 434 07 44-45 • Fax: 434 07 46
Şube: Olgunlar Sokak 4/4 Kızılay - ANKARA • Tel: 0312.417 17 27 - 419 42 41
Şube: Bayındır Sk. Adilhan Kitapçılar Çarşısı 6/65 • Tel: 0312.434 42 41- 434 41 33
Şube: Karanfi l Sokak Birlik İş Merkezi 5/6-28 Tel: 0312.418 69 17
Baskı: Öncü Basımevi
Kazım Karabekir Cad. Ali Kabakçı İşhanı 85/2
Tel: 0312. 435 06 12 - İskitler - ANKARA
İÇİNDEKİLER
BÖLÜM I. ...................................................................................................................... 9
ÖNSÖZ ......................................................................................................................... 9
BÖLÜM I. ...................................................................................................................... 10
TARİHÇE ...................................................................................................................... 11
SAĞLIKLI BİREY .......................................................................................................... 11
AKADEMİK YETERLİK ALANININ OLMAZSA OLMAZLARI ........................................ 13
KENDİ KENDİNE ANALİZ ............................................................................................ 14
DEĞER .......................................................................................................................... 15
BAĞLANMA KURAMI ................................................................................................... 16
İNANÇ PSİKOLOJİSİ .................................................................................................... 17
BİLİŞSEL PSİKOLOJİ .................................................................................................. 18
DUYGU ........................................................................................................................ 21
BEYİN ARAŞTIRMALARI ............................................................................................ 22
DAVRANIŞ .................................................................................................................... 25
HAREKET BOZUKLUKLARI ........................................................................................ 26
İLETİŞİM ....................................................................................................................... 29
İŞBİRLİĞİ .................................................................................................................... 30
KÜLTÜR ....................................................................................................................... 32
ERGENLİK ................................................................................................................... 34
ÜREME SAĞLIĞI ......................................................................................................... 36
CİNSEL KİMLİK ............................................................................................................ 36
SOSYAL SORUNLAR ................................................................................................... 37
ŞİDDET UYGULAMA AMAÇLARI ................................................................................. 37
ÇALIŞMA HAYATI .......................................................................................................... 38
SPOR PSİKOLOJİSİ .................................................................................................... 40
REKLAMIN İNSAN ÜZERİNE ETKİLERİ ..................................................................... 40
NADİR HASTALIKLAR ................................................................................................. 42
HASTA YETERLİĞİNİ DEĞERLENDİRMEK İÇİN ......................................................... 44
BEKLENEN YAŞAM SÜRESİ ....................................................................................... 45
PSİKİYATRİK DEĞERLENDİRME ............................................................................... 47
PSİKOLOJİK TESTLER ............................................................................................... 53
GERÇEKCİ KARAR MEKANİZMASI ............................................................................ 55
KİŞİ ............................................................................................................................... 55
KABUL KOŞULLARI ..................................................................................................... 57
İNCELEME YAPMAMA KARARI .................................................................................. 57
BÖLÜM II. ..................................................................................................................... 58
KAYGI DEĞERLENDİRME TEORİLERİ ...................................................................... 58
YALAN ........................................................................................................................... 59
UTANÇ .......................................................................................................................... 60
ALDATMA ...................................................................................................................... 62
İSTİHBARAT .................................................................................................................. 63
FOBİK DURUMLAR ..................................................................................................... 65
PANİK ATAK .................................................................................................................. 65
DUYGU DURUM BOZUKLUKLARI .............................................................................. 66
DEPRESYON-BİPOLAR BOZUKLUK ........................................................................... 66
UYKU BOZUKLUKLARI ............................................................................................... 67
OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK ............................................................................ 68
PSİKOZ ........................................................................................................................ 69
ŞİZOFRENİ .................................................................................................................. 69
KİŞİLİK BOZUKLUKLARI ............................................................................................. 70
DİSOSİYATİF BOZUKLUKLAR .................................................................................... 73
DİSOSİYATİF AMNEZİ ................................................................................................. 73
YEME BOZUKLUKLARI ............................................................................................... 75
KRONİK HASTALIKLAR ............................................................................................... 76
İŞ YERİNDE YILDIRI .................................................................................................... 79
İNTİHAR ....................................................................................................................... 80
PSİKOTERAPİ .............................................................................................................. 81
GÖZLEM ALTINA ALMA .............................................................................................. 82
YALITIM ........................................................................................................................ 82
ZORUNLU TEDAVİ ...................................................................................................... 83
SAĞLIK ÇALIŞANIN UYGULAMA HATALARI ............................................................. 85
SIR KAVRAMI-İHBAR YÜKÜMLÜLÜĞÜ ....................................................................... 88
TIPTA UYGULAMA ........................................................................................................ 94
BÖLÜM III ..................................................................................................................... 95
MEDENİ HAKLARDA PSİKİYATRİ ............................................................................... 95
MEDENİ KANUNA GÖRE KİŞİ .................................................................................... 95
EVLENME-BOŞANMA ................................................................................................. 95
DÜRTÜ KONTROL BOZUKLUKLARI .......................................................................... 96
DÜRTÜ KONTROL BOZUKLUĞUNUN VESAYET MUAYENELERİNDE
DEĞERLENDİRİLMESİNİN GEREKLİLİĞİ ................................................................. 97
SAVURGANLIK ............................................................................................................ 97
KÖTÜ YAŞAM TARZI ................................................................................................... 98
MALVARLIĞINI KÖTÜ YÖNETME ............................................................................... 98
BAŞKALARININ GÜVENLİĞİNİ TEHDİT ETME .......................................................... 98
PİROMANİ .................................................................................................................... 99
PATOLOJİK KUMAR ALIŞKANLIĞI .............................................................................. 99
SİBER SUÇLAR ............................................................................................................ 100
RİSK GELİŞİMİ.............................................................................................................. 101
MAL EDİNİMİNDE RİSK YÖNETİMİ ............................................................................ 103
OLGU SUNUMU ........................................................................................................... 104
ORGANİK BEYİN SENDROMU ................................................................................... 105
SİMULASYON ............................................................................................................... 107
KONVULSİV BOZUKLUK.............................................................................................. 108
MİRASTAN YOKSUN BIRAKMA .................................................................................. 110
BÖLÜM IV. .................................................................................................................... 111
MAĞDUR BİLİMİ-VİKTİMOLOJİ .................................................................................... 111
CEZA HUKUKUNDA PSİKİYATRİ ................................................................................ 111
MAĞDURİYET PSİKOLOJİSİ ...................................................................................... 111
TRAVMA ....................................................................................................................... 112
SEÇİLMİŞ TRAVMA .................................................................................................... 112
TRAVMA ANI ................................................................................................................ 112
TRAVMA SONRASI DURUMLAR ................................................................................ 112
AKUT STRES BOZUKLUĞU ....................................................................................... 112
POSTTRAVMATİK STRES BOZUKLUĞU ................................................................... 112
ÖLÜMÜN NASIL OLDUĞUNUN ARAŞTIRILMASI-ÖLÜM HALİ .................................. 116
TAKSİR ......................................................................................................................... 116
BİLİNÇLİ TAKSİR ......................................................................................................... 117
OLASI KAST ................................................................................................................. 117
İNTİHAR ...................................................................................................................... 117
CİNAYET ...................................................................................................................... 117
ORGAN VE DOKU NAKLİ ........................................................................................... 117
KRİZE MÜDAHALE ....................................................................................................... 118
SUÇ TESPİT YÖNTEMLERİ ........................................................................................ 119
SEÇİM ÜZERİNE .......................................................................................................... 120
DELİL ........................................................................................................................... 120
RİSK ALMA DAVRANIŞLARI ........................................................................................ 123
ÖLÇÜM ........................................................................................................................ 125
USUL YÖNTEM ............................................................................................................ 125
RİSK ANALİZİNDE KUSUR TEŞHİSİ ........................................................................... 126
OLGU SUNUMU ........................................................................................................... 127
SUÇ İŞLEME ÖZGÜRLÜĞÜ ........................................................................................ 129
TEMSİLCİ OLMA YETKİNLİKLERİ ............................................................................... 133
HÜKÜMLÜ RUHSAL DURUMU ................................................................................... 135
MADDE KULLANIMI .................................................................................................... 136
KİŞİSEL ÖZELLİKLER ................................................................................................. 136
AİLEVİ ÖZELLİKLER .................................................................................................... 136
ORGANİZE SUÇLAR ................................................................................................... 137
MADDE KULLANIMI ..................................................................................................... 138
ÇÖZÜM ....................................................................................................................... 138
ALKOL TESİRİ ALTINDA OLMAK ................................................................................ 139
OLGU SUNUMU ........................................................................................................... 141
ŞİDDET ........................................................................................................................ 143
ÖFKE ............................................................................................................................ 143
SUÇ İŞLEME MEKANİZMALARI ................................................................................ 145
NEFRET ....................................................................................................................... 146
SUÇLULARLA İLİŞKİLİ YASAL DÜZENLEMELER ...................................................... 146
DAMGALAMA ................................................................................................................ 149
ÇOCUĞUN SUÇA İTİLMESİ ........................................................................................ 149
DAVRANIŞ MODELİ ...................................................................................................... 150
ÖĞRENCİ VE İŞ HAYATI HAKKINDA ........................................................................... 159
SUÇ İŞLEME SEBEPLERİ ........................................................................................... 160
CEZA SORUMLUĞU ................................................................................................... 163
KİŞİYE YÖNELİK FİİLLER ........................................................................................... 164
İNSAN ÖLDÜRME ........................................................................................................ 169
TOPLU CİNAYETLERİN NEDENLERİ SINIFLANDIRILMASI ÖNLENMESİ ................. 170
OLGU SUNUMU YÜZLEŞME ÜZERİNE ...................................................................... 171
İNSAN KAÇAKÇILIĞI ................................................................................................... 173
ÇOCUK İSTİSMARI ...................................................................................................... 173
ENSEST ....................................................................................................................... 175
RAPOR ......................................................................................................................... 176
CİNSEL SALDIRI .......................................................................................................... 176
MALA YÖNELİK SUÇLAR ............................................................................................ 179
KUNDAKLAMA ............................................................................................................. 181
VANDALİZM ................................................................................................................. 181
ÖZET ............................................................................................................................. 189
OKUYUCU DÜŞÜNCELERİ .......................................................................................... 192
BOŞ
SAYFA
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
8
GÜZEL SÖZLER
Yurtta sulh, cihanda sulh. Atatürk. Aşka uçarsan kanatların yanar. Sadi Şirazi. Aşka uçmazsan
kanat neye yarar. Mevlana. Aşka varınca kanadı kim arar. Yunus Emre. Duyarsam unuturum,
görürsem hatırlarım ve yaparsam öğrenirim. Hayat okunmaz, yazılır. Karl Jaspers. Tanrı zar atarak
yönetmez. Einstein Yaşamak için nedeni olan hemen her duruma dayanabilir. Nietsche. Tekrarlı
duygular bağlantılıktır. Özgürlük zorunluluğun farkında olmaktır. Marx. Ruh karanlık içindeyse
yolunu bulmak için aklın aydınlığına ihtiyaç duyar, fakat ruh aydınlanmış ise kimse aklın kandilini
aramaz! Mevlana. Terapi, hayatın giysili bir provasıdır. Yalom Bir dosdun gülü yareler beni. Pir
Sultan Abdal. Oluşum halindeki kişi özgürdür. Özgür değilim diyen kişi özgür değildir. Arzusunu
uygun yer ve zamanda yönlendiren kontrol eden kişi özgürdür. Teknoloji yararlığı ile vazgeçilmez
özelliği yanı sıra geri dönüştürülmeyen zararlı etkileri ile de değerlendirilir. Sevgi varlık ve yoksunluk
üzerinedir. Tanrım, bana değiştiremeyeceğim şeyleri kabul etme gücü, değiştirebileceğim şeyleri
değiştirme cesareti ve bu ikisi arasında ki farkı anlayabilme sağduyusu ver. Marlo Morgan.
Her zaman doğruyu söyleyin, ne dediğinizi hatırlamak zorunda kalmazsınız. Mark Twain.
Kişi ileride eziyet çekeceği için korkuyorsa, şu anda korkusundan eziyet çekmeye başlamış
demektir. Montaigne.
En kusursuz cinayet birinin yaşam sevincini öldürmektir. Paulo Coelho
Amacınız zarar vermek ise güce ihtiyacınız vardır. Diğer her şey için sevgi yeterlidir. Charlie Chaplin
Kişi ileride eziyet çekeceği için korkuyorsa, şu anda korkusundan eziyet çekmeye başlamış
demektir. Montaigne.
Eğer bir gün yolunuzu kaybederseniz, bir çocuğun gözlerinin içine bakın. Çünkü bir çocuğun
bir yetişkine her zaman öğretebileceği üç şey vardır: 1. Nedensiz yere mutlu olmak, 2. Her zaman
meşgul olabilecek bir şey bulmak, 3. Elde etmek istediği şey için var gücüyle dayatmak… Paulo
Coelho.
Korku batıl inançların temel kaynağıdır. Korkuyu fark etmek bilgeliğin başlangıcıdır. Bertrand
Russel. Öfke gelince akıl gider, tamah gelince utanma gider, haset gelince bilgi gider. Hacı Bektaşı
Veli.
Hız tarihsel değişim, teknik değişim, iletişim, aktarım alanında fazla olduğunda insanın
anlamasını güçleştirir, insanı tutarsız hale getirir. İnsan haklarına göre kişi sorumluluk alma koşulu
ile öfkelenir, hırçınlaşır, acımasızlaşır, haksızlık yapar, gücenir, kin tutar, böler, ayrıştırır. Yönetici
yetkileri sınırlıdır, yükümlülükleri ve görevleri vardır. Bu sebeplerle yönetici uysal, hoşgörülü,
acıları paylaşıcı, bağışlayıcı, adil, sabırlı, katlanıcı, kucaklayıcı, yapıcı ve birleştiricidir. Bilgi
kaynağı deneyimdir. Korku olmasaydı cesaret tanımlanamazdı. Modeller yanlış olduğundan değil
yararından dolayı uygulanır. Kararsız olan kaybeder. Hiçsizlik, belirsizlik, boşluk ortadan kaldırılması
aşka ulaşmakla mümkündür. İnsanlar genellikle birbirlerinden nefret ederler çünkü birbirlerinden
korkarlar; birbirlerinden korkarlar çünkü birbirlerini tanımazlar; birbirlerini tanımazlar çünkü iletişim
kurmazlar; iletişim kurmazlar çünkü sınıfl ara ayrılmışlardır. Martin Luther King
Eğer sizden sokakları süpürmeniz istenirse Micheangelo’nun resim yaptığı Beethoven’ın beste
yaptığı veya Shakespeare’in şiir yaptığı gibi süpürün. O kadar güzel süpürülsün ki gökteki ve
yerdeki herkes durup “Burada dünyanın en iyi çöpçüsü yaşıyormuş” desin. Martin Luther King.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
9
ÖZSÖZ
Prof. Dr. İbrahim Tunalı hocam Prof. Dr. Fuat Aziz Göksel ile adli psikiyatri kitabını yazacaklardı.
Ben raportör olacaktım. Kime niyet, kime kısmet olduğundan kitabı yazmak ve içeriğini geliştirmek
için uzun çalışma gerekti. Kitabın yeniden geliştirilme gereğini de unutmadan çalıştım.
Hayatın sırrı araştırırken saklanan, kestirilemeyen, gizemli, mistik bir dünya ile karşılaştırılır.
Omnipotent olma arzusu, araçını arama öteki kişi için merak ve üretme yanı sıra sorumluluk,
tüketme anlamındadır. Kutsal, tutarlık gerektiren akıl kendisine ve başkasına merhamet ve
hoşgörü duygusu geliştirir. Bu mutluluk aracıdır. Tümden gelerek, tüme vararak analoji yapar.
Ölenle ölünmez. Olana, ölene çare yok. Kişi yaşantısını düzenlerken çoklu rasyonel düşünce ile
ikili düşünce yapısı üzerinden karar vererek uygular. Buna ait endişe, korku duyar. Yüzleşmesini
yapamadığından farklı yönlere sapar. Dünya kendisini anlamamaktadır. Korku, kaygı takıntısı
içe yönelerek içgörü kazanmakta ve samimiyet uğraşısına girer. Bunlara ait pek çok cümle
okuyacaksınız. Bu cümleler konun anlaşılması, ona göre değerlendirme yapılması içindir. Yanlış,
kötü durum örnek teşkil etmez. Bu nedenle kitap erişkin, sağlıklı insanların yararlanması için
hazırlanmıştır. Kötü uyum sonucu sistem kuramaz. Kurumlaşmanın sağlanması için kültürel
çeşitlilik, derinlik anlamında kitap yararlı olacaktır. Kitabın aradığınız soruya yanıt vereceğine,
ulaşabileceğiniz rehber olacağına umudum tamdır. Bunun için kişinin kendisine gösterdiği
önyargıyı, engelleme, bastırma durumunu engellemesi gerekir. Sorun çözmede liderlik, meşruyet,
yetki, yeterlik çerçevesinde en son görenden ilk görene; yakın zamandan geçmişe; basitten zora
doğru izafi yet analizi yaparsak başarı şansı yüksek olur. Bunu sağlamaya yönelik bilgiler içeren
kitabımızın hayırlı olmasını dilerim. Bunu sağlamaya yönelik bilgiler içeren kitabımızın gençlere
kılavuz, rehber olmasını dilerim. Eleştiri ve katkılarınızdan yararlanacağım için lütfen geri bildirimde
bulununuz. Kitabın yayına hazırlanmasında ve basımında emeği geçen Öncü Basımevine,
dağıtımını sağlayan Pelikan Kitapevine teşekkür ederim.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
10
BÖLÜM I
BEYNİMDEKİ YÖNETİCİ SİSTEMİME SÖYLEMİM
Bilginle çevreni tanıdığında
Tahahhütlerin çerçevesinde
İtiraf becerinle uygun koşullar altında
Tutum geliştirdiğinde
Geleceğin planlanmasında
Geçmişle yüzleşince
Görev, yetki yeterlikle sorumluluk çerçevesinde
Yakın, gerçek, tehlike, kast çerçevesinde
Ölçülen kusurun oranında
İkincisinde cezalandırılacaksın
Yalanla işgörmediğinde
Nefret, öfke duygunu sınırladığında
Suçlamaktan vazgeçtiğinde
Kaotik ortamda tecrübenle utanmaktan kurtulacaksın
Yenilgiyi kriz, tükenmişlik, yokluk, iyi-kötü metoduyla
Açıklamaktan vazgeçtiğinde
Rekabet alanına
Varlığınla göründüğünde
Aldığın yanıta şaşırmayacaksın.
Güvenilmez, inanılmaz olarak ilan edildiğinde
Kendine güvenen bilirkişi olarak
Aidiyet duygunla
Sabırla gerçeğin açıklamasını sağladığında
Çeşitlilikler içerisinde farklı olacaksın.
Yücelttiğin olayda kaybettiğin anda da
Baştan başlayabiliyorsan
Hücreden dokuya
Şimdi burada
Dokudan organa ve sisteme uyum sağlayacaksın.
Sihirli dünyada
Dokunulmaz, şüpheci özelliğinle
Algı kusurunu
Damgalama, dışlama diyerek
İnkardan vazgeçtiğinde
Korkunla yüzleşeceksin.
Kralla konuşup haktanlığını yitirmezsen
Kalabalıkta erdemini koruyabiliyorsan
Ne dostun, ne düşmanın seni incitemez.
Ayrımsız insanları sevdiğinde
Dilediğince yaşayan kişilerle karşılaştıkça
Toplam kalite gereği insan evladı olarak
Kendilik değerini bulacak
Kendini gerçekleştireceksin.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
11
Dürüst, paylaşılır, ölçülür, denetlenir samimiyetinle
Sebep olduğun için suçlandığında
Geri dönüşüm, kontrol ve denetiminle
Amaç ve araç uygunsuzluğunda
Kanıt olmadığında
İzafi ve nesnel kopuşla
Özneyi tanımladığında savunduğunun yanlışlanabilir olmadığını anlayacaksın.
Sana büyüksün denildiğinde güleceksin.
Spor etkinliklerinle
Yeterli ve dengeli beslenmenle
Zorlamalı koşul yönetiminle
Süreç geliştireceksin.
İşte bunlar gerçekleştiğinde
Kabul edilen riski kendi izafi yetinde kabul ettiğinde
Eşitlik istediğinde özgür olacaksın.
Yetersiz, eksik biri olarak eğitim ve öğretimle
Yetkilendirildiğinde
Bulanık mantık kriteriyle
Hayalinin esiri olmadan
Çalıştığında
Öznel eserinle sanatcı
Üretimle teknokrat
Bilginle akademisyen
Olduğunu gösterdiğinde
Kopyacılar övgü ile seni çoğaltacak
Ama sen hep gerçeklerin ışığı olarak kalacaksın…
TARİHÇE: Paulo Zacchia ceza sorumluluğundan bahsetmiştir. Dr. Bahaddin Şakir ve Dr.Mustafa
Hayrullah Diker bu alanın ilklerindendir. Dr. Mustafa Hayrullah Diker 1915 yılında “Tababet-i Adliye-i
Mecanin” adlı akıl hastalıkları, ceza ve hukuk sorumluluğu, bilirkişilik kitabını yazmıştır(1). Dr. Kriton
Dinçmen, Dr. İbrahim Tunalı, Dr. Fuat Aziz Göksel, Dr. Gökhan Oral bu alanda çalışmıştır(2,3,5). Bu
alandaki çalışmalar çok artmıştır(6).
KAYNAK
1.Biçer Ü, Tırtıl L, Kurtaş Ö, Aker T. Adli psikiyatri. http://www.klinikgelisim.org.tr/eskisayi/klinik_2009_22/20.pdf (ET
18.07.2013).
2.Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
3.Soysal Z. Adli Tıp. İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi, İstanbul, 1988.
4. Özen C., Adli Psikiyatrinin İlkeleri, Nöropsikiyatri Arşivi 12 (3-4): 25-32, 1975.
5.Dinçmen K, Adli Psikiyatri, Birlik Yayınları, İstanbul, 1984.
6.Çamsarı UM. Nöropsikiyatride yeni perspektifl er. Yeni Symposium 51/2:667-669, 2013.
SAĞLIKLI BİREY Ruh aklın ve özgür iradenin bedensiz canlı varlığıdır. İlkeleri şunlardır:
1.Özerklik ilkesi: Yasalara eşdeğer düzenleme yeterliğine göre davranış geliştirme. Özdeş kavram
kabulüne göre süreç geliştirilir.
2.Doğrudan uygulanabilirlik ilkesi:
3. Üstünlük ilkesi: İhtiyaç, inanç, dürtü, beklenti gibi durumlarla ilke oluşturma gerekçesi. Özgürlük
sabırla öğrenen, değişen, hak edenin aidiyet ilkesi ile kazanımıdır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
12
Güdü: Akıl ve düşünceyi uyaran hallerdir. Ödev, gelenek, görenek, sorumluluklar güdülerdir.
Dürtü: Akıl ve düşünceyi etkileyip duygusal uyarıcı etkinlikleridir. Sevgi, öfke, korku uyarılarıdır.
İçgüdü: Yaşam için zorunlu davranışı gerçekleştiren iç güçlerdir. Annelik, beslenme, korunma,
cinsellik kuvvetli içgüdülerdir. Alışma duyum ve davranışın aynı koşullar altında tekrarlanmasıyla
işlev ve davranışlarda kolaylık, yatkınlık ve tutum kazanmaktır. Öğrenme, ana-baba olma içgüdüleri
vardır(4).
4. Barış: Kendini tehdit eden tehlikelerle aynı oranda fırsatların gerçekleştirme çabası ile elde
edilen durumdur. Durum karşılaştırırken basit olanı seçer.
5. Zorlamalı durum: Çareyi oluşum halindeki nesne için gerçeği umutla, mutlulukla, nadiren
üzüntüyle geliştirir. Yeniden çalışma ortamına geçerken “ufak rahatsızlığım geçti” denir.
Sağlıklı kişi iç huzur açısından bireyselleşme ve risk alma yeteneğini geliştirmesi ile bulur. Kendi
kendini denetler, bireysel davranış normu geliştirir. Bağımsızdır. Bunun için çocukluk döneminde
kabul görme, onaylama ve sevilme davranışı ile destek görmesi gerekir. Özerklik arayışı, özseverlik
etkinlikleri önemlidir. İlgilinin desteklenmesi ve danışmanlarının uygun etkili ve yeterli destek
vermesi uygun olacaktır. İstismar edilmeme açısından korunmanın sınırları doğru belirlenmesinde
yarar vardır.
Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine göre kişisel ve siyasal hakları şunlardır:
Madde 2: Yaşama Hakkı
Madde 3: İşkence Yasağı
Madde 4: Kölelik ve Zorla Çalıştırma Yasağı
Madde 5: Hürriyet ve Güvenlik Hakkı
Madde 6: Adli Yargılanma Hakkı
Madde 7: Cezaların Kanuniliği
Madde 8: Özel Hayatın ve Aile Hayatının Korunması
Madde 9: Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü
Madde 10: İfade Özgürlüğü
Madde 11: Dernek Kurma ve Toplantı Özgürlüğü
Madde 12: Evlenme Hakkı
Madde 13: Etkili Başvuru Hakkı
Madde 14: Ayrımcılık Yasağı
Anayasamızın 17 nci maddesine göre herkes yaşama maddi ve manevi varlığını koruma ve
geliştirme hakkına sahiptir. 56. maddesi de Devlete, herkesin hayatını beden ve ruh sağlığı içinde
sürdürmesini sağlama görevi vermiştir. Yakalama, Gözaltına Alma Ve İfade Alma Yönetmeliği
(Resmi Gazete tarihi: 01 Haziran 2005, sayı 25832) göre yakalanan kişinin gözaltına alınacak
olması veya zor kullanılarak yakalanması hallerinde hekim kontrolünden geçirilir(m 9). Çocuklar fi ili
işlediği zaman oniki yaşını doldurmaış olanlar ile onbeş yaşını doldurmamış sağır ve dilsizler suç
nedeni ile yakalanamaz ve hiçbir suretle suç tespitinde kullanılamaz( m 19).
Sivil itaatsizlik yasal tüm yolları denedikten sonra eylemin politik yönünü ve hukuki sorumluluğunu
kabullenme koşulu ile şiddet red ederek ortak adalet arayışıdır. Herkesin tamamiyle eşit olduğu
ortamda seçimle meşruyet kazanmakla olur. Meşruyetin verimlik, içsel uyum, kurumların uyumu,
eşbiçimlilik içeriği denetlenir. Gizleme stratejisi görünürlük derecesi ile ilgilidir. Toplumsal ve
ekonomik eşitsizlikler adil, fırsat eşitliğine bağlı olarak dezavantajı en çok olanın en çok yararına
geliştirilmiştir.
Etkin, tutumlu ve verimli yönetimde geliştirilmesi gereken kurallar şunlardır(5,7):
- Sonuç odaklı yönetim: Yazılı, kesin, ölçülebilir, zamanı belli, ulaşılabilir, esnek, meydan okuyucu,
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
13
yatay ve dikey ilişkiye uygun, yetkiye uyumludur.
- Esnek hiyerarşi/örgüt yapısı, dar merkez
- Ekonomik hizmet sunumu
- Minimal devlet anlayışıyla girişimci ruh
- Katılımcı yönetim
- Piyasa mekanizması
- Yurttaş odaklılık olmayı önermektedir.
- Performans odaklı değerlendirme
- Açık yönetimde açıklık
- Azalan bürokrasi
- Bilgi ve iletişim teknolojilerinin yaygınlaştırılması
- Stratejik planlama, performans yönetimi, toplam kalite yönetimi gibi özel sektör yönetim teknikleri
- Hizmetiçi eğitim
- Ücret dengesi
- Liyakat (yeterlik)
- İnsan kaynakları planlaması
AKADEMİK YETERLİK ALANININ OLMAZSA OLMAZLARI
I. BİLİMSEL:
I.1.Makale, olgu sunumu, derleme
I.2. Bilimsel toplantı
I.3. Kitap
I.4. Atıf
I.5. Ödüller
II. TEKNOLOJİ
II.1. Uygulama alanının kullanılabilirliği
II.2. Erişilebilirliği
II.3. Çevreye uyumu
II.4. Maliyet etkinlik değeri
II.5. Değiştirilebilirliği
III. ÇALIŞMA ALANI
III.1. Çalışma sahaları ve akreditasyon etkinliği
III.2. Denetim ve kontrol etkinliği
III.3. Süreç geliştirme
III.4. Hata düzeltme etkinlikleri
III.5. Kişisel gelişim: Malpraktis ve Tükenmeden korunma
IV. EĞİTİM VE ÖĞRETİM
IV.1. Alınan eğitim ve öğretim: Yeniden sertifi kasyon gereğidir.
IV.2. Verilen eğitim ve öğretim: Çekirdek eğitim olmazsa olmazlardır.
IV.3. Proje: İş geliştirme araçlarındandır.
IV.4. Amaç ve Hedefl er, yeterlik, düzeltme ve geliştirme çalışmaları kişiyi hedefe yaklaştırır.
IV.5. Plan çalışmaları: Sürekli eğitim gereğidir.
V. ETİK DEĞERLENDİRME
V.1. Öncelik ve sıralama kriterleri geliştirilir.
V.2. Değer kriterleri bulunur.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
14
V.3. Yarar kriterleri vardır.
V.4. Etik uygulamaları yeterlidir.
V.5. Hukuki ve etik sorunlar ve çözümleri oluşturur.
KENDİ KENDİNE ANALİZ
İngilizce; Üstünlükler (Strengths), Zayıfl ıklar (Weaknesses), Fırsatlar (Opportunities), Tehditler
(Threats) kelimelerinin baş harfl erinden meydana gelen kendi kendini analiz etme tekniğidir.
Davranış odaklı stratejiye göre amaçların belirlenmesi, işaretlerin yönetimi, prova etmek, kendini
gözlemek, kendini ödüllendirmek veya cezalandırmak yapılır. Bilişsel odaklı stratejiye göre göreve
doğal ödüller eklemek, düşüncelerin odağını yönetmek, olumlu düşünce kalıpları geliştirmek
(hayal, inanç) yapılır (1).
Geribildirim alma öğrenme, gözlem veya kontrol sonucu kişinin yaptıkları ile ilgili başkasının
aktardıklarıdır. Geribildirim alma amaçları şunlardır(6):
1.Belirsizliği azaltarak, hedefl ere ulaşımı kolaylaştırmak,
2.Kişisel yetkinlikleri gözden geçirmek,
3. Öz saygıyı koruyacak desteği bulmaya çalışmak,
4. İçinde bulunulan sosyal çevrede olumlu bir izlenim yaratmak,
5. Yeni beceriler kazanmak,
6. Yeni ve farklı bir çevreye uyum sağlamak,
7. Bireysel ve mesleki gelişim alanlarını sağlayacak önemli ipuçlarına ulaşmaktır. Dezavantajları
şunlardır: Çaba riskine bağlı öğrenilmiş çaresizlik ve iş yapamamaktır. Kullanım riskine bağlı uygun
amaç için kullanamamaktır. İmaj kaybına bağlı yalnızlık gelişir. Yöntem riskine bağlı güvenilirlik
azalır. Özsaygı kaybına bağlı sorunlar gözlenir.
Bilim sistematik, düzenli, birikimli, kanıtlanmış, denetlenmiş, nesnel, açıklayıcı, göreli, seçici,
yöntemli, kuşkuyu gideren bilmektir. Bilen kişinin yer ve zamana uygun önermesi çelişmezlik içerir
ve üçüncü durumu dışlar. Öngörü ve genele ulaşmayı amaçlarken araç sınırlar, erek ve uygulama
farklılaştırır. Çelişki dengeler. Kesiklilik sürekliliğin anlaşılmasını sağlar(8-10). Psikoloji deneyleri ile
ilgili sorunlu raporlar mevcuttur. Stanford deneyinde gardiyan rolü verilenler acımasız olmuşlar.
Yetim çocuklara canavar hikayesi anlatılmış, gelişim geriliği gözlenmiştir. LSD verilen kişiler intihar
etmiş. LSD uygulanan fi l ölmüş. Milgram deneyi ile paylaşılan sorumluluk içerisinde kişiler öldürücü
dozda elektrik vermekten çekinmemiş. Çaresizlik deneyi olan anne yoksunluğunda maymunların
yaşam kalitesi bozulmuş. Eşcinsellikten soğutma deneyi tükenme ile sonlanmış. Sünnet sonucu
penisini kaybeden çocuk gizli transseksüel işlemi uygulanınca sonucta intihar etmiştir(11).
“Varlık modeline göre güvensizlik içindeki kişi kendini tatmin etmekten çok korumakla uğraşır. Onun
güvenlik eşiği sıradan yaşam koşulları tarafından tehdit edilir.” Georg Northoff (12).
KAYNAK
1.Özen Y. Kişisel sorumluluk bağlamında kendi kendine analiz. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Arastırmaları
Dergisi 1/1: 121-134, 2010.
2.Bilge Y. Kaygılı insanların sağlıklarıyla ilgili eğitim-öğretim alanındaki sorunları ve çözümleri. Ümit Ofset Matbaacılık,
Ankara 208.
3. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
4. Karakuşcu MN. Genel psikoloji ve normal davranışlar. Pelin Ofset, Ankara, 1998.
5. Eroğlu HT. Yeni Kamu Yönetimi Anlayışının Türk Kamu Personeli Yönetimine Etkisi.
ZKÜ Sosyal Bilimler Dergisi 6/12: 225–233, 2010.
6. Kaymaz K. Davranış boyutuyla performans geribildirim olgusu ve süreçi. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 62-4: 142-178,
2005.
7. Can H. Organizasyon ve yönetim. Siyasal Kitapevi, Ankara, 1999.
8. Hayes N. Psikolojiyi anlamak. Çev Şar F, Hekimoğlu A. Optimist, İstanbul, 2013.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
15
9. Knapp SJ, Vandeecreek LD. Psikologlar için pratik etik. Çev Yılmaz M, Çelik SB, Karahan TF, Sardoğan ME. Mantis
Yayıncılık, Ankara, 2010.
10. Butcher JN, Mineka J, Hooley JM. Anormal psikoloji, Kaknüs Yayıncılık, İstanbul, 2013.
11. Sonu Korkunç Biten 10 Psikoloji Deneyi
http://onedio.com/haber/sonu-korkunc-biten-10-psikoloji-deneyi-223567 (ET 05.05.2014).
12. Spitzer M, Maher BA, Felsefe ve psikopatoloji. Çev. Karaçam Ö. Gendaş AŞ, İstanbul, 1998.
AKIL HASTALIĞI: Yeterliği olmayan kişinin geçerli ve güvenilir olmayan ölçekle oluşturduğu
sorunsalın incelendiği alan.
DEĞER: Akıl duruma uygun değer üretmektir. Sevgi, umut, gerçek sarmalıyla ilgili süreç koşulsuz
ortamda geliştirilir. Akıl ile nesnenin orantılı ve yakın olanla kıyaslanarak üstünlük derecesinin
ölçülmesidir. Anımsama, atfedilen nesne kavramının değerde amorf etkisi vardır. Ölçütleri
vazgeçilmez, ölçülemez, ekonomik değerli, değersiz, yok edilebilir, yok edilmeli. Varlığın çokluk
manası yanı sıra biricik, değiştirilemeyen, ölçülemeyen özelliği de vardır.
Bağımlı değişkenleri: İhtiyaç, güvenlik, istek ile oluşturulan davranış bağımlı değişken olan estetik,
erdem, adalet ile anlam kazanır. Otorite olarak düşünülen duygusal alan taklitle, kıyaslayarak
farklılaşır. Duygusal alanda sorunu inanç, aşk, sevgi, aidiyet, hırs, tutku, özlem, hasret, başarma
duygusu, cinsellik, üstünlük, öfke, hüzün, keder, kıskançlık, acizlik, angarya hissi, aşağılık, tiksinme,
kölelik, intikam, diğerlerini ihmal ederek değerlendirmekle kişisel farklı davranışlar gözlenir. Gurur,
kibir, cimrilik, bonkörlük, bencillik, diğergamlık, yalnızlık, fakirlik, statü, korku, panik, kıskanma, vefa,
ihanet, haset, sadakat tabloya eklenince karmaşıklık gözlenir. Soyut kavram olan inanç, belirsizlik,
boşluk eklenince sorun farklı değerlendirilir(2). Beklenti tedavi gerektirir. Tedavi amacı semptom
kaldırma (anksiyete), tutum değişimi (doğru fi kirlilik), davranış değişimi (zorla el yıkama azatlımı),
anlayış (üzüntü kaynağı), iletişim geliştirme (komşuluk), kişisel etkinlik gelişimi (sorumluluk alanı),
sosyal yeteneklerin geliştirimi, önlemek ve eğitim(benimseme)dir. Ödüllendirme (armağan vererek),
cezalandırma (tiksindirerek), duyarlılığın azaltılması (köpek korkusu olana köpekli oyun oynatarak),
olumsuz uygulama (sudan korkanı havuza atarak) ile davranış tedavileri yapılır(3). Psikosomatik
hastalıklarda organik temel öncelikli değerlendirilir.
İnsanı anlama yollarından biri de sanat etkinlikleridir. Sanat eseri istekleri, hayalleri, bastırılmak
istenen duyguları yansıtır. Özgündür. Gözlemcide algı farklılığı oluşturur. Sinema, müzik,
edebiyat, heykel, resim, tiyatro, dans, halk oyunları yaratma, estetik duygu ve davranış gelişim
kaynaklarındandır. Alıcı esere anlam yükler. Yaratma amacı yaşamı oyun gibi algılamak, şakalaşmak,
yaşamsal çelişkileri dengelemek, uzlaşmak, anlamlı kılmak, ilgi çekmek, önemsemektir(4). İnsanın
sanat ile çevreye spontan, anlık uyumu, oluşumu, değişimi kabul ediş ve sunuş beceri ve tutumunu
gözlemleriz.
Sorumluluk sağlık çalışanının yetki alanına giren davranışlarını belirleyen kurallara uymaması
halinde yükümlülük altına girmeyi kabul eden tahaahhütünün çalıştığı sürece yürürlüğünün
uygulanmasıdır. Sağlık çalışanı standartlarını mesleki, idari, hukuki, ceza alanında sorumluluk
çerçevesinde geliştirir. Belirsizlik, olasılık, boşluk olan adli psikiyatri alanında model oluşturarak
bilinen, anlaşılan değerlerimizi oluşturmayı amaçladık. Nesnesini, gerçekliğine en yakın
açıklayabilen biyopsikososyal model için yazdık. Bu sistem alt sistemlerden oluşur. Alt sistemler
kısmen anlaşılır. Risk ile prognoz uyumu değerlendirilerek değişim planlanır. Bu kitap tanımlama
araçı olduğundan tedavilerin değeri tartışılmamıştır. Değerleri rehber olan kişilerin seçimde geçerli
ve güvenilir davranış göstermesi beklenir. Bunların gerçek veya sahte olması yatırılan duyguyla
değil; öngörülen gelecek ile ilintilidir. Bunları herkesin kabul ettiği değerlerle değil, günümüz sorun
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
16
alanlarını çözerek anlayacağız.
Değer: Bir şeyin istenilen, arzu edilebilirlik inancıdır. Amaç değerleri pragmatik olup eşitlik, aile
güvenliği, kendine saygı, sosyal itibardır. Araç değerleri ideal olup saygı, nezaket, sorumluluktur.
Güç, başarı, hazcılık, uyarım, özyönetim, evrenselcilik, iyilikseverlik, geleneksellik, uyma, güvenlik,
estetik, iktisadi, siyasi, sosyal, dini değerler tanımlanmıştır. Bu değerler paylaşılır, ciddiye alınır,
çoşkuya yol açar, soyutlanır, toplumsal ve sosyal değer olarak süreklik kazanır, dil ve sembollere
aktarılır, değişime açıklık özellikleri vardır. Değerler rehberdir, dayanışma araçlarını, toplumsallığı,
sosyal rolleri, kültür nesneleri gündeme getirir. İnsanları ve olayları nitelendirecek eylemlerin
seçilmesine ve meşrulaşmasına yol açar. Soyuttan çıkıp yargılama yoluna geçer. Değer dışlama
normlarının anlaşılmasını sağlar. Kurumsallaşma aracıdır. İnsan eylemlerinin açıklanmasını
sağlar(5).
Suç: Yeterliği olmayan kişinin geçerli ve güvenilir olmayan ölçeğini seçerek fi ilen uygulaması
sonrasında oluşan sorun alanının incelenmesidir.
Suçlanma durumunda kişi damgalama durum değerlendirmesi şöyledir: Suç işleyerek kişi başarılı
olma, sonuca ulaşma, duygularını tatmin hale gelir. Sonra olay yerinden uzaklaşır, kalabalığa
karışır. Spontan gelişen izolasyon gözlenir. Selye’nin adaptasyon modeline göre stres hormonları
artar, ihtiyacını giderir. Bu süre en çok yirmi dakika olup doğaldır. Neler düşünülür, hissedilir ile
yüksek duygu dışa vurumu gözlenir. Olay tekrar gözlenir, alevlendirilir. Ellerini tekrarlayan yıkaması,
temiz olduğunu söylemesi izlenir. Kişi isterse yüzleşir. Açıklayamamanın verdiği gerginliği yaşar.
Damgalama, deneme-yanılma (yap boz) kültürünü sık kullananların genel bilgi öğrenmesi bozuk,
sözcük dağarcığı zayıf bulunmuştur. Şikayet yoğundur. Sahte hastalık üretilmiştir. Sorumluluk red
edilmiştir. Hastalık tehlikeli, bulaşıcı, zayıfl ık işareti, suçluluk durum gereği olarak yorumlanır.
Suçlunun toplumda ayrıştırıcı, düzen bozucu, karıştırıcı, örnek olucu, düzeltici, önleyici, kontrol
edici etkisi vardır.
Suç gizli işlenen, söylenti-ima nedenlerinden dolayı delil toplanması güçtür. Toplumdan
dışlanmışlık, düşük itibar damgalamada önceliklidir. Kişilerin grup kuralları katılığı ve bağlılık
durumu tanımlamayı güçleştirir. Muhbir, tanık güvenilirliğinde korumada gereklilik sorunsalı
öncelikli incelenir. Soruşturma gizliliği esastır. Şüpheden sanık yararlanır ilkesi kişinin itirafını
engeller. Tehdit, vaad sorunsalı anlaşılmazlığı artırır. Cezaevi idarecileri toptancı ve uzlaşmaz
tutumla suçlanır. Bu durumlarda suçlunun tehlikelilik özellikleri artar. Cezadan amaç etkisiz
hale getirme, caydırma ve normalleştirme olup gerçekleştirilmesi zorlaşır. Direnç umutsuzluk,
sivil itaatsizlikle yaygınlaşır. Haberin yayılması sansasyonu artırır. Konu meşrulaştırılır. Kişi suç
işlemede yetkili kılınır. Bunları engellemek için caydırıcı ceza ve topluma örnek uygulamaların yanı
sıra alınacak tedbirlerin mağdur korunma öncelikli olunması gerekir. Fail açısından amaç iyileştirici
(öfke kontrolü, geri bildirimi kabul etmek), düzenleyici(tedavi, teknolojiden yararlanmak), önleyici (eve
yaklaştırmama, tecrit, zora dayalı tedavi)tir(6).
BAĞLANMA KURAMI: Kişi yaşantısını sürdürürken olası durumlar nedeniyle farklı durumları
yönetmede ve karar vermede sıkıntı çeker. Bunun çözümünde bağlantı nesneleri bularak güven
sorununu çözer, süreç geliştirir(1). İnançın doğru veya yanlış olması değil; eylemin inanç kaynağında
anlamlılık kazanması önceliklidir(2). Ebeveyn bebek için vazgeçilmez, nesnel önemli, değerli iken
zamanla bağımlık azaldıkça, güvenli ilişki geliştikçe erişkinin önemi azalır, atfedilen olur ancak
değeri kaybetmeden devam eder. Hava ekonomik değersiz iken yaşam için vazgeçilmez nesnel
önemliliktir. Toplumsal önemli varlık vatandır.
Aşk beklentisiz ve saf tutkularına sahiplenme arzusu, ilgi, bunu gösterme becerisi, paylaşarak
yüceltme yönelim, sorumluluk sürecidir. İhtiras, arzu yoğunluğu onaylanmadığında ızdıraplıdır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
17
Teslimiyet, koşulsuzluk hiçlik yelpazesi geniştir. Atıf, adanmışlık, identifi kasyon, bağımlılık, haz,
açılım, kendilik değer genişlemesi aşk ile ilgilidir. Aşk var edenden veya varlıktan kaynaklanan
çıkarsız bağlanmadır. Sevgi bağlantılıdır. Nefretle kıyaslanır. Çifte değer vererek hastalıklı durum
gözlenebilir. Tıpta ve aşkda ne daima ne asla kuralı vardır.
GELİŞİMDEKİ KİŞİ İÇİN EBEVEYN DEĞER SİSTEMİNE GÖRE KİŞİ
Çocuk için ebeveyn identifi kasyon fi gürüdür, bağlantı nesnesidir değişmez.
Ergen için ebeveyn farklı, eksiktir. Rakiptir.
Ebeveyn utanç kaynağıdır.
Ebeveyn bazı konuları bilir, becerir, tutum geliştirir.
Ebeveyn ayrı kişidir. Ebeveyn davranışından genç sorumlu tutulamaz.
Erişkin kişi için ebeveyn iletişim kurulan bireydir. Ondan daha çok yararlanılması için uğraşılması
gerekir. Aynı grup üyesi olduğundan çatışma olduğunda direk görüşülerek çözülür. Ötekiler aracılığı
ile sorun çözülmez. Sisteme dahil olmak isteyen öteki ancak uzlaşı arıyorsa, uygunluk ölçüsünde
önceden belirlenmiş kurallara uyma ölçütüne göre dahil olur. Ayrımcılık açısından adaletli ölçüt hak
ölçüsünde yakın, gerçekliğe göre değerlendirme yapılır. Kişinin çoklu gruba ait olma isteği gevşek
bağ ölçüsünde bağımsız, uzlaştırıcı rolde yerine getirilebilir. Kişinin grup dışı olması halinde öteki
aracılığı ile iletişim düzeyi belirlenir. Seçim zamanında seçilmek için kişiler örnek olma stratejisi
geliştirir. Özgür kişi otonom ve özerk yapısına göre uygun yer ve zamanda gerekeni bağımsız
yapandır. Seçimde aidiyete göre çoğunluk grubunda olunması olumludur. Azınlık grup aidiyet
kuralları azınlık haklarına uyulur. Çoğunluğun kuralları geçerlidir. Haksızlıkta mahkeme kurallarına
göre işlem yapılır. Çoğunluğun etkinliğinin eksik ve aksayan yönü topluma aktarılarak yönetimde
yetkin ve etkin kişi olan meşruyetin azınlığa geçme yolları için kurallı sistematikle çalışılır. Ortam
eşitlikçi fırsat yaratır. Meşru makam yetki ve yeterliğine göre akradetasyon ve performansa
göre liyakat üzerinden seçim yapar. Yeniden seçim yapma yeteneği akılda tutularak karar alan
sorumluluk alan, kaygısızdır. Hiyerarşinin yapısal eşitliğe uygunluğu mahkeme yolu ile sağlanır.
Kişi sevgi ve bilgi paylaşımı benzerlik, özdeşlik, zaman-yer ilişkisi, nicelik, ölçütlük, nitelik derecesi,
karşıtlık, neden-sonuç ilişki kıstaslarıyla ölçüt geliştirilirse olay anındaki girişim için kişide cesaret
gelişir. Buna isteme cesareti denir. Artık eksik olan değil tecrübesi olan deneyen sevgili huzurdadır.
KAYNAKLAR
1. Tüzün O, Sayar K. Bağlanma kuramı. Düşünen Adam 19(1): 24-39, 2006.
2. Başer S. Toplumsal aklı anlamak. Çev. Pınar R. Ataç Yayınları, İstanbul 2006.
3. Torrey EF. Psikiyatrinin ölümü. Öteki Matbaası, Ankara, 1999.
4. Ezici AK. Sanatçının kişiliği ve yaratma psikolojisi. Anadolu Psikiyatri Dergisi 6:122-127, 2005.
5. Yazıcı M. Değerler ve toplumsal yapıda sosyal değerlerin yeri. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24/1: 209-223,
2014.
6. Doğuç S. Riskli grupların yönetimi ve supermax hapishaneler: Psikiyatrinin dönüşümünden yeni ceza bilime riskin idari
bir araç olarak kullanımı. Toplum ve Bilim 129:51-80, 2014.
İNANÇ PSİKOLOJİSİ: İnanç tutumların duygusal yönünde bulunan kuvvetli anlatımlardır.
Göstergesi tapınmadır. Var oluşsal inanç üzerinden bilişşel yetidir(1). Uyaranların dengelenmesi,
anlamlandırılması imgelemedir. İmgeleme olayı birleştirir, katar, ayırarak atar, büyültme ve küçültme
yapar, benzetir veya nitelikleri değiştirir. Algılanan duyarlılık, ciddiyet, yarar, engel inanç sistemini
etkiler(2). Kişi dua ederek daha güçlü ve yetkili, sınırsızlığı ile güvenli özelliği olan yaratana ulaşır.
Kişi korunur, esirgenir, bağışlanır. Kişi saygısını, şükranını da sunar. Ona karşı gelmekten sakınır.
Yaşamda kaygı duyduğu güçlüklere karşı direnme güçü kazanır. Hayret, sürpriz, mucize ile olasılığı
çok düşük koşullarda bile süreç geliştirir. Büyü ve batıl inanışta ise tekillik, tümden gelişlik vardır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
18
Bireyin istek ve davranışlarını güdüleyerek tamamlayıcı, bütünleyici unsur olarak işlev görür(3-6). Aşk
kutsallaşır. İçselleştirilmiş inanç Allaha direkt yönelim, şükür ibadet ile kişiselleştirmenin toplumsal
yönü keşfedilir. Çıkar gözeterek sosyal etkinlik için yapılan davranış göstermeliktir. Merhamet,
önyargı alanında sorunsallık vardır. Allah tarafından gözetlenme duygusunun olduğu ibadette
anlayış, hoşgörü, yardımseverlik alanında sosyal uyum yüksektir. Dindarlığın ideolojik/inanç,
entelektüel/bilgi, ritüel/ibadet veya dinsel davranış, deneyim/duygu, etki/diğer boyutları vardır.
“Yasak olanı bazen yaptığım olur. Allahtan af dileyerek her insanı niyetine göre değerlendireceğini
düşünürüm. Sosyal yararına inanırım.” Tarzında değerlendirmeler de vardır(7).
KAYNAKLAR
1.Ok Ü. İnanç Psikolojisi: Yaşamı Anlamlandırma Biçiminin Hayat Boyu Gelişimi. Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi
10/1, 301-307, 2010
2. Çam O, Bilge A. Ruh hastalığına yönelik inanç ve tutumlar. Anadolu Psikiyatri Dergisi 8:215-223, 2007.
3. Yenen İ. Din Psikolojisi Alanında Türkiye’de Yapılan Bilimsel
Faaliyetler Hakkında Bir Değerlendirme. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 2(1): 315-332, 2009.
4. Çetin Ö. İmgelem Yetisi ve Bazı Dinî Olgularla İlişkisi. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/1: 157-190, 2011.
5. Pazarlı O. Din psikolojisi. Remzi Kitabevi, Ankara, 1983.
6. Necati Ö. Kur’an ve psikoloji. Kalkan Matbaacılık, 2011.
7. Ok Ü. Dini tutum ölçeği: ölçek geliştirme ve geçerlik çalışması. Uluslar arası İnsan bilimleri Dergisi (7/2: 528-549, 2011.
8. Doğan HZ. İnsan davranışları insan ilişkileri. Uğur Ofset, 1987.
DİRENİŞ
Çağdaş psikolojik kültürü üretmek için gündelik yaşamda nasıl işlediğinin keşfedilmesidir. Tanıklık
edinilen durumun analizidir. Gündelik yaşam pratiği biçimlerini araştırmayı ve elde etmeyi içerir.
Alternatif psikolojilerin tarihsel olarak nasıl oluştuklarını, böylelikle de ilişkilerin ideolojik temsillerini
nasıl onayladıklarını ya da altüst ettiklerini inceler(1). İdeoloji Maddi gerçek işareti ile birlikte anılır,
ayrıştırılamaz. Toplumsal etkileşimde etkilidir. Meşrulaştırma, gizleme, birleştirme, parçalama,
edilgenleştirme, şeyleştirme ve sonuçlama içeriği vardır. Psikolojinin artık parçalanmışlığa,
hiperuzmanlığa, alt alanlarının
birleşme sorunu önemlidir(2). Eşitsizlikler, sahte bilim üretiminde öncelikli etken olduğundan
epistemiyolojik, psikososyal inceleme gerekir(2). Popüler kültür halka ait olan, geniş kesimin
konuştuğu kültürel etkinliktir. Ucuz, kolay elde edilir, anlaşılması için analiz az gerektirir(3). Çözüm
stratejileri oluşturulan model ile ilgilidir.
KAYNAKLAR
1. Parker I. Psikoloji o kadar eletirel ki, bizi ancak Marksizm koruyabilir... Eleştirel Psikoloji Bülteni 2: 61-75, 2009.
2. Aslıtürk E. Psikolojinin Bilimselliği ve Depolitizasyon Egzersizleri:
“Terör Psikolojisi“ Neye Yarar? Eleştirel Psikoloji Bülteni 3-4: 12-33, 61-75, 2009.
3. Özdemirci A. Popüler kültür, tüketim psikolojisi ve imaj yönetimi. http://www.ttf.org.tr/wp-content/uploads/2011/07/TEZ.
pdf (ET 28.03.2014).
BİLİŞSEL PSİKOLOJİ: Bebek kelimeyi öncelikle öğrenir. Yaş ilerledikce kümeler, sıralar, çözer,
gözden geçirir, sınar. Bilişsel psikoloji, günümüzde, duyum, algılama (görsel, işitsel, lisan ve
nesne algılama), dikkat (aktif, pasif, odaklanmış ve bölünmüş dikkat), lisan (lisanın öğrenilmesi ve
kavranması), bellek (belleğin türleri, özümseme, depolama, hatırda tutma, geri çağırma), irdeleme
ve problem çözme gibi konularla ilişkilidir. Bilişsel sistem, uyarıcıların sadece duyumsanıp,
algılanmasını, öğrenip belleğe yerleştirerek gerektiğinde hatırlanmasını sağlayan bir sistem
değildir. Etkili bir bilişsel sistem şemaları, kurulumları koruyabilmeli, gerektiğinde değiştirip
düzenleyebilmeli, onları yeniden oluşturabilmeli, bozucu etkilere karşı koyabilmeli, zaman ve mekan
üzerinde olayları bütünleştirebilmeli, belleği tarayabilmeli, bellek izlerinin üstünde (ketleme ve
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
19
çalışma belleği) çalışabilmeli, stratejiler kurup değiştirebilmeli, planlar yapabilmelidir(1) .Blişsel olay
benzetilir, seçici algılanır, yorumlanır, seçici unutulur, bölmelere ayırılır. Yetilerin koruma, özümleme
ve uyum sağlama ilkesine dikkat edilir(4). Bilişsel özümleme işlevsel, tanımsal, genelleştirici olarak
duyusal açıdan geliştirilir. Ben merkezci nesne, mekan devamlılığı ve ilişkisi gelişir. Duyularını
eşgüdümleştirir, simgeleyerek ilerletir. İçerik düzenlemesini somuttan soyuta, basitten karmaşığa,
kolaydan zora, bütünden parçaya, yakından uzağa, olayı kavramadan genele doğru yapılır.
Bilişselin bilme, kavrama, uygulama, analiz, birleştirme, değerlendirme basamakları bulunur.
Becerinin uyarılma, uzman denetiminde yapma, beceri haline getirme, duruma uyarlama, yaratma
basamakları bulunur. Tutumun alma, tepkide bulunma, değer verme, düzenleme basamakları
bulunur. Olumsuz düşünce depresyonda, anksiyetede kriterdir.
BİLİŞSEL GELİŞİM: Soyut işlemler, Bilimsel yöntemle problem çözme, Değer ve inanç sistemini
yapılandırma, Düşünce dünyasıyla aktif olarak ilgilenme, Düşüncesini etkinliklerine yansıtma
olarak gelişir.
Düşünme amacı kendimizi değerlendirmek, başkasını anlamak, uyum ve adaptasyon yeteneğimizi
tanımak, korumak, geliştirmektir. Çıkar denge sistemini anlayarak değer oluşturmak gerekir. Risk
analizi yaparak değer oluşumuna göre karar ve uygulama yaptığında planlamayı öğrenir.
İnsan anne karnında: Bağımlı, sorunsuz. Tür, cins, familya, takım, sınıf, şube, alem değişimi
yaşamaktadır. Bu sırada ruh primitif. Kişi narsistir. Otistik dünyada yaşar.
Doğumla: Tehdit parçalanma, yok olma tehlikelidir. Önlem paranoid, şizoid durum almaktır. Sonra
depresif mod a geçilir.
Düşünce gelişimi:
Bebek: Varsanısal idealize dünyada kendi merkezdir. Anne uzantısıdır.
Tehdite persekütif anksiyete ile aşırı tepki verir. Uzantı iyi veya kötüdür. Kötü anne temizlemez,
develuedir. İyi anne idealizedir. Dürtüsü yerine gelmezse (doyurulmazsa, altı temizlenmezse) sorun
sebep annedir. Bağlanmayı etkileyen olumlu faktörler şunlardır: Planlanmış gebelik, bebeğin hayale
yakın olması, istenilen cinsiyet, doğuma hazırlık, kolay doğum, iyi beslenme, sağlık personeli
desteği, aile ve sosyal çevre kabulüdür. Bağlanmayı etkileyen olumsuz faktörler şunlardır: Katı
prosedür ve rutinler, istenmeyen gebelik, sezeryan, zorlu doğum, gebeblik sürecinde stres, anomalili
bebek, anestezi, bebeğin anne harici başka ortamda kalması, destek sistem yokluğu, maternal
komplikasyonlar, bebekten ayrılmadır(7). Ayna aktarımı yapar. Güçlü ve megaloman ben mama
ve temizlik ister. İyi anne olumlu pekiştireçle düzenleme yapar. İdealleştirme gerçekleşir. Sonra
bunun uzantı tarafından yapıldığını fark eden çocuk benzerliğin farkına varır. İkiz aktarımı öğrenir.
Burada aktarıma bağlı utanma, suçlamayı kendine yöneltir. Utanma yeterli ve iyi bilinmek için
karşılaştırarak ve benzeterek aşırı çaba, devamlı uyumlu olma ve direk saldırı ve küçümsem sonrası
geliştirilir. Kışkırtma, damgalanma, marjinalleşme, utanç, tiksinti, korku, dışlanma, öfke, çaresizlik
ile karmaşık duygularla uğraş artar. Duygusal işleme bozukluğu gelişir. Yansıtmalı özdeşime göre
olumsuz durumlar şunlardır: Gerileme, survival anksiyetesi, iletişim eksiklikleri, haset, bireyselliğe
karşı grup, saldırganlık ve kindir(6). Artık kendini yorumlama becerisi gelişmektedir. Suçluluk
sorumluluk duygusu ile artar. Pişmanlık içerir. Tanıklık duygusu ile belirginleşir. Utanç depresyon,
anksiyete, obsesif kompulsif bozukluk ve yeme bozuklukları ile silikleşir. Belirsizlik durumunu
yönetme geliştikçe risk analizinde ve rölativite kabulünde başarı artar. Kimlik seçtiklerimizdir. Eşitlik
ve çeşitlik içerisinde aidiyet geliştirme, meşruyet tanımlaması yaşam süreçlerinin geliştirilmesinde
yararlıdır. Kimliğin işlevleri olarak tanımlanmakta ve bireye yapı, uyum, gelecek yönelimi, amaç
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
20
ve bireysel kontrol duygusu sağlamaktadır. Kimliğin ilk işlevi olan yapı sağlamlığı; yüksek benlik
saygısı, kendini kabul, olumlu benlik ve beden algısı ile ilişkilidir. Kimliğin ikinci işlevi olan amaç
sağlama özelliği; bağlanma, öz yönetim ve hedef yönelimi ile açıklanabilmektedir. Kimliğin üçüncü
işlevi olan kontrol duygusu sağlama, güçlü bir özgür irade ve genele uyma konusundaki baskılara
direnme ile ilişkilendirilmektedir. Kimliğin dördüncü işlevi olan uyum duygusu sağlama; sosyal
ve akademik alanlara uyum ile bağdaştırılmaktadır. Akademik çalışma toplumun egemenliğini
sağlar. Refah aracıdır. Özgürlük ve eşitlik artırır. Son olarak kimliğin beşinci işlevi gelecek yönelimi
sağlama ise akademik başarı, gelecek kariyer hedefl eri, geleceğe yönelik kararlılık ve azimli olma
ile ilişkilendirilebilmektedir(9).
Düşünce deneylerinden bazısı Stevin’in Zinciri (Termodinamik yasalarına göre, sürekli hareket
olanaksıztır. Üçgen üzerinde bilyeler dengededir, kaymaz), Galileo’nun Gemisi (eylemsizlik kuralına
göre bir düzlemden diğerine geçen cismin yer ve zamanda konumu bilinir. Yerçekimi etkisinde
eylemli sistemde düşülmez, yörüngede kalınır), Maxwell’in Cini (büyük molekül diğer kaba geçme
izni verilebilirse kinetik eneji artar), Newton’un Kovası (kova dolusu su dönen masada dönmekle
durur, yüzeyi düzleşir, sürtünme nedeniyle konkavlaşır), Schrödinger’in Kedisi (kuantum teorisine
göre kutadaki kedi hem canlı, hem cansız), Galileo’nun Serbest Düşmesi (ağırlıkları farklı gülleler
Pisa kulesinden aşağı atılırsa aynı sürede ve aynı anda düşer)
dir. Aynı hızla serbest düşen cisimlerin özgül ağırlıkları benze rdir. Laplace’ın Şeytanı (evrendeki her
atomun yerini ve hareketini bilen kişi evrenin bütün geçmiş ve geleceğini bilendir). Kemancı deneyi
komadaki kemancının eserlerini siz dinletirseniz yaşama hakkını siz mi tanımaktasınız?). Sonsuz
maymun teoremine göre maymuna yeterli süre verilirse tüm yazıları yazar). Simüle gerçeklik
izafi dir. Mahkum açmazı yanlışlanabilir(16,17).
Stratejik düşünme döngüsel olmayan, amaç-araç uygunluğu, şekil-tablo-liste oluşumu, analitik,
benzer, ani ortaya çıkan durumun doğrulaması, deneme yanılma, olası çözüm üretme ve
doğruluğunu test etme, ayrıştırma ve sadeleştirme iledir. Arabulucu, uzlaştırıcı, yol gösterici,
varsayımsal olumlu düşünce iken yıkıcı bozucu sistemde vardır.
Yansıtıcı düşünce Öğrenmede, iknada kullanılan süreçleri şunlardır: Konu içeriği öğrenilmiştir.
Başkasının düşüncesi öngörülür. Tekrarlamalar düşünülmeden yapılmayı sağlar. Öğretilecek
kavramlar anlamak içindir. Bazen diğerlerinin bir şeyi yapış yöntemi görerek bakış tarzı değişir.
Çeşitlemelere açıktır. Düşünülen fi kir değişir, sorgulanır. Kontrol etme düşüncesine gerek
duyulmayabilir. Uygulamalı öğretim tekniğidir. Kişi normalde yaptığından farklı yapar. Söylenenleri
takip ederek düşünmeye az ihtiyaç duyar. Deneyim odaklıdır. İnançlar etkilidir.
Eleştirel düşünme: Açık fi kirlilik, meraklılık, sistematiklik, alçak gönüllülük, başkalarının görüşlerini
dikkate alma, kendine güvenme, sürekli araştırarak nedenleri, seçenekleri, doğruları arama, durumu
bütünüyle göz önüne alma, ana noktaya bağlı kalma, kanıtların ve nedenlerin yeterli olmadığı
durumlarda kararı erteleyebilme/duruşdeğiştirebilme, diğer insanların duygu ve düşüncelerine
duyarlı olma, ölçüt seçiminde mantıklı olma gibi eleştirel düşünme eğilimlerinin ve alışkanlıklarının
göz ardı edilmemesi gerekir. Önyargılı düşünüşün, katılığın, ussal olana, açık fi kirliliğe, hakçalığa
uzaklığın yarattığı sınırlılıkların üstesinden gelmek de gerekir(8).
Yenilik kabulünde esas alınan kriterleri bulmak için sorulan sorular şunlardır:
Yeniliğin yayılımında çevresel koşulların etkisi nedir? Fikir üretmek, girişim yapmak, proje yönetmek,
altyapı geçidini denetlemek, sponsorluk veya koçlukla ilişki düzeyi ne olacaktır?
Yeniliğin yayılım hızı hangi koşullara bağlı olarak değişmektedir?
Yeniliğin kabulü ile birlikte bir sistem içerisinde reddedilmesinin yayılım hızına etkileri nelerdir?
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
21
Girişimcilikle elde edilecek fırsatların tanımlanması, işle ilgili kavramların geliştirilmesi, kaynakların
sınıfl andırılması ve uygulanması, yeni örgütün kurulması değerlendirilir.
Sosyal sistemler içinde bulunan aktörlerin yayılım hızına olan katkıları nelerdir? Mesleki tanıtım,
iş durumu, gelir, övme-onurlandırma, iyileştirilmiş çalışma koşulları, kişisel gelişim, faydalar
değerlendirilir.
Multidisipliner yaklaşımlarla yeniliklerin yayılımı modellenebilir mi?
Yeniliklerin yayılımında öne çıkan unsurlar, özellikler nelerdir?
Bu alanda yapılacak tartışmaların yayılıma olan etkileri nelerdir?
Yeniliğin korunması ve yayılımın sağlanması için gerçekleştirilecek çalışmalar neler olabilir?
Yasal haklar olan gizlilik, patent, marka, tasarım, entegre devre topografyaları, çoğrafi işaretler,
telif hakları nasıl sağlanacaktır? Karmaşık tasarım, zaman avantajı, uzun süreli işbirliği alanındaki
stratejik mekanizmalar nelerdir?(2,3)
İntihal için FSEK m 66-70 e göre hukuk davası açılır. FSEK m 71-75 e göre cumhuriyet savcılığına
suç duyurusunda bulunulur. İdari açıdan da Rektör dava açar. Yüksek Öğretim Kurumları Yönetici,
Öğretim elemanı ve memurları Disiplin Yönetmeliği 11. maddesine göre meslekten men cezası
verilebilir(5).
DUYGU: Belli yer ve zamanda bir olaya verilen tepkidir. Olay anında anlık tepki sonrası duygu
seçimine kişinin duygu durumu denilir.
Fizyolojik belirtiler karşısında susamış, acıkmış, arzulanmış, uyarılmış duyguları yaşanır. Haz veya
acı veren hallerdir. Haz alma hoşa gitme, sevinç, neşe, mutluluk, hoşnutluk, övgü, hayranlık tepkisi
vermektir. Sabır, ihsan, merhamet, şükran, nimet, şefkat, vefa, dostluk, muhabbet, kerem, bereket,
vasi, lütuf, bağışlayan duygusallıkla bağlantılı kişisel ve toplumsal önemlilikle tanımlanır. Eğlenerek
davranışa yansıtır. Olayı mizah ile kabul edecek düzeyde görür. Kişi hakları insan onuru ile
toplumsal gelişime açılır. Acı hoşa gitmeyen uyarıya verilen şaşkınlık, donakalma, kızgınlık, hayret,
korku, öfke, nefret, üzülme, sıkılmış, bıkkınlık, başka yerde olma, iletişimi durdurma, hınç, intikam
tepkisi verilir. Dargın, hor görme, alay etme, artniyetli, fesat, bozguncu ile ayrımcılık alanının niteliği
kavranılır. İsyan, gurur, kibir, gafl et, bela, şer, şirk kelimeleri olumsuz duygulanımla tanımlanır. Öfke
organizmanın korunma, fi zyolojik, psikolojik denge sağlama sürecidir. Saldırganlık öfkenin eyleme
dönüşmüş davranış tarzıdır.
Belirsiz, boşluk durumlarında heyecan, sürpriz, endişe, aklı karışmışlık, anlaşılmazlık (aptal
görünüm) tepkisi verilir. Katarsis duygusal boşalımdır. Bitirilmemiş işler duygusal yüklenmeyi
gerektirir.
Korku nesnesi belli tehdit edici uyarana karşı savunmadır. Açık alanda korunmasız olduğumuzda
aslan görünce korkarak kaçarız. Kaygı nesnesi belirsiz endişedir. Bazısı bastırır, fobik davranır.
Durakalır. Akrofobi (yüksek yerlerden), agorafobi (açık yerlerden), astrafobi(gök gürültüsünden),
eritrofobi(yüz kızarmasından), hematofobi(kandan), klostrofobi (kapalı yerlerden), monofobi (yalnız
kalmaktan), niktofobi (karanlıktan), patofobi(hastalıktan), zoofobi(hayvandan) tipleri vardır. Kaygı
tedirginlik, varlığına yönelik tehlike algısıdır. Nesne yoktur. Sevgi yakınlık, gönüllülük, isteklilik,
kavuşma duygusudur. Kıskançlık kendinde olmayan eksik şeye özenme duygusudur. Estetik
duygular hoşa gider(4). Adalet duygusu eşitlik, hakkaniyetten tatmin olmaktır. Duygular birbirine
geçiş gösterebilir. Böylelikle itaat alanında kişi katlanır, tahammül eder, tahahhütte bulunur, haddini
bilir. Karşıt gelme alanında sorumluluk, tercih, seçim, korunma, iktidar, zarureti tutum alanında
kullanır. Kişi somuttan, soyut gelişime, gruptan gruplararası geçişe yönelir. Ara formlar, davranışlar
geliştirilir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
22
BEYİN ARAŞTIRMALARI:
Sinir sisteminde nöronlar tek yönlü sinyal oluşturur. Kapılı veya dinlenim kanalları bulunur. Kanallar
iyon geçişi ile membran potansiyeli ve aksiyon potansiyeli oluşturur. Sinyalin etkisi bölgesine,
boyutuna, sinapsın şekline, sinerjistik veya antagonistik sinapslara olan komşuluğuna göre değişir.
Transmitter kontrollü kanallar 1-Nikotinik Ach reseptörleri ,GABA ve glisin reseptörleri, 5-HT3;
Glutamat reseptörleri ve ATP Reseptörleri içerir. Asosiasyon alanları istasyon dizini düzeninde
çalışır. Posterior paryetal ve posterior temporal bölge aktif istasyon alanı zengin olup frontal bölge
ile asosiye çalışır. Paralel ve seri bağlantılar bulunur.
Epikritik Duyular: Hassas dokunma duyusu ve lokalize edebilme (topognozis); vibrasyonu frekans
ve amplitüd analizidir. Dokunmanın uzaysal çözümlemesini, yüzey tekstürünü tanımlayabilir, iki
nokta ayrımı gelişkin, elinde objelerin şeklini tanıyabilir (stereognozis).
Protopatik Duyular: Ağrı (kaşınma ve gıdıklanma) ve ısı değişikliğini algılamaktır. Nosiseptör ağrısı
termal, mekanik, polimodal (kimyasal, ısı)dır. Nöropatik ağrı refl eks sempatik distrofi , postherpetik
nöralji, fantom ağrısı olup yanıcı, künt, belirsiz vasıftadır. Dokunarak (Stereognozi) Boyut, şekil,
tekstür, kitle, ısı değerlendirmesi yapılır. Basiller loş ışığı, koniler renkliyi tanımlamada etkindir.
Görüntü: Parlak, mesafe, boyut, şekil, yerleşim, yön, renk, netlik, hareket, hız, içselleştirilmiş/
dışsallaştırılmış olarak değerlendirilir. Görsel hayaldeki kontrastın ve hızlı değişikliklerin
saptanması ganliyon hücrelerinin özelleşmesindendir. Hareket ve uzaysal birlikteliklerle özellikle
ilgili olan magnosellüler yol ve posterior parietal yol da görsel işlemleme, hareketin kontrolü için
temeldir. Görsel agnoziler nesne, çizim, yüz ayırt etme, renk, derinlik ve harekettir. Hareket hızı,
yön, derinlik, seçicilik, ışık hareketi ile değerlendirilir. Görme alanı defekti, çift görme gibi diğer
sorunlar kaydedilir. İşitme, kulağın ses enerjisini tanımlamasıdır. Sesin şiddeti, sıklığı, yoğunluğu,
titreşim, ritm, mesafe, yerleşim, yön, aralık, otoakustik yayılım, uyum ile değerlendirilir. Dokunma
içsel, dışsal; mesafe, boyut, basınç, frekans, sıcaklık, vücuda yayılım, nem, ağırlık olarak
değerlendirilir. Koku: Mis, pis, acı; yoğun, mesafe olarak algılanır. Tad: Acı, tuzlu, baharatlı,
kuru, yoğunluk, aroma, mesafe, yerleşim ile tanımlanır. Denge vestibuler sistemle ilgilidir. Postür
statik ve dinamik sürdürülür. Hareket motor program (ritmik, refl eks), dinamiği, kinematiği ile
değerlendirilir. Serebellum hipotoni, ataksi, tremor oluşumunda etkilidir. Dikkat aktif, pasif; volanter,
involanter(spontan) olarak sınıfl andırılabilir. Dikkatin odaklanması, seçiciliği, bölünmesi, süzgeç
olarak (ya hep ya hiç, zayıfl atma), rolü, duyu-motor-güdü bağlantısı değerlendirilir. Tek tarafl ı ihmal,
tepki değişme, tepkilerin bozucu etkisi ve araya girme özelliği (atıf, aşerme) kişinin odaklanmasını,
konsantrasyonunu ve dikkatini sürdürmesini etkiler(13). Prefrontal korteks ve kortikobazal gangliyatalamokortikal
devrelerin işlev bozuklukları, duyu algısından çok hareketi azaltır veya artırır. Biyojen
aminlerden 5-Hidroksitriptamin ve dopamin etkilidir. Lisan uygulama, aracı ve kavramsal sistem
çalışması uygunluğu gerektirir. Dil konuşma, yazma, anlama, anlatma, iletişim açısından önemlidir.
Prosody dilin ritmi, zamanlaması, vurgulama (tonasyon) iken; Pragmatik dil kullanımı sırasında
yaratıcılıktır. Plastisite önemlidir. Afazi motor ve duyusal tiptedir. Aleksi, disleksi okuma sorunudur.
Okuma harf ve ses bilgisi, kelime tanıma, depolama, kod çözme gerektirir. Logografi k evre,
şifreleme ve ortografi k evre değerlendirilmesi gerekir. Bunun için bilişsel kapasitede dikkat, çalışma
belleği, uzun süreli bellek, kritik analiz becerisi, sonuç çıkarabilme, görsel beceri ve temel okuma
becerisi yeterli olmalı. Motivasyon amaca uygun, konuya duyulan ilgi ve bilgi düzeyi ile ilintilidir.
Okuma güçlüğü okunan metinin cümle zorluğu, kelime güçlüğü, gramer karmaşıklığı, içerik ile artar.
Toplumsal ilgi ile tartışılır. Öğrenme ile entelektüel kapasite arasında uyum olmalı. Heterojenite
dengesi anlaşılırlıkta kalmalı. Duyusal, duygusal, davranışsal, sosyokültürel, ekonomik dışlama
kriterleri azaltılmalıdır. Görsel uzamsal gelişim uygunluğu çerçevesinde yazı ile okuma güçlendirilir.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
23
Diskalkuli rakam sıralanışı, çokluğu, işlemi ve sonuç çıkarımı sorunudur. Cinsiyet farklılaşmasına
dair sistem bütünseldir. Ödül merkezi, haz veren durum, sezgisel olaylar, madde bağımlılığı limbik
sistemle ilişkilidir. Sinir hücreleri arasındaki bağlantıların paterni bulunur. Farklı bağlantı biçimleri ile
farklı davranışlara yol açar. Nöronlar ve bağlantılarının deneyim ile modifi ye edilir. Yüksek mental
yeteneklere sahip akrabalara sahip insanların benzer yeteneklere sahip olma şansı bu yeteneklere
tesadüfen sahip olanlarınkinden daha yüksektir. Yeni doğanın en değerli mülkü ve uzantısı annedir.
1-2 yaşından itibaren benim kelimesinin vurgunluğu ve anlaşılma bağlantıları geliştirildiği fark edilir.
Cazibe merkezi “benim” olana ait olup, değer yatırımı diğerlerinden fazladır. Bu durumda nesne
bağlılığının kökeninin 3-6 yaşından itibaren belirginleştiği, biriktirme ve istifl eme alışkanlığının
kökenini buradan alındığı düşünülebilir. Akrabalar arasındaki benzerliklerin oluşmasında onların
benzer sosyal, eğitim ve ekonomik şartlara maruz kalmaları da önemlidir. Davranış bozuklukları
yüksek sıklıkla çok genlidir(10). Bağımlılığın ödül eksikliği sendromu olduğu vurgulanmıştır(12).
Flushback ve otobiyografi k anıların yer, etkinlik ve haber kaynağında bile hatalar bulunduğundan
(20) kanıt tespiti ile uygunluk ölçütü geliştirmede fayda vardır.
YAPAY ZEKA: Hesaplanabilir, eğitilebilir, adaptif, kendiliğinden organize olabilen fonksiyon sinir
ağları ile mantık kuralları ile düşünce benzeri bilgisayar modeli üretilmesidir. Turing test bilgisayara
soru sorarak onun insan olmadığının anlaşılmamasıdır. Çin odası testine göre Çince bilmeyen
kişiye simgesel kullanım kılavuzu vererek o odaya başka nesne verilerek onun ne olduğunun
tahminine dayanır. Yapay Sinir Ağları, bulanık Mantık, sezgisel algoritmalar (genetik algoritmalar,
tabu arama, tavlama benzetimi, karınca algoritması gibi), uzman sistemler ile yapay zeka konuları
araştırılır. Öğrenme, ilişkilendirme, sınıfl andırma, genelleme, tahmin, özellik belirleme, optimizasyon
yapılabilir. Zincirleme kıyas ile tüme varılır. Tümden gelim ile analoji belirgindir. Hebb öğrenme
kuralına göre birbirine bağlı iki nöron, aynı anda aynı işarete sahipse, bu nöronlar arasındaki ağırlık
değeri artar, öğrenme niteliksel ve niceliksel açıdan kolaylaşır.
Hebb kuralına göre A hücresinin aksonu B hücresine yakınsa ve onu etkiliyorsa etki birleşimi
oluşarak metabolizma değişikliği gözlenir(14). Çocuklukta hücre kümeleri, ardışık safha öğrenilirken;
erişkinlikte içgörüsel, yaratıcı öğrenme esastır.
Delta Kuralı: Nöronun gerçek çıkışı ile istenilen çıkış değerleri arasındaki farkı azaltan, giriş
bağlantılarını güçlendiren ve sürekli olarak değiştiren bir düşünce sistemidir. Ortalama karesel
hatayı, bağlantı ağırlık değerlerinin değiştirilmesi ile düşürme prensibine dayanır (en küçük kareler
kuralı). Hata aynı anda bir katmandan bir önceki katmanlara geri yayılarak azaltılır. Ağın hatalarının
düşürülmesi işlemi, çıkış katmanından giriş katmanına ulaşıncaya kadar devam eder.
Kohonen Kuralı: Nöronlar öğrenmek için yarışırlar. Kazanan nöronun
ağırlıkları güncellenerek ödülün tamamını alır. Bu nöron komşularını uyarma ve yasaklama
kapasitesine sahiptir. Hedef çıkışa gereksinim duymadığından danışmansız bir öğrenme metodudur.
Hopfi eld Kuralı: Öğrenme katsayı ve orantısı 0-1 arası olasılığa göre giriş ve çıkışın aktif veya
pasif; kesikli veya sürekli özelliği belirlenir(15).
Pattern analizi: Veri toplama öznitelik seçimi, sınıfl ama, ölçüm ve karar ile değerlendirilir. Cosin
benzerliği ortam, algoritma, iç çarpım, korelasyon, boyut düşürme ile yapılır. Sözcükler, bağlaçlar
veya ekleri ayırt edilerek cümle analizi yapılır.
Beyin paralel işlemcidir. Çoklu bağlantıları bulunur. Anlam arayışı doğuştan olup katkı gerektirir.
Duygu, örüntüleme, ruhsal aygıt içeriği odaklaşma ile analitik değerlendirir(19).
Koşut dağıtık sistem, çağrışımsal bellek modeli vardır. Dikkat yoğunlaşma ve seçme süreçinde
tutar, kaydırır, bırakır(14). Görme sistemimiz bitiştirici süreçle çalışır. Belirsilikler içerir. Aldatılabilir(14).
Suç işleme ikili düşünce sistemi ve çıktı odaklı karar gerektirir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
24
Çalışma belleği Baddeley’in modeline göre üç süreç vardır: Yürütme ilgi, eylem kontrolü ve problem
çözme gibi düzenleyici fonksiyonlardan sorumludur. İkincisi fonolojik döngü, özellikle bilgi etki
malzeme manipülasyon ve tutma uzmanlaşmıştır.Üçüncüsü görsel-uzamsal sketchpad malzemeyi
saklar(18). Çalışma belleği üç bileşenleri arasındaki ilişkilerin gücü değişir. 4 yaşından ergenliğe
kadar çalışan bellek performansı doğrusal artar(20).
Mantık: Deterministik, 0-1 dir. Kararlıdır. Doğrusaldır. Lineerdir. Çan eğrisidir.
Bulanık Mantık: İnsanın düşünme tarzına çok yakın olması, yazılımının basit olması sebebiyle
ucuza mal olması, uygulamasının oldukça kolay olması, eksik tanımlı problemlerin çözümünde
bile kullanılabilmesi, uygulama sırasında çok fazla matematiksel modele ihtiyaç duyulmaması
avantajlarıdır. Dezavantajları:
Kullanılacak kuralların deneyime bağlı olması, üyelik fonksiyonunu belirlemede belli bir kural
olmaması ve deneme yanılma yolu ile üyelik fonksiyonunun bulunması, kararlılık analizi yapılamaz
ve sonucun ne olacağı önceden kestirilemez. Yapılabilecek tek şey benzetme çalışmasıdır.
Analitik hiyerarşik proses kriterleri şunlardır:
1.Aksiyom (Ters karşılaştırma): Bu aksiyoma göre, A kriteri B kriterine göre m kat önemli ise, B
kriteri A kriterine göre 1/m kat önemlidir. Yani A kriteri B kriterinden 3 kat önemli ise B kriteri de A
kriterinden 1/3 kat önemli olmalıdır.
2.Aksiyom (Homojenlik): Karşılaştırılacak olan elemanlar arasında çok fazla farklılığın bulunmaması
gerekir. Burada tercihler arasında çok ciddi bir fark bulunmaması esastır.
3.Aksiyom (Beklentiler): Beklentilere cevap verebilmesi için hiyerarşide tüm kriterler ve alternatifl erin
yer alması gerekir. Yani alınacak kriterler amaca yönelik olmalıdır.
4.Aksiyom (Bağımsızlık): Karşılaştırılan seçenekler ve kriterlerin birbirinden bağımsız olduğu
varsayılır. Problem ortaya konur, hiyerarşide en üstte yer alacak hedef belirlenir.
-Daha sonra hiyerarşi oluşturulur. Oluşturulan hiyerarşide; en üstte amaç
olmak üzere kriterler, alt kriterler ve alternatifl er belirlenir. -İkili karşılaştırma matrisi oluşturulur.
Oluşturulan ikili karşılaştırma matrisinden yararlanarak göreli önem vektörü (ağırlık vektörü)
bulunur. Tutarlılık oranı hesaplanır. Tutarlılık durumunda karar verilir. Tutarlı olmama durumunda
ikili karşılaştırmalar tekrar gözden geçirilerek işlemler tekrarlanır.
KAYNAK
1. Karakaş S, Karakaş HM. Yönetici İşlevlerin Ayrıştırılmasında Multidisipliner Yaklaşım: Bilişsel Psikolojiden Nöroradyolojiye.
Klinik Psikiyatri 3:215-227, 2000.
2. Yeloğlu HO. Yeniliklerin yayılımı. Siyasal Kitabevi, Ankara, 2011.
3. Savcı İ. Yenilik, yönetim ve insan kaynakları. Siyasal Kitabevi, Ankara, 2011.
4. Topses G. Gelişim ve öğrenme psikolojisi. Bobel Yayın, Ankara, 2006.
5. http://www.anayasa.gen.tr/uas-s-1-58.pdf (ET 10.12.2013).
6. Göka E. İnsan kısım kısım. Aşina Kitaplar, Ankara, 2006.
7. Köse D, Nursan Ç, Altınkaynak S. Yenidoğanın anne ve baba ile bağlanma süreci. STED 22/6:238-244, 2013.
8. Şahin SA, Gözütok FD. Eleştirel Düşünmeyi Destekleyen Öğretmen Davranışları Envanteri (EDDÖDE): Geliştirilmesi ve
Uygulanması. Uluslar arası E Dergisi 3/2: 1-32, 2013.
9. Kocak C, Ulusoy M, Önen AS. Öğretmen Adaylarının Kimlik İşlevlerinin Ve Eğitim İnançlarının İncelenmesi. http://kongre.
nigde.edu.tr/xufbmek/dosyalar/tam_metin/pdf/2428-30_05_2012-18_24_47.pdf (ET 11.02.2014).
10. Beyin araştırmaları. http://www.eubam.ege.edu.tr/kandel/Kandel_03.htm (ET 08.03.2014).
11. http://beyin.ankara.edu.tr/ (ET 08.03.2014).
12.Tarhan N, Nurmedov S. Bağımlılık. http://www.google.com.tr/books?hl=tr&lr=&id=Gz7-AgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PT3&dq
=aldatma+psikofi zyoloj (ET 14.03.2014).
13. Dinçer ED, Karakaş S. Nöropsikolojik dikkat testleri arasındaki ilişkilerin modellenmesi. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni
18:31-40, 2008.
14. Crick F. Şaşırtan varsayım. Çev.Say S. TÜBİTAK 2005, Ankara.
15. http://bm.bilecik.edu.tr/Dosya/Icerik/107/DosyaEki/nsg_ders_notu.pdf (ET 20.02.2014).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
25
16. Karakuyu Y, Tortop HS. Düşünce Deneyleriyle İlgili Problem Çözme Etkinliğinin Öğrencilerin Mantıksal Düşünme
Becerileri ve Kavramsal Anlama Düzeylerine Etkisinin Araştırılması. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi 2/19: 42-58, 2009.
17. Düşünce deneyi. http://tr.wikipedia.org/ (ET 28.03.2014).
18. Çalışma bellek. http://tr.wikipedia.org/ (ET 10.04.2014).
19. Carlson NR, Fizyolojik psikoloji. Çev. Şahin M. Nobel Yayınları, İstanbul, 2013.
20. Kantowitz BH, Roediger HL, Elmes DG. Deneysel Psikoloji. Çev Er N, Duyan YA. Nobel Tıp, İstanbul, 2014.
DAVRANIŞ: Bir olay karşısında hareket etme, gözlemlenen tepki, tutum takınmadır.
Aktif davranış: Beslemek, yürütmek, koşmak gibi davranışlardır. Gülmek bulaşıcıdır. Ağlamak
istenmeyen, paylaşımı zor kurallı davranıştır. İş birliği hareketleri (avuçlar göğüs hizasında açık),
karşısındakini duygusal destekler durumla beraber hareket etmektir. Hataya bağlı davranış
anlaşıldığında kolay değiştirilir. Klasik koşullanma gereği bitişiklik, habercilik, pekiştirme, sönme,
genelleme, ayırt etme, birden fazla koşullanma, gölgeleme, engelleme, öğrenilmiş çaresizlik,
alışkanlık davranışları gelişir. Edimsel koşullanma ile tepkisel davranışlar içerisinde batıl inanç,
cezalandırma, ikna davranışları geliştirilir. Sosyal davranışlar gözlemle pekiştirerek tekrar ile gelişir(1).
Pasif davranış: İhmal suretiyle aktivitede (duraksamak, beklemek) bulunmamaktır. Davranışa gizli
veya açık katılım söz konusudur. Etkili eylem: Bir kişinin isteyerek başkasını etkilemesidir. Etkisiz
eylem: Başkası üzerine tesiri olmayan harekettir. Tembellik kavramı çalışmamak, hareket azlığı,
üşenme, yoksunlukla, hastalıkla karışma ile sınırlandırılarak tanımlanır. Hareketsizlik ölümdür.
Sıcak iklimin, ekonomik yeterlik hissinin, sosyodemografi k özelliklerin tembellik üzerine etkisi
açıklanmış, tartışmalı bir konudur.
İstemsiz davranış: Kişinin doğal, öğrenilmemiş, kendiliğinden davranışlarıdır. Refl eks, tik, epilepsi
nöbeti, stereotipik davranışlar istenilmeden olur. İçgüdüsel davranış fi zyolojiktir. Özürlü insanın
pozisyonel durum davranışı değiştirilmesi zordur. Madde tesiri altında olma; hipnoz, hastalık
etkisiyle olan davranışlar istemsizdir.
İstemli (gönüllü) davranış: Kişinin istemli, planlı davranışıdır. Aidiyet duygusu ile davranan kişinin
özellikleri şunlardır: Diğerleriyle birlikte çalışma, grubu koruma, yapıcı fi kirlere gönüllülük, kendini
geliştirme, gruba karşı uygun tavır takınmakdır. Davranış süreklilik gösterir.
Zorunlu davranış: Kişi duygusal açıdan davranışa uyumsuzdur. Tepki süresi çok uzamış veya
kısalmıştır. Davranış ergonomik değildir. Davranış kesintilidir.
Suç davranışı: Kanunda yazılı yasak bir fi ili isteyerek yapmaktır. Korkutma hareketleri, tehdit
davranışı (el kol hareketi), suçlu davranışı (yırtma, vurma, yaralama, hırsızlık)dır. Utanmak,
suçluluk duygusu hissetmektir.
Sahte davranışları: Kitap okur pozisyonunda durmak, ihtiyaç dışı giysi-takı taşımak, bilmediği
konularla ilgili açıklamalarda bulunmak, yüksek sesle konuşmak, başkasının sözlerini kendi sözü
gibi sunmaktır.
Duygu davranışları: Yer ve zamanına göre anlamlandırmak uygun olur. Ancak bir görüş edinmek
için önemli bazı duygu davranışları hakkında bilgi verilmiştir. İletişimde kaynak, alıcı, mesaj,
ortam, geri bildirim, araç etkinliğine göre duygu değerlendirilir. İkinci kişinin değerlendirmesi
farklı olduğundan ve özgür ve otonomi gereği duygu davranışına karışılmaz. Göz kapakları yarı
kapalı olursa olumsuz planlama ve küçümseme işareti olabilir. Göz kapaklarını indirerek saygı,
utanma anlatılır. Heyecanda göz kapakları kapanıp açılır, baş hafi f sallanır, sık solunur. Gözlerin
ve dudakların fazla açılması, şaşkınlık, hiddet, hayret, korku belirtisi olabilir. Kaşların çatılması
gerginliği gösterebilir. Dudakların büzülmesi duygusal boşalma yakınlık işareti olabilir. Kolların veya
ayakların hareket artışı tedirginlik bulgularındandır. Kolların ve ayakların gevşek, rahat, anatomik
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
26
pozisyona uyumlu, açık olması tercih edilir. Beyinle uyumlu (samimi ve içselleştirilmiş) duygu
davranışa uyumludur, tezat içermez.
DAVRANIŞ MEKANİZMASI: Zaman iç duyarlığın önceliği, sıraya konuşu, bağıl değerdir. Bu bir
gelişimin, yetinin ürünüdür. Yer dış duyarlığın önceliği, yan yana sıraya konulmuş halidir. Tarihsiz olan
talihsizdir. Tarihli olanın tarihdışılığı, tarihöteliği, tarihinin çökmesi, gözlenmez, erdemliği vardır. Arzu,
irade, akıl değerine bağlılık davranış sınırlığı, belirliği, bekleneni, öngörüleni, sorumluğu, zamanı
geldiğini, hedef ve amaca uygunluğunu gösterir. Mekan varlığı kapsayan, içine alan kümedir. Yakınlık,
uzaklık mesafesidir. Ötekinin, oluşumun, döngünün, hareketin anlaşılmasıdır. Kültürün yerleşmesi,
mirasın paylaşılmasıdır. Buna göre uygun yer ve zaman; kişinin tanımladığı sınırlı olayı, varlığı
toplumun kabul ettiği tarzda yerel sıralamasıdır. Kişi buna uygun tanımlamalarla olayı değerlendirir.
Davranış kesikli, dalga fonksiyonlu, ikili yapı, tünel olayı, karşılıklı etkileşimle açıklayan kuantum
terorisyenleri vardır. Olasılık, belirsizlik, boşluk sorunsalı bu tarzda açıklanmaktadır(2). Sibernetik
açıklanan bilginin anlamını, geri dönüşüm tanımlaması ile anlaşılması esasına dayanır. Dissipatif
yapı, katastrof kuramı, sinerjetik kuram, sicim kuramı ve Feyman şemaları düşüncenin anlaşılması
için kullanılmaktadır. İçgüdü: Ekonomi ile ilgili mekanizmaları ortaya çıkaran, yeni yollar bulmaya
(ustalık içgüdü), insanların karşılık beklemeden gelecek kuşakların iyiliğini düşünmesine yol açan
ebeveynlik içgüdüsü; insanların somut ödüller beklemeksizin bilgiye ulaşma eğilimlerini temsil
eden aylak merak içgüdüsü de davranışı etkiler. Güdü duruma veya sürekliliğe özgüdür. Güdüyü
seçme, bekleme, yoğunluk, kararlılık, duygu etkiler. Subliminal bellek kişinin ikna olmasında
davranış geliştirmesinde etkilidir. Kadın veya çocuk görüntüleri ataerkil toplumda cinsellik veya
ticari ürün anlamı taşıyabileceğinden sık kullanılır. “Şok iddia, iddia ediyoruz, gülmekten kırıldım,
sonuna kadar izleyin, şu rezilliği izlesene” tarzı cümleler dikkat çeker. Ekonomide yeni tüketim
maddeleri, yeni üretim metotları, yeni pazarlar, yeni hammadde kaynakları, yeni endüstriel
örgütlenmeler davranışı anlamlaştırır(3). Kapalı sistemde enerji dengede olup entropisi düşmez.
Davranışın politik, bilgi, fonksiyonel, kültürel, sosyal yönü bulunur. Model oluştururken belirlilik,
olasılık, belirsizlikten yararlanılır. Model zamana göre statik veya dinamiktir. Temsil şekline göre
şematik veya sözeldir. Yapısına göre uyuşum, benzeşim, sembolikdir. Fonksiyonuna göre tanımsal,
öngörülü, kuramsaldır(4). Teknolojik bir ürünle insan ilk karşılaştığında meraklanır, Tehlikesinden
dolayı yararlanmasak da olur diye düşünür. Merakla nadir kişilerin kontrolünde yararlanılır. Çeşitli
yararlık durumuyla davranış çeşitlenir ve ürün kabullenilir. Ürünün zararlı kullanımı ile ilgili sorun
alanı yetkili kişinin zamanla, etkilediği alanı kastla ilgilidir(5). Davranış sade, sorun çözmeye yönelik
görev sırasında kaynakları tüketecek tarzda uygun genişleme gösteren, yoruma açık, eğlendirici,
basit görünen, simetriden yararlanan, doğaya benzeyen, yeniden tasarıma uygun tekrarlanabilir,
tehlikeyi önleyen kontrol noktalarına göre esnek, açıklanabilir, değiştirilmiş, cesur ve yasaya uygun
özgür ise geçerli, güvenilir ve doğrudur(1). Reklamlar subliminal bellekle yakından ilgisi olduğundan
bu konuyla bağlantı açısından reklam kısmı okunabilir.
HAREKET BOZUKLUKLARI: Akatizi nesnel olarak oturamama, hareketsiz kalamama, öznel iç
huzursuzlukla karekterize ekstrapiramidal hareket bozukluğudur. Mezokortikal alanda dopamin 2
reseptör blokajı sıktır. İlaça bağlı olan ilaç kesilince durur(6). Bilinçli, içgüdüsel, refl eksiv, spastik
hareketlerin nitelikleri saptanır. Hal ve dönüşüm durumlarının belirlenmesine dikkat edilir. Özne ve
nesne ilişkileri ayrımcılık yönünden incelenir.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
27
DAVRANIŞ BELİRLEME ETKENLERİ
Tutum tutulan davranış tarzıdır.
1. Övünme, utanç
2. Saygı, aşağılanma
3. Cesaret, korkaklık
4. Neşe, korku
5. Sevgi, nefret
6. Cazibe, tiksinti
7. Sevinç, üzüntü
8. Şefkat, hınç
9. Merak, sıkıntı
10. Ümit, ümitsizlik
Kamu sistemi: Hukuki yapılanma ile yapısal dağılmayı önleyen ve süreç öneren yapıdır. Kişiler bu
sistemlere yönelik ruhsal yapılarını düzenler. Devlet politik ve jeopolitik bir varlık iken ulus sosyo
kültürel etnik bir varlıktır. Ulus kaderini tayin etmiş ve otonomisini seçimle geliştirmiştir. Devlet
özgürlük sağlar. Bireyin mahrem alanına girmez. Demokrasi inançların, kökenlerin, düşüncelerin ve
tasarıların çeşitliği, çoğulculuğu ve farklılığı bir arada paylaşılarak yaşandığı bir düzendir. Milliyetcilik
ulusunu severek korur, geliştirir. Ulus milliyetcilik sonucudur. Diğer ulusları ayırt etmez, nefret
kültürü üretmez. Asimile, etnomilliyetci olunmaz. Tarih somut olgularla oluşur. Acılar yarıştırılmaz,
kıyaslanmaz. Kişiler kamu ve özel mahrem hayatı içselleştirerek paylaşır. Acılar paylaşılarak
azaltılır. Barışcı yollarla sosyokültürel, ekonomik birliktelik ve paylaşım üzerien kuruludur. Egemenlik
kayıtsız koşulsuz milletindir. Seçimden vazgeçilemez. Katı anayasa gereği kuvvetlerin birlikteliği
güçtür. Küreselleşme ile küçülen devlet liberal ekonomi gereğini yapar. Azınlık hakları vazgeçilmez
insan hakları iledir. Çoğunluk pozitif ayrımcılık gereği katlanma sorumluluğunu ifade özgürlüğü
alanında verir. Amaç, özgürlüğü ve çoğulculuğu insan haklarına saygı ve demokrasinin korunması
ile uzlaştırmaktır. İfadenin inceleme kabul edilirlik özellikleri meşru ve karar vermeyi gerektiren amaç
varlığı, demokratik toplum için gerekliliği, yasal sınırı, öngörülür sonuçları, gereklilik (dayatmanın
yanlışlanabilir yönü (yakın ve gerçek tehlikenin gerçekleştirilir kabül görme ilişkisi), sınırlama,
önleme, el koyma, toplatma, engelleme) sorgulanır. Devletin bütün müdahalelerden sakınma
konusunda negatif yükümlüğü vardır(12). Siyasi partiler etkinliklerini demokratik ilkelerde ve insan
haklarında ifade edilen anayasal değerlere saygı göstererek özgürce gerçekleştirirler. Anayasa
gereğince atfedilen işlevleri demokratik bir şekilde ve çoğulculuğa tam olarak riayet ederek yerine
getirirler. Görev ve sorumluluklar da yükleyen bu özgürlüklerin kullanılması, yasayla öngörülen ve
demokratik bir toplumda ulusal güvenliğin, toprak bütünlüğünün veya kamu güvenliğinin korunması,
kamu düzeninin sağlanması ve suç işlenmesinin önlenmesi, sağlığın veya ahlakın, başkalarının
şöhret ve haklarının korunması, gizli bilgilerin yayılmasının önlenmesi veya yargı erkinin yetki ve
tarafsızlığının güvence altına alınması için gerekli olan bazı formaliteler, koşullar, sınırlamalar veya
yaptırımlara tabi tutulabilir. Devlet emrederek değil paylaşarak, özgürlüğü yayarak vardır. Piyasa
rekabete açıktır. Küçük Orta Büyüklükteki İşletmeler (KOBİ) değişen şartlara ve davranışa uyumu
daha kolaydır. Motivasyonu, düzenlemesi, kontrolü hızlı yapılır. Gönüllülük esası yaygındır. Kamu
yönetiminde yasalar ademi merkeziyetten hazırlanır, uygulanır. Yolsuzlukla mücadele esaslı ve
standartizedir. Kamu denetcisi görevdedir. Eş değerli sistem kıyaslaması uyumludur. Hizmet şeffaf
ve saydamdır. Şiddet önlenmiştir(10).
Kamu Sistemleriyle ilgili örneklerin özellikleri şunlardır:
Üniter, bölgeli, karma yapı bulunur. Monarşi, oligarşi, meşruyet, demokrasi sistemlidir. Hukuk
kaynağına göre laik, teokratiktir. Suçsuz iken cezalandırılanlar için devlet ciddi tazminat öder.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
28
Yargılama hızlıdır. Hak alma engelleri kaldırılmıştır. Demokratik toplumda çoğulcu, hoşgörü, açık
fi kirlilik düşünce özgürlüğü olarak bilinir. İfade özgürlüğü demokrasinin olmazsa olmazıdır. Basın
tanıklıktan çekilebilir. Haberle ilgili bulgu, belge ve verileri teslime zorlanamaz. Sorumlu tutulamaz.
Temsil krizi seçim barajı en çok % 5 yaparak çözülür(11).
Kapitalizm: Piyasa ekonomisinin özel mülkiyetin, üretim araçlarının büyük bölümüne sahip olduğu
ve işlettiği; yatırım, gelir dağılımı, üretim, mal ve hizmet fi yatlarının arz ve talebin buluştuğu sosyal
ve ekonomik sistemdir. Feodal yapıda güçlü kişilere ve onlara biatı olan kişilere ihtiyaç bulunur.
İşaret bekleme, icazet, medet umma, ordu güvencesi, vesayet, kurtar bizi, imparator, gidenağamgelen
paşam, bizim reis, kör ölünce badem gözlü olur, kel ölünce sırma saçlı olur tarzı kelimeler biat
kültür gereğini çağrıştırır. Feodal yapıya tepki ile parlemento sistemi getirilmiştir.
Weberci politik ekonomi: Karşılaştırmalı üstünlük, hiyerarşi, rekabet verimlilik ve üretkenlik üzerinedir.
Kapitalizmin rasyonelleşmiş eğilimlerinin, kültürel değerler ve kurumlar için potansiyel bir tehditdir.
İnsan özgürlüğü sınırlandırılmıştır.
Komünizm: Üretim araçlarının ortak mülkiyeti üzerine kurulu sınıfsız, parasız ve devletsiz bir toplumsal
düzen yönünde davranışı savunan toplumsal, siyasi ve ekonomik bir ideoloji ve harekettir. Sanayileşme
ve kamulaştırma yaygınlaştırılması savunulmuştur. İnsan hayatını kısıtlayan devlet sistemidir.
Marksist politik ekonomi: Metanın kullanım değeri ve piyasa içindeki değişim değeri üretim ilişkilerine
göre değişir. Emek gücü yönlendiricidir. İnsan kapitalist sistemde yabancılaşmıştır. Devletin etkinliği
tartışmalıdır.
Ütopya: Sanal ideal toplum tasarımıdır. İdea kopya, benzetilen, görünen, subjektiv olandır.
Materyalizm kendinde varolan, özüne göre nesnel olandır. Yoksunluğunda gerçekçilik, ihtiyaç,
değer sorunu yaşanan alandır. Tamamlayanı idealizmdir. Ütopik yöneticinin özellikleri şunlardır:
Sağlıklı beden, sözü anlama yeteneği yüksek, güçlü bellek, kanıtı değerlendiren entelektüel yeti,
düşündüklerini açıklayabilecek kıvraklıkta dilli, Öğretmeyi ve öğrenmeyi seven, yeterli ve dengeli
beslenen ve cinselliği olan, dürüst ve samimi doğruluğa düşkün, erdemli, adil, adil olmayana kayıtsız
hukuk kuralları uygulayan, doğruları korkmadan cesaretle hayata geçirebilecek bir azim ve iradeli,
bilge kişidir. Hukuk kuralları emredici (yasak ve yaptırımı olan), yedek (tamamlayıcı, yorumlayıcı)
ve tanımlayıcıdır. Kişilik hakları mutlaktır, manevidir, devredilemez.
Anarşizm: Ortak özellikleri bütünsellikten yoksunluk, çelişki ve tutarsızlığı tutarlı kabullenme
savunur. Alışılagelenin değiştirilmesi, sistemsizleştirilmesidir. Hiyerarşi, zorlama yoktur. Özel
mülkiyet, ekonomik yapılanma yerine özyönetim, gönüllü etkileşim kuralları geçerlidir(7). Sistemsizlik
sorunsalı çözülememiştir. Abartılı durum, sistem tanımlanmasını ölçmede yararlanılabilir.
İstihbarat: Bilgi toplanması ve analizidir. İstihbaratın bilgi, süreç, görev, örgüt olarak çalışılması
gerekir. Hızlı, kesin, doğru ve amaça uygun bilgi toplanmalıdır. Ekip adanmışlıkla, öngörüye uygun
esnek, nesnel bilgiyi toplar. Hangi sistem olursa olsun yöneticiyi kanıt ve istihbarat ile edinilen bilgi
yeterliği karar almaya iter. Keşifte, başarıda, öngörüde istihbarat etkilidir. İtirafcılar yer göstermede
yararlıdır. İstihabaratın zor ve yararlığı, bilginin geçiciliği sorun alanlarında öncelikle incelenmesi
gerekir. Fırsat ve tehditi değerlendirmede istihbarat öncelikle ele alınır(8). Olayı değerlendirirken
armoni, birlik ve sirayet, cazibe, sempatiklik, sürpriz, netlik, sadelik, tekrar etme, tek hasım,
dezenformasyon, bütünlük, şakacı, provokasyon, propoganda, aldatma, yanıltma, öfkelendirme
durumlarına dikkat edilir. Katı hiyerarşik yapı iletişim modelini bozar. İktidarda kalmak için derin
yapıları anlayarak hukuki uygulama (denetlenebilir, hesap verebilir) yapmak gerekir. Meşru
olmayan iç istihbarat devlete karşıdır. Anayasanın 22. maddesine göre haberleşme özgürlüğü,
özel haberleşme gizliliği teminat altındadır. TCK 195-196-197’ye göre sırrın masuniyet aleyhine
suçlar cezalandırılmıştır. 4422 sayılı çıkar amaçlı suç örgütleri ile mücadele çerçevesinde de durum
değerlendirilir. TCK m 525 de siber suçlar tanımlanmıştır(9).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
29
KAYNAKLAR
1. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
2. Tuncel CO. Heterodoks Bir Mikro İktisat Teorisine Doğru: Evrimci İktisadın Teknolojik Gelişme Yaklaşımı Ve Firmanın
Doğası. Ekonomik Yaklaşım 19/69: 1-32, 2009.
3. Modern Yönetim ve Örgüt Teorisi
http://scholar.google.com.tr/scholar?start=20&q=sibernetik+d%C3%BC%C5%9F%C3%BCnce&hl=tr&as_sdt=0,5 (ET
17.02.2014).
4. Başar E, Güntekin B. Beyin-Beden-Zihin Etkileşiminde “Nebulöz Kartezyen Sıstem”İstanbul Kültür Üniversitesi Dergisi
4:1-26, 2006.
5.Uygur N. Çağdaş ortamda teknik. YKY, İstanbul, 2002.
6. Berksun OE, Sayar GH. Duyusal gelişim kuramı ve bir olgu örneği. Journal of Mood Disorders 3(2):82-5, 2013.
7. http://tr.wikipedia.org/wiki/ (ET 03.04.2014).
8. Özdağ Ü. Devlet ve istihbarat. Stratejik Araştırmalar Dergisi 1 (3): 33-50, 2009.
9.https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fe/Gueltekin_Avc_305_304_stihbarat_teknikleri.pdf (ET 04.04.2014).
10. Akdoğan AA. Türk kamu yönetimi ve Avrupa Birliği. Türkiye Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü, Ankara, 2008.
11. Sivil Toplum Örgütleri. Hukukun üstünlüğü demokrasi insan hakları. Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1999.
12.http://www.ifadeozgurlugu.adalet.gov.tr/faaliyetler/26_29_mart/aihm/ahmetyildirim.pdf(ET 07.05.2014).
İLETİŞİM: Etkileşim, hakimiyet, egemenlik sağlama arzusunun öngörmeye uyumluluğudur. Ortam
karşılıklı saygı ve anlama isteği, paylaşım, meşruyet ilanı gerektirir. İletişim güçün, ulaşılabilirliğini
göstermede sırrın anlaşılma yöntemini belirtme arzusudur. İletişim kurma belirsizliği giderme, bunun
oluşturduğu anksiyeteyi azaltma, hipotezin anlamlılığını değerlendirme, istekliliği amaca uygun hale
getirmek içindir. Detaylı deneyim kalıcı özelliği itibari ile iletişimsizlik riskini doğurur. Kişi iletişime açıkkapalı;
açık-gizlilik, birincil-ikincil anlamlılık, oluşuna muhataplığa, ihtiyaca, ideolojiye, ilgililiğe, inanca,
göre karar vererek uygular. Suçlu, zorlayıcı, utandırıcı tanımlamaya göre de tehdit, şiddet, iletişimsizlik
oluşturulur. Kibir, gurur, tevazu, açgözlü, hoşgörü, nezaket, gafl et, beddua, argo, mizah, fıkra, anektot,
benzetme, telkine açık olma, irade zayıfl ığı, özenti, taklit başlıklarında tanımlamaların güvenilirliği
kişisel olduğundan geçici sebepler bulunduğundan tartışmalıdır.
Standartların yayınlanması ve uygulayarak yaşanabilir olmasını sağlamak gerekir. Sosyal sorumluluk
ilkelerine göre hesap verilebilirlik, şeffafl ık, etik davranış, paydaş haklarına saygı, hukukun üstünlüğüne
saygı, uluslar arası davranış normlarına saygı ve insan haklarına saygı gerekir. Hata bularak sistemin
düzeltme ve kontrolünü sağlayan kişi ödüllendirilir. Kalıcı, sürekli, sürdürülebilir, ulaşılabilir değerler
oluşturmak gerekir. Memmuniyet, sonuç odaklılık, topluma ve devlete katkı, katılımcı, her çalışanın
lider olduğu, yenilikçi, mükemmeli hedefl eyen sistem oluşturmak gerekir. Af işlemi ceza infazını ve
buna ait gerekeni engellememelidir. Hizmette fark yaratmak, kurumsal uyum sağlamak, dönüşüme
hazır olmak, ilişki düzeyi yüksek ve güvenlikli olmak gerekir.
Kriz sorunsalı: Bir veya birden fazla temel değer ve önceliklere yönelik tehditin ciddiyeti ve önemi
değerlendirilir. Bu tehdit ile tehlikenin oluşması arasında kısıtlı zaman olması sorunu artırır. Algı kusuru
belirsizlik ve karmaşaya yol açar. Gösterilecek tepki için zaman çok kısıtlıdır. Çözüm olmayacağına
dair endişe yüksektir. Belirsizlikler sıkıntı kaynağıdır. Şantaj, sınırlı tersine çevrilebilir baskı, kontrollü
baskı, oldu bittiye getirme ve yıpratma sorunsalı belirgindir. Kontrol ve denetim sistemi önlemeye
yöneliktir. Çıkar, değer, öncelik, önem değerlendirmesine göre güdümlü, tecrübeye dayalı, işbirlikçi,
yasal, amaçlı eşdeğerli düzenleme planlanır.
Sorun çözümü:
1- Uyarı tepkisini fark etmek
2-Sorunları önem sırasına sokmak (Öncelikle: Haklar-Güçlü yönler belirlenir. Kendini gerçekleştirme
yönündeki süreçlerin kanıt değerliği önceliklidir. Zayıf olan durumlar saptanır. Onaylanma ve fark
edilme hissinin giderilme ihtiyaçının fazla olma sorunsalı gözlenir. Fırsat durumlar değerlendirilir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
30
Özlük haklarının düzenlenmesi hakkındaki uygulamalar değerlidir. Tehditler tehlikeyi önleme,
ortadan kaldırmaya yöneliktir. Kritik kontrol noktaları uygun zaman ve yerde incelenir).
1- Başkalarının yardımına gerek olup olmadığı saptanır.
2- Olumlu ve olumsuz fırsat ve tehditlerin farkına varılır.
3- Gereken yapılır. Denelenerek, düzenleme yapılır.
Tehlikelerin niteleği sınıfl andırılarak çözüm üretilir.
Uyuşmazlıkların çözümünde arabulucu, uzlaştırmacıdan yararlanabiliriz:
İçerik kuralları şunlardır:
1. İşbirliği, cesaret, şevk verici olunur.
2. Sistemin aktif denetimi ve sorumluluğu gruptadır.
3. Sadece en iyi ve anahtar işlevli araçlar sunulur.
4. Pragmatik, ilkeli, esnek, müzakereye istekliler vardır.
5. Özenle yapılandırılmış olan ve hukuki olmayan bir usuldür.
6. Birlikte oturumlu ve ayrı ayrı toplantılıdır.
7. Ortak çıkar ve amaçlara bakar.
8. Çözüm önerisi tavsiye niteliğindedir.
9. Aracı tarafl ara paylaşımları artırıcı, karşılıklı yararları gözeten çözüme yoğunlaşır.
10. Sonuç odaklı, kazan/kazan paradigmalı süreçtir(1,2).
KAYNAKLAR
1.Bilge Y, Geçim E. Medikolegal düzlem Tıpta uygulama hataları. Ofset Digital, İstanbul, 2012.
2.Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
İŞBİRLİĞİ
İnsan başkası ile ilişki kurması için güven, yeterlilik, bütünlük, sorumluluk, memnuniyet, yararlılık,
kalite, yenilikçilik, çözüm odaklılık, etik, yönetişim, kararlılık, üretkenlik, profesyonellik, uzlaşım ve
kişisel konumdur. Kişiler gerçekliğin yerini alan bir imgeler dünyasında yaşamaya başladıklarında,
o imajları korumaya yönelik olarak büyük baskılar ortaya çıkabilmektedir. Bir imajı dayatan, nesnel
gerçek üzerine kurulu mantık değil, gerçek üzerine kurulu umutlar ve korkular biçimde ortaya
çıkmaktadır(5). Dolayısı ile iletişim boyutunu anlamak güçleşmektedir. Amaç toplumda asayiş ve
düzenin korunması; önemli olaylarda danışman halka danışılması, fi yat artışı ile mücadele ve vergi
yükünün adil dağılımı, ifade ve düşünce özgürlüğünün korunmasıdır(6).
Anlatısal durumun okuyucu için anlamının anlaşılmasını isteme yanı sıra, yazan kişiye hak verilmesi
ile paylaşımın olması için de çabalamaktayız. Tabi kontrol mekanizması bu olunca da yazan kişi
tereddüte düşmekte. Bu aynı zamanda kendini geliştirme çabasını da sağlıyor. Ancak kişi bunu
beni anlamıyorlar diye önyargıya düşmektedir. Anlatan kişinin her zaman yanlış anlaşılması, farklı
anlaşılması mümkündür. Bu gibi durumlar açısından bunu hissettiğimizde düzelterek sistemimizi eş
değerli olmasına çaba harcamamız gerekebilir.
Metafor öteye taşınandır. Eşya tabiatına göre eşya kavramı yeni kavramla tanımlamak eksiklik,
yoksunluk, anlamı genişletmektir. Aktarım anlatısallığı anlama eşikleri oluşturur.
Anlatılan durumun başkası tarafından değerlendirilme amacımızın gerçekleşmesi için;
1. Bilgi amaçlı;
2. Beceri amaçlı;
3. Tutum amaçlı; yazılar yazmaya, konuşma yapmaya ihtiyacımız bulunmaktadır(2).
Tümden gelimle genelleyerek konuşan birini nasıl dinleyeceğiz? Kişinin anlatı sebepleri şunlardır:
Bilgilendirmektir. Sorumluluğumuzu öğretmek, gerekeni yapmamızı sağlamaktır. Ahlaki iyi
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
31
olan eylemi oluşturmak, bu yönde eylem yapmaktır. Değerlere ait duyarlılığızı artırmak, algı
oluşturmaktır. Grup oluşturmaktır. İyi insan olduğumuzu çevreye göstermek, onay almaktır(3).
Kapsayıcılık ve tarafsızlık ilkelerini özellikle yargılama sürecinde nasıl uygularız? Bunun için
anlatan kişi ile arkadaşlık, yakınlık, sevgi, kayıp, korku, gereksinim, toplumsallık gibi duygusal
süreçlerle ilgilenmemek gerekir. Sadece olgunun yapılandırılmış hukuki kısmı ile ilgilenilir. Diğer
kısmını sosyolog, sosyal hizmet uzmanı, sağlık çalışanı ile geliştirebiliriz.
Anlamın tek anlamlığı, açıklama savı, eşanlamlığı, örtük tanımı, çeviri (Gözlem tümceleri uyarıcı
anlamlarını kapsamı içerisinde korur. Biçim koşulunu yansıtır. Eş anlamlığı korunur. Doğruluk işlevli
bağlaçların çevirisi uyarıcı anlamlıdır), uygulayıcıya ait çeşitleri vardır. Açıklama temeldir. Kullanım
niteliği anlam bilimsel değildir. İç olgularla sınırlı, görecelidir(9).
Bu yönde ikili düşünmenin getirdiği sorunsalı uygun metot, araç ve tekniklerle aşabileceğimiz;
bazılarını ise basamaklandırarak çalışma gereğimiz; bazısında ise tecrübemizin arttığı yönünde
düşünce geliştirebiliriz. İş birliğinde ilkeler şunlardır(1,4):
1. Bireylerin ilgisine dayalı yapılanmak
2.İkilemlerden kaçınmak
3.Yanlılığı en aza indirmek
4. Güncelliği korumak
5. Uygunluk için çabalamak
6. Erişimi desteklemek
7. Kaliteyi garanti etmek
8. Sürekliliği sağlamak
9. Geniş katılımcılığı mümkün kılmak
İyi klinik uygulama ilkeleri ise şunlardır: Sonuç odaklılık, iç geçerlilik, güvenilirlik, çok bilimli olmak,
eksternal geçerlilik, esneklik, açıklık, düzenli incelenen ve güncellenen içerik hazırlamak, uygun
dağıtım ve yaygınlaştırma sağlamak, maliyeti etkili kılmak ve azaltmak, ölçmektir. Güvenilirlik iç
tutarlılık, istikrarlılık, temsil edicilik, eş değerlik ve nesnellikle ölçülür. Geçerlik içerik, gerçeklik,
yapısal, genellenebilirlik, dış faktör ve sonraki verilerle uyum ile değerlendirilir. Hata kaynakları
ölçüm araçlarına (alan, madde, yanlış kelime, dereceleme, etiketleme, çift fi kir ve çift olumsuz);
uygulama hatalarına (yetersiz bilgi, anketör farklı, yetersiz uygulama, koşul uygunsuz, kopya, farklı
uygulama); cevaplayıcı hatalarına (anlamaması, bazı sorulara yanıt vermemesi, kendini gizlemesi,
isteksiz oluşu, yorgun olması, duygusal davranması, test kaygısı, hastalık veya ilaç etkisi); kodlama
hatası (birden fazla, eksik yanıt, yanlış kodlama); negatif maddeleri ters çevirmeme, cevapsıza da
puan vermektir(7).
Anlatısallığın cinsel alanla ilgili olması kişinin kendini beğendirme cabalarından olduğu gibi, bundan
yararlanma, çıkar sağlamakda vardır. Aşağılanma duygusunun giderilme çabası da olabilir. Özel
yaşamın gizliliği içerisinde bu tür bilgilerin paylaşımı suçtur. Populer kültürde yayınlanması alalede
yaygınlığın benzeme davranışından da kaynaklanır. Hızlıdır, alışkanlıkları hızla değiştirir, geçicidir.
Tercih istenen davranıştır. Ticari amaç önceliklidir. Reklamlarda sık kullanılır.
Öğretim planlı, öğrenci merkezli gerekliliği ihtiyaça göre belirlenen bir süreçtir. Benlik kazanmada
fi ziksel, toplumsal ve akademik unsurlar için eğitim ve öğretim yapılandırılmış olmalıdır. Öğrenme
biçimi somut (doğrusal, dağınık) veya soyut (doğrusal, dağınık)tur. Öğrenme biçim profi lleri bilişsel
tepkiler, algısal tepkiler, çalışma ve öğretim tercihleridir. Etkili iletişim kişisel amaçı belli, planlanmış,
yapılandırılmış, çoşkulu sunumlu, ayrıntıya girmeden, endişesiz görünümlü, rahat, somut ve sınırlı,
rehber, model olandır. Öğrenme gereksinimlerini etkileyen unsurlar şunlardır: Aşağılanma, başarı,
hoşlanma, saldırganlık, özerklik, karşı hareket, savunma, itaat, egemenlik, sergileme, zarardan
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
32
kaçınma, aşağılanmadan kaçınma, bakım, düzen, oyun, reddetme, duyusallık, seks, destek alma ve
anlamadır. Maslow’un gereksinim sınıfl amasına göre; Fizyolojik, güvenlik, ait olma ve sevme,
saygınlık, kendini gerçekleştirmedir. Bilişsel temel gereksinimler bilmek, anlamak, estetik
değerlendirmektir. Biricik varlık inanç ve kültürü ile arayış içindedir. Kendini gerçekleştirme
için gerçekliğin algılanması, kendilerini ve başkalarını olduğu gibi kabul etme, doğallık, problem
merkezlilik, yalnızlık, özerklik, hoşlanma duygularının canlılığını koruması, doruk yaşantıları, insan
sevgisi, horlama ve saygı, kişilerarası ilişki, ahlak, araç ve amaçlar, mizah, yaratıcılık, hataları,
kültürlenmeye direnmesi, değerleri, ikilemlerin çözümü gerekir. Öğrenme beklenti-değer, sonuç
alma, sosyal öğrenme, özyeterlik kuramları ile açıklanmaktadır(8).
KAYNAKLAR
1.Aslan D. Kanıta dayalı laboratuar tıbbı. Çeviri: Price CP, Christenson RH. Evidence based Laboratory Medicine, Palme
Yayıncılık. S 247, 295, 2010, Ankara.
2. Faulk F, Basic Forensic Psychiatry, Blackwell Scientifi c Publications, Cambridge, 1994.
3.Kavas MV. Anlatısallık ve tıp etiği eğitimindeki yeri. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası 64 (2): 59-73, 2011.
4.Aşıcıoğlu F. Adli tıp ve adli bilimler alanında toplam kalite yönetimi üzerine denemeler Adli Tıp Bülteni 2000; 5(1): 18-24.
5. Söylet Y, Mengü SC. Doktorlara Yönelık İzlenım ve Tutum Oluşumunun; Yazılı Basında Doktorlara Yönelik Oluşturulan
Söylem Bağlamında İrdelenmesi. İletişim Fakültesi Dergisi 101-122, 2011.
6. TÜBA. Türkiye’de bunalım ve demokratik çıkış yolları. Ankara, 1998.
7. Şencan H. Güvenilirlik ve geçerlik. Seçkin Kitapcılık, 2005, Ankara.
8. Açıkgöz KÜ. Etkili öğrenme ve öğretme. Eğitim Dünyası yayınları, İzmir, 2013.
9. Richard M. Anlam. Çev: Kayıkcı H. Ayyıldız Matbaası, Ankara, 2012.
KÜLTÜR: Toplumun yaşama biçimi; bireyin düşünme, hissetme ve inanma biçimi; egemenlik ve
meşruiyet aracı olarak tanımlanan ekonomi ve teknoloji, sosyal yapı ve ideoloji; bilişsel, davranışsal,
maddi ve teknik ögeler bütünüdür. Bilişsel açıdan ötekinin düşünce, bilgi, inanç ve davranışının
referans çerçevesinde öğrenilmiş standartlar, kurallar sistemi ve öğretilmiş bilgi sistemidir. İnsanın
sosyalleşmesinde mitolojinin de etkisi vardır(2). Mitoloji, inanç, şaka, fal, etnisite, akrabalık, eğitim
insanın ikna olmasında, öngörüsünde tutum geliştirmeye etkili iken; şüphecilik, belirsizlik, boşluk
tutumda olumsuzdur.
Yapısalcı açıdan kültür kişinin bilinçaltı süreçleri ve birikiminin ürünler sistemidir. Semboller ortak
anlamın paylaşılmasıdır. Sosyokültürel açıdan kültür eşzamanlı, tarihsel ve çevresel’dir. İşlevsel
açıdan problemleri çözmede araçtır. Tarihsel açıdan kültürün yayılmacılığı sağlanır. Kuşaktan
kuşağa aktarılır. Normatif değerler ve kurallar dinamik olup zamanla değişip öğrenilir. Örgütsel
açıdan kültür belli amacın gerçekleştirilmesi içindir. Örgütün yapısı amaç, strateji, çevre, teknoloji
ve insan ögeleriyle uyumludur. Bireysel uzmanlaşma ve performans önemlidir. Örgütte kontrol ve
koordinasyon bulunmaktadır. Örgütte olaylar, anlamlar, semboller iç içe olup belirsizlikler içerir.
Nitelik ve niceliksel olarak değerlendirmede çalışanın demografi k özellikleri, sosyal özellikleri,
özel yaşama müdahale alanları, çatışma tanımlamaları ve grupla bütünleşme etkinliklerinden
yararlanılır. Risk almaktan kaçınarak belirsizlik, çatışma ve rekabet ortamı esnek yapılanmadan
uzaklaşma söz konusudur. Belirsizlik küçültülür, yakınlaştırılır, koşut değişikliği yapılır. Grafi kte limit,
türev, integralden yararlanılır. Standart sapma yararlanılacak önemli ölçütlerdendir. Bu eşitsizlik
durumları bağımlılıkla farkındalıkla farklı gruplaşmalara yol açar. Paylaşılan temel değerler ve
normlar değişir. Beklenti ve tutumların farklılaşması, inanç ve varsayımların paylaşılması sorunsalı
ön plana çıkarak ideoloji antitezle olan çatışması öncelikli hale gelir. Bu sebeple personel seçme
süreçleri, sosyalleşme süreçleri, rol modelliği, hizmet içi eğitim çalışmaları, karar süreci ve ölçütleri,
örgütsel politika ve süreçlerdeki değişiklikler, performans değerlendirme ölçütleri, ödül ceza
sistemleri, kontrol sistemleri, çevresel değişiklikler, semboller, kriz anındaki tutumlar ve çatışma
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
33
yönetimi, zaman yönetimi ve iş rotasyonu ile ölçülebilir sistem üretmek gerekir. İnsancıl hümanist
olma, bütünleştirici olma, hoşgörücü ve onaylayıcı olma, geleneksel olma ve bağımlı olma özellikleri
önceliklidir. Belirsizlikten kaçınılır. Hiyerarşik yapılanmada görev tanımlanması yazılı yapılarak
yükümlülük gereği bildirilir. Statü kazandırmada yarışmacı olma özelliği, yeterlilik, meşruyet, ve
kendini gerçekleştirme durumuna göre işlem yapılır(1). Film kurgusal olarak izleyiciyi cezbeden
niteliği itibari ile hayatın doğal akışına uygunluğunu test ederek değerlendirmek hukuka aykırıdır.
30 Mart 2005 tarih ve 5326 sayılı Kabahatler Kanunu, m.36 göre gürültü yapmak yasak olduğu
halde kültürel nedenlerden dolayı polis ve zabıta sokak düğünlerine müdahale etmemektedir(3).
Değerlerin sınıfl andırılması şöyledir:
1. Kurumsal Değerler: Kritik ve rasyonel yaklaşımlar yoluyla elde edilen değerlerdir.
2. Ekonomik Değerler: Yarar ve pratiklik temel alınarak elde edilen değerlerdir.
3. Estetik Değerler: Biçim ve uyumun önemine yöneliktirler.
4. Sosyal Değerler: İnsan sevgisi ve ilişkilerine dair taşınan değerlerdir.
5. Politik Değerler: Güç kazanımına ve etki alanının genişletilmesine önem
veren değerlerdir.
6. Kutsal Değerler: İdeler dünyasındaki oluşumları anlamaya ve açıklamaya
Yöneliktirler(4).
Popüler kültür gündelik halk kültürüdür. Popüler kültür, konuşulan ve basılan sözler, sesler, resimler,
nesneler ve belgelerdir. Halkın kültürü, davranışı, değerleri, eğlence biçimleridir(4). Üst kültür sahibi
bilinen, estetik ölçütleri olan, sanat veya zanaat özelliği olan eserlerdir. Ekonomik değeri vardır.
Seyirlik, kutlama, şenlik, eğlence, estetik açıdan kültürün anlamı yaşam biçim ve şekli açısından
farklıdır. Kültürün yerel tarihsel, kalıtsal, işlevsel, dinamik, kapsayıcı özelliği vardır. Nazar değmesi,
al basması, kırk basması, Müslüman mahallesinde salyangoz satılmaz kavramları kabullenme ile
yakın ilişkisi vardır(5). Ön yargı sorunları belirgindir(6). Somatik yakınmalar ön plandadır(7,8). Doğayı
taklit zanaatsal özellik iken; kopuş teknikleri ile üretim postmodern süreçleri akla getirir. Modernlik
kavramı ile yenileşen, parçalı, çeşitli kültür kavramı gündeme gelir. Kültüre bağlı hastalıklar cinsel
organ kesilme kaygısı, semen kayıp kaygısı, amok cinayeti, ruh kaybı gibi özellikler olup tedavisi
uzun süreli disiplinlerarası çalışma gerektirir(9).
KAYNAKLAR
1.Şişman M. Örgütler ve Kültürler, Başak Matbaacılık, Ankara 2002.
2.Gürel E, Muter C. Psikomitolojik Terimler: Psikoloji Literatüründe Mitolojinin Kullanılması. Sosyal Bilimler Dergisi 1:537-
569, 2007.
3. Gözler K. Sokak düğünleri ve hukuk. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Zabunoğlu Armağanı 316: s 379-394, 2011.
4. Özdemirci A. Popüler Kültür, Tüketim Psikolojisi Ve İmaj Yönetimi: Türkiye (1950-1980). http://www.ttf.org.tr/wp-content/
uploads/2011/07/TEZ.pdf (ET 21.01.2014).
5. Anadolu Halk Kültürü. 2006.
http://hbogm.meb.gov.tr / modulerprogramlar / kursprogramlari / konaklama / moduller Anadolu Halk Kulturu.pdf (ET
07.05.2014).
6. Ægisdóttir, Stefania, Lawrence H. Gerstein’in ve Deniz Canel Çinarbaş.Metodolojik Kültürlerarası Rehberlik Araştırma
Denklik, Bias Sorunlar ve Çeviriler. Danışmanlık Psikolog 36.2: 188-219, 2008.
7. Canel-Çınarbaş, Deniz, and Stefanía Ægisdóttir. “Somatic, Affective and Behavioral Distress Reactions Across
Cultures.” International Journal for the Advancement of Counselling 32.2: 129-143,2010.
8. Canel-Çınarbaş, D, and Sophie Y. Cindy Horst, Transnational Nomads: How Somalis Cope with Refugee Life in the
Dabaad Camp of Kenya. Journal of International Migration and Integration 11.1 (2010): 123-124.
9. Gelder MG, Andreasen NC, Lopez-Ibor JJ, Geddes JR. New Oxford textbook of psychiatry. Oxford University Pres, 2009,
England.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
34
ERGENLİK: Hızlı büyüme, seks karakterlerinde gelişme, vücut kompozisyonunda ve bedeninde
değişmelerle karakterizedir. İğdiş edilme, yalnızlık, çalışma isteksizliği, can sıkıntısı, huzursuzluk,
toplumsal zıtlık belirginleşir. Şaka ile karşı cinsi tanıma çabaları artar. Çekingendir. Hayalleri
belirginleşir. Ebeveynden bağımsız durum geliştirme düzeyi artar. Şiddetli ve değişken duygusallık
gözlenir. Değer yargıları değişir. Hoşa gitme, kendini gösterme, çekingenlik gözlenir. Fiziki ani
değişkenlik kişinin kendini değersiz hissetmesini kolaylaştırabilir. Duyguları inişli, çıkışlıdır.
Kararsız, sabırsız, bencil, hayalci, otoriteye karşı gelme halleri kişinin terör örgütlerine geçişini
kolaylaştırabilir. Arkadaş ilişkisi, akraba bağlantısı, hemşericilik, sosyokültürel aktiviteler ve dini
değerler kullanılarak kişi örgüte sempatizan ettirilir. Fizyolojik güdüleri temel ihtiyaç olduğundan
karşılanır. Psikolojik güdüler kendini gösterme, bağımsız olma arzusu, iktidar hırsı olarak aidiyet
çereçesinde sağlanmıştır. Sosyal güdüler pekiştireçlerle öğrenme yoluyla grup üyeliğine adaptasyon
sağlanır. Kişi davranış normu ile grup üyeliği sağlanır. Ayrılma önlenmesi suç işletme, sosyal
bağlarının grupla artırılması yolu iledir. Kişi için örgüt her şeydir(5,6). Öğrencinin okul reddi okul
kaynaklı uyaranların negatif duyguları artırması (depresyon, anksiyete); okulun sosyal caydırıcı
durumlarından kaçmak (arkadaş edinme sorunu);belirli kişilerin dikkatini çekmek (ana-baba); okul
dışı pekiştireclerin fazlalığı (internet kafe, alışveriş, sinema) olduğundan analitik süreç geliştirilmesi
önemlidir(7). İnternet ortamında yapılan ve içeriği aşağıdaki suçları oluşturduğu hususunda yeterli
şüphe sebebi bulunan yayınlarla ilgili olarak erişimin engellenmesine karar verilebilir.
1) İntihara yönlendirme (TCK madde 84),
2) Çocukların cinsel istismarı (TCK madde 103, birinci fıkra),
3) Uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmasını kolaylaştırma (TCK madde 190),
4) Sağlık için tehlikeli madde temini (TCK madde 194),
5) Müstehcenlik (TCK madde 226),
6) Fuhuş (TCK madde 227),
7) Kumar oynanması için yer ve imkân sağlama (TCK madde 228),
8) Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanunda yer alan suçlar
9) Kişi haklarına aykırı açılan mahkeme dava kararları
Kişinin biyopsikososyal açıdan değişiklikle süregelen bir zaman dilimdir. 10-13 yaş arası başlar, 17-
21 yaşta tamamlanır. Bağımlılıktan kurtulma, cinsel kimliğini kabullenme, toplumsal yerini araştırma
ve bulma, meslek sahibi olarak işe başlama gibi yeniliklerin başladığı sosyal bir süreçtir. Kendilik
değer yargı oluşturma süreçleri inişli çıkışlıdır. İçe ve dışa dönüklük (introvert, ekstrovert) ile çeşitlik
ve derinlik kavramı ile içgörü geliştirilir. Merak ile sorun arasında değer üretme sıkıntısı sıktır.
Yalnızlık isteği, çalışma isteksizliği, uyumsuzluk, can sıkıntısı, huzursuzluk, duygusal davranışlar,
güvensizlik, çekingenlik, toplumsal zıtlık gibi geçici sorunsal alan oluşturabilirler. Yoğun gündüz
hayalleri kurarlar. Sabırla olumlu yaşantılarla süreç desteklenir.
Ergen şiddeti şunlar olabilir:
1. Okul arkadaşları ile benim ilişkilerde kaba kuvvet başvurmaktadır.
2. Ben mahalle arkadaşlarımla ilişkilerde kaba kuvvet başvurmak.
3.Ben bilerek arkadaşımın eşyalarını zarar ve kasıtlı.
4.Benim arkadaş (lar) isteyerek benim eşyalarını zarar ve kasıtlı vardır
5. kendimi duygusal olarak zayıf hissediyorum, o zaman 1 ekran böylece yakın başkalarına benim
gerçek psikolojik durumu ifşa etmemeyi davranışları zorbalık.
6.Arkadaşım beğenmezseniz, onu / ona karşı kaba kuvvet kullanın.
7.Benim sevmediğim Arkadaşlarım bana karşı kaba kuvvet kullanıyor
8.Ben arkadaşlarım için mücadele edebilirsiniz.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
35
9.Benim kız arkadaşım için mücadele edebilirsiniz
10.Kimin görünüyor bana iğrenç biriyle mücadele edebilirsiniz.
11.Ben bana yemin herkesle mücadele edebilirsiniz
12.Kimin görüşler 1 sevmediğim arkadaşlarımla mücadele edebilirsiniz.
13.Ben güç ve otorite kazanmak için bir toplumda kavga.
14.Ailem beni agresif bir kişi olmak istiyor.
15.Televizyon programları da olumsuz arkadaşlar arasında saldırgan davranışlar katkıda
bulunmuştur.
16.Sustalı bıçaklar ve bıçak taşıyan bireyler arasında saldırgan davranışlar tetikleyen provokatif
bir faktördür
17. şiddet saldırıları korkuyorum çünkü, sustalı bıçaklar gibi araçlar, ve benimle bıçak kesme ve
bıçaklama taşımak
18.Ben kesme ve sustalı bıçaklar gibi araçlar bıçaklama ve bana saldırı başkalarına ile bıçak
taşımak.
19.Arkadaşlarım sustalı bıçaklar gibi araçlar, ve onlarla bıçak kesme ve bıçaklama taşır.
20.Arkadaşlarım bana alay.
21.Arkadaşlarımın dalga.
22.Arkadaşlarım konuşurken ben herhangi bir neden olmadan küfürlü dil kullanabilirsiniz
23.Herhangi bir neden olmadan benimle konuşurken bir arkadaşım (bazı arkadaşlar) sürekli faul
dil kullanıyorsunuz.
24.Ben saldırgan tarafından benim arkadaş aramak, ve hoş olmayan isimler
25.Arkadaşlarım uygunsuz ve kötü niyetli isimler beni ara.
26.Ben arkadaşımın akademik başarı alay
27.Ben derslerde başarılı çünkü Arkadaşlarım, bana alay.
28.Bazı insanlar sosyal döngüsünde beni dahil etmek istemiyorum.
29.Bazı arkadaşlar benim hakkımda asılsız söylentiler imalatı bana dışarı atmak istiyorum.
30.Bir keresinde bu tür eylemlere kurbanı oldu çünkü diğerlerine karşı şiddet davranışları gösteren
duyuyorum.
31.1 başkalarına şiddet kullanmıyorsanız, daha sonra 1 zorbalık maruz kalacağı.
32.Alay ediliyordu Arkadaşlar aralarında yalnız kalmak istiyorum.
33.Ben aralarında arkadaşlarım bana alaycı konuşmak istemiyorum
34.Genç akademik başarı düşüşe alay ediliyor.
35.Alay öğrenci / onun benlik saygısı kaybeder.
36.Arkadaşlarım bana alay, ben hocam ya da aileme şikayet edecek.
37.Arkadaşlarım onlara karşı benim alay davranışları hakkında hocam ya da aileleri için şikayet
ediyorlar(4).
KAYNAKLAR
1. Madran HAD. Buss-Perry Saldırganlık ölçeğinin Türkçe formunun geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi
24/2:124-129, 2013.
2.Daffern M, Howells K, Ogloff J. What’s the point? Towards a methodology for assessing the function of psychiatric inpatient
aggression. Behaviour Research andTherapy 45: 101-111, 2007.
3.Atamer A, Oral G. Psikolojik kuramlar ve agresyon üzerine bir derleme. Adli Psikiyatri Dergisi 1/1:43-57, 2004.
4. Yıldırım A, Bilge Y, Karataş M, Çetin İ, Özer E. Üniversite I.sınıf öğrencileri arasında akran zorbalığı ve madde kullanımı.
Cumhuriyet Tıp Derg 34: 146-157, 2012.149.
5. Alkan N. Gençlik ve terörizm. EGM, Ankara, 2002.
6. Tezer Ö. Sınırı aşmak. Öncü Basımevi, 2012, Ankara.
7. Gümüştaş F, Yulaf Y, Gökçe S. Çocuk ve ergenlerde okul reddi davranışının nedenlerinin incelenmesi. Marmara Medical
Journal 27:27-31, 2014.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
36
ÜREME SAĞLIĞI: Nüfus Planlaması Hakkındaki Kanun md. 5’e göre, gebelik süresi on haftadan
fazla ise rahim ancak gebelik, annenin hayatını tehdit ettiği veya edeceği veya doğacak çocuk ile
onu takip edecek nesiller için ağır maluliyete neden olacağı hallerde doğum ve kadın hastalıkları
uzmanı ve ilgili daldan bir uzmanın objektif bulgulara dayanan gerekçeli raporları ile tahliye
edilebilir. Anayasa’nın 17. ve 90. maddesi gereğince iç hukukun parçası olan İnsan Hakları
Avrupa Sözleşmesi’nin 2. maddesinde düzenlenen yaşam hakkının korunmasının devletin görevi
olduğundan fötusun yaşam hakkı korunur. TCK m 99/6’a göre Kadının mağduru olduğu bir suç
sonucu gebe kalması halinde, süresi yirmi haftadan fazla olmamak ve kadının rızası olmak
koşuluyla, gebeliği sona erdirene ceza verilmez.
Premenstruel sendrom, annelik hüznü, lohusalık depresyonu ve lohusalık psikozu hormonal
değişliğe bağlı bedensel ve ruhsal değişikliklerdir(1).
Cinsel işlev bozukluğu istek, uyarılma, orgazm ve çözülme de kişinin ve eşinin tepkileri ile seyirlidir.
Bireyin başarısızlık beklentisi yüksek olup güvensizdir. Ağrı ve zarar beklentisi vardır. Benlik
saygısı azalır ve depresyona girebilir. Eş anksiyeteli ve suçluluk duyguludur. Endokrin ve vasküler
durum incelenir. Bilgilendirme esastır. İmpotans için organik patoloji varsa tedavi edilir. Davranış
tekniklerini kitaptan gösterilebilir. Zorlamadan, isteğe dayalı ve eşitlik ilkeleri ile iletişimi artırarak
yönlendirme yapılır(2,3).
Erkek çocuk porno ailesiyle izleyerek geleceğin gururu olduğu yönünde yanlış yönlendirilir. Aynı
yatakta yatma halinde ensest ilişki sorgulanır. Erişkin istedi diye çocuğun el öpmesi hayır demesini,
vücut kontrolünü engelleyebilir.
KAYNAKLAR
1. Akdeniz F, Aldemir E. Kadınlara özgü ruhsal hastalıklar. Klinik Gelişim 22/4:80-83, 2009.
2.Şahin D, Ertekin E. Fiziksel Hastalıklar ve cinsel işlev bozukluğu. Klinik Gelişim 22/4:75-79, 2009.
3. Sert G. Üreme haklarının yasal temelleri. Ege Reklam, 2013, İstanbul.
CİNSEL KİMLİK: Kişinin cinsel rolünü benimsediği değerler cinsel kimliktir.
Transekssüalite: Medeni kanunumuzun 40.maddesine göre psikiyatrik durumu karşı cinse
geçmeye ait kesin olarak bildirilen kişinin infertil olması halinde kimlik değişimi yapılır(1). İnkar
etme, bahaneler bulma, yeniden tanımlama sorunsalı, homofobik durumlar eşitsizliği yayar ve
özgürlüğü engeller. İçgüdü tatmin ve doyumsuzluğu hedefl ediği yerde dürtünün sürekli huzursuz
olmasını sağlar(2). Sık yaşadıkları sorunlar nedeniyle intihar yönelimine dikkat edilir(3). Transvestit
karşı cins giyimi söz konusudur. Sadizm başkasına mazoizm kendisine acı vermekten en az altı
ay boyunca mutlu olan kişi için kullanılır. Eksibisyonist diğer kişilere cinsel organını gösterme olup
organik beyin sendromu açısından değerlendirme yapılır. Hayasızca harekettir. Röntgencilik(Cinsel
fi illeri gözetlemek), Frottizm sürtünmeciliktir. Triolismus sevdiği kadını başkasıyla cinsel ilişkisini
seyretmektir. Pigalyonizm heykel aşkıdır. Undinizm idrar sesine tutkudur. Nekrofi li ölüyle cinsel
ilişkidir. Vampirizm kan emiciliktir. Satriyazis erkekte nefomani kadında cinsel arzu fazlalığıdır.
Lezbiyen kadının kadına arzu duymasıdır. Koprolali yüksek sesle teşhirciliktir. Bestialite hayvanlarla
cinsel ilişkidir. Cinsel davranışı farklı kişilerin evliliği ülkemizde yasaktır. Kayıtlı birliktelikleri, medeni
birliktelikleri de yoktur. Özel yaşamın gizliliği içerisinde birlikte yaşayanlar vardır.
KAYNAK:
1.Bilge Yaşar, Açıkgöz H. Nihal, A Study into Sex Determination in 68 Transsexuals Referred by the Courts to the Department
of Forensic Medicine, Medical Faculty, Balkan Academy of Forensic Sciences June 2-5, page 34, Romania, 2005.
2. Kaos GL. Lezbiyen ve geylerin sorunları. Ayrıntı Basımevi, Ankara, 2003.
3.Taktak S, Uzun I, Balcıoğlu İ. Gender differences in completed suicides in Istanbul, Turkey
Journal Of Affectıve Dısorders 145/3:394-399, 2013 .
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
37
SOSYAL SORUNLAR: Kişi iletişim kurarken sembolik, işlevci ve çatışmacı etkileşimi kullanır.
Sosyal sorunlar toplumda farkındalık yaratmak, müdahele etmek, önlem almak, sorunu yeniden
tanımlamak ve destek sağlamaktır(1). Tarih boyunca fetih katmanlaşmaya yol açmış. Talan,
yağma, haraç, vergi evreleri yaşanmıştır. Eşitsiz toplumda güç ilişkisinde savaş ve ikna edenler
etkili olmuşlardır. Reinkarnasyon, izolasyon, öteki dünya kavramları toplumda yaygın kabul
görmüştür(2). En sık görülen, en çok öldüren, en çok sakat bırakan durumlar önceliklidir. Yoksulluk,
işsizlik, ekonomik ve sosyal eşitsizlik, aileye ait sorunlar, suç ve şiddet sorunları, yaşlılık, engellilik,
madde bağımlılığı, etnik sorunlar, çevre sorunları, çalışma ilişkilerine ait sorunlar önemlidir.
Bunların içinde yoksulluk, iklim koşulları, savaşlar, yaşlı nüfusun çoğalması, yüksek enfl asyon,
adaletsiz vergi sistemi gibi nedenler önemlidir. Aile içi sorunlarda statü ve rol değişiklikleri, değer
farklılıkları önemli sorunlardandır(3-5). Sahiplenilme durumları, madde kullanımı, ekonomik sorunlar,
izolasyon sıkıntıyı artırmakta kişiler sözle karşılık vererek, ağlayarak, içine kapanarak, kırılarak,
çevreden yardım isteyerek, eşya kırarak, polis arayarak, bıçak ile tehdit ederek, cinsel organını
keserek veya öldürerek tepki göstermektedir. Tepki göstermemenin nedenleri içerisinde iyi olur
düşüncesiyle sabretmek, alın yazısı kabulü, ailesine karşı mahcup olma çekincesi, çocuklarının
perişan olma ihtimali, boşanma ihtimali, gidecek yerinin olmaması, saygı anlayışı, gururlu olma,
dini gerekçeler ve yeni şiddetle karşılaşmadır.
Pozitif hukukta hak kavramı dokunulmaz (birinci kuşak), ekonomik ve sosyal haklar (ikinci kuşak),
dayanışma ve toplumsal haklar(üçüncü kuşak) geliştirilmiştir. Bölünemeyen ortak kullanılabilir.
Bölünebilenler bölüşüm hakkaniyetine uygundur. Aile büyüdükçe birey arası farklılıklar
belirginleşir. Birinci kuşak kurucu olması halinde risk alan, sorun çözen, çözümcü lken; ikinci kuşak
tanımlaması olanlar varlık geliştirmesi, kariyer üzerinde daha yetkin olmakta olduğu düşünülerek
aile dinamiklerinin farklılığı; kuşaklar arası görüş ayrılığı tanımlamasının doğal olacağı görüşüne
varılabilir. Üçüncü kuşak yenilik, yetenek üzerine yoğunlaşır. Eşitlik varlıksal, fırsat, şartlarda
ve sonuçlarda olmalıdır. Eşitlik tam, göreli, burjuva ve proleter (ekonomik ve toplumsal)
tiptedir. Eşitlik hayatın öznesi insan-toplum olduğunda yaşantı ile bireyin gereksinimlerinin
karşılanmasıdır. Ölçüm araçı her yerde her zaman ve her kişi için aynı birimle yapılır(6). Bunun
sağlanması yönünde olan toksikolojik akademik çalışmalar çevreye sahip çıkmadır. Halkı paniğe
sevk değildir(7). Maliyet etkinlik kayıt dışı olmaksızın kişi gereksinimine göre hesaplanır.
ŞİDDET UYGULAMA AMAÇLARI
Tanığın taraf olması sağlanır. Güçlü yanında olmak benimsetilir. Rekabet oluşturarak pazarlık
yapılır. Kaotik ortamda sosyal yardımlaşma engellenir. İntikam, acımasızlık yaygınlaşır. İtaat etme
sağlanır. Şiddet uygulayan şiddet uygulamayı iyi görme nedenleri içerisinde alttan alma, cinsel
ihtiyacına cevap verme, para istememek, eşin keyifl ilik durumuna göre değerlendirme yapma,
alkol alma durumuna karışmama, hasta olmama, kahveye gitmesine ses çıkartmamak, eşin
yakınlarına iyi davranışta bulunmaktır. Yoksulluk, günlük gelirin 3 liranın altında olması olup bu
oran çok düşüktür. Dünya nüfusunun %14’ü yeterli ve dengeli beslenmediği,%16’sı temiz suya
erişemediği, %40’ı sağlıklı yaşam koşullarına sahip olmadığı bildirilmektedir. Ülkemizin %0.48’i
yani 339.000 kişi gıda harcamalarında açlık sınırında yaşamaktadır. Erkeklerde iş gücüne katılma
oranı %71.7 iken kadınlarda %28.8’dir.İşsizlik %9-11Nakit gelir kaynağı, asgari ücretin yoksulluk
sınırının üzerine çıkarılması, mikrokredilendirme, istihdamın kayıtlı olması ve tarıma mali ve teknik
desteğin artırılması önemlidir. Bu açıdan yoksulluk yapabilirlilikten yoksunluktur. İşsizlik iradi,gayri
iradi,yapısal işsizlik, mevsimlik, dönemsel, geçici, teknolojik işsizlikler vardır(1). Sıklıkla 19-49 yaş
grubunda daha çok olmak üzere toplumun %14’ünün özürlüdür. Suç işlevsel, etkileşim, çatışma
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
38
ve kontrolle ilgili sorunların ön planda olduğu genç populasyonda ve erkeklerde daha sık görülür.
Nüfusumuzun %25.6’sı 0-14 yaş grubundadır. Çocukların ticareti, işte çalıştırılması, istismarı,
madde kullanımı ile ilgili de uğraş verilmelidir. Toplumu %8’i de yaşlı(>65 yaş) populasyondan
oluşmaktadır. Yaşlılıkta rol, etkinlik, ilişki kesme, süreklilik, sosyal çevre, takas, sembolik
etkileşimcilikle ilgili sosyal sorunlar ve bunların çözümüyle ilgili de uğraş vermemiz gerekmektedir.
Benlik bütünlüğüne karşı umut yitimi süreç yönetimi de geliştirilmesinde fayda vardır. Ülkemizde
suç % 0.1 oranındadır ve 75.000 hükümlü vardır(1). Yoksulluk ölçütü olarak temel gereksinim
karşılama eksik, üretim kaynaklarına sahip olmada yetersizlik, kamusal kaynaklara erişimde fırsat
eşitsizliği, özelleştirme durumunda rekabet yoksunluğu düşünülür.
Kalkınmanın ölçütleri bütün çocukların asgari eğitim alması, eğitimin yaygınlaştırılması, eşitsizliklerin
veya ayrımcılığın azaltılması, ölüm ve özürlülük oranlarının azaltılması ve sorunsalının izlenmesi,
üreme sağlık takibidir. Pozitif ayrımcılık yapılacak risk grupları belirlenerek ademi merkeziyetle
korunur, desteklenir. Çevre onların ihtiyaçlarına uygun niteliktedir. İstihdam yaratılır. İstihdamda
emek yoğundur ve kayıtlıdır. Temel hizmetlere erişim güçlüdür. Sosyal fonlar destekli ve yaygındır.
Projelere katılım kolaydır. Vergi ödemesinde adalet eşitlik (yatay-dikey, kanun önünde eşitlik),
genellik, istikrar, tarafsızlık, etkinlik ve basitlik ile sağlanır.
KAYNAKLAR
1. Kaya İ,Arslantaş HA,Ergeç E,Yıldız Ö,Turan S,Polat M. Sosyal Sorunlar.Saray Matbacılık Ankara 2013.
2. Şenel A. Toplum biçimleri boyunca eşitlik-eşitsizlik kavgası. Toplum ve Hekim 29/1:5-23, 2014.
3. Saraçoğlu GV. Dünya’da kadın sağlığındaki eşitsizlikler. Toplum ve Hekim 29:32-40, 2014.
4. Aydın N. Dünyada çocuk sağlığında eşitsizlikler. Toplum ve Hekim 29:49-55, 2014.
5. Akgün D. Türkiye’de çocuk sağlığındaki eşitsizlikler. Toplum ve Hekim 29:56-60, 2014.
6. Hamzaoğlu O. Eşitlik hakkaniyet hak. Toplum ve Hekim 29/1:24-31, 2014.
7. Ülman YI. Etik açıdan Hamzaoğlu olayı. Değişen dünyada Biyoetik, 41-46, İstanbul, 2012.
8. Aktan CC. Yoksullukla mücadele stratejileri. Manşet Yayın, Ankara, 2002.
ÇALIŞMA HAYATI: İnsan onuruna yaraşır, çalışanın verimine değil varlığına ilişkin ücretlendirme
kişinin sosyo ekonomik ihtiyacını karşılar, refah seviyesini arttırır. Devlet kabullenme ve
sürdürülebilirlik için rol almıştır.
İş stresi: Organizasyonel kurallar ve uygulamalar, işyükü, güvene dayalı olmayan kişilerarası
ilişkiler, işin gelişim fırsatları içermemesi ve fi ziksel işgücüdür.
Örgütsel bağlılık unsurları şunlardır:
1. İstek: Kimlik, paylaşılan değer, kişisel ilgidir.
2. Maliyet: Süreklilik içeren yatırım, seçenek varlıklarıdır.
3. Sorumluluk: Çıkar ilişkileri, normların içselleştirilmesidir.
4. Sağduyu: Hedefe uygunluktur.
İşe bağlı psikososyal faktörler:
1.İşin içeriği a) İşte çeşitliliğin çok olmaması
b) İşin çok bölünmüş küçük bir parçasını yapma
c) İşin çalışanın yeteneğine göre verilmemesi
d) Belirsizliğin çok olması
2. İş yükü ve iş temposu a) Fazla çalışma ya da atıl kalma
b)Makina devir hızları
c)Zaman baskısı
d)İş bitim tarihlerinin baskısı
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
39
3. İş programları a)Vardiyalı çalışma
b)Gece çalışması
c)Esnek olmayan çalışma programları
d)Son anda belli olan fazla mesai programları
e)Uzun saatler boyunca tek başına çalışma
4. Kontrol
a)Çalışanların kararlara düşük katılımı
b)Çalışanların iş programları üzerinde kontrollerinin az olması
5. Çevre ve ekipman:
a)Yeterli ekipmanın olmaması
b)Yetersiz mekan, aydınlatma ve gürültü gibi olumsuz fi ziksel ortam
6. Kurum kültürü
a)Yetersiz iletişim
b)Sorunların çözümünde desteğin olmaması
c)Kişisel gelişim için desteğin olmaması
d)Şirket hedefl erinin çalışanlarca bilinmemesi, paylaşılmaması
7. Kişilerarası ilişkiler
a)Sosyal ya da fi ziksel olarak izolasyon
b)Çalışanlarla ya da yöneticilerle olan ilişkiler
c)Kişilerarası çatışmalar
d)Sosyal desteğin azlığı
8. İşletmedeki görevi
a)Rol belirsizliği
b)Rol çatışmaları
c)İnsanlara ilişkin sorumluluklar
9. Kariyer gelişimi
a)Terfi lerin olmaması ya da belirsiz olması
b)Düşük ücretler
c)İş güvencesizliği
d)İşin sosyal değerinin düşük olması
10. İş ve iş dışı yaşam etkileşimi
a)İş ve ev yaşamının birbiriyle çelişen istekleri olması
b)Evdeki desteklerin azlığı
c)Çift kariyer sorunları (1,2).
Demokrasinin temel nitelikleri şunlardır(3):
1. Yürütme organı çok partilidir. Adayın seçilme olasılığı az olsa bile aktivitesi yüksektir. Bağımsız
karar alma ve uygulama yetisi yüksektir. Propoganda ile izleyicinin sadeleştirme, anlam birlikteliği
sağlama olanağı yüksektir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
40
2.Koalisyona elverişli ortam vardır.
3. Yürütme ile yasama arasında güç dengesi vardır.
4. Nisbi seçim sistemi uygulanır.
5. Koordineli ve korporalist bir çıkar grupları sistemi vardır.
6. Federalist veya ademi merkeziyetçi devlet örgütlenmesi bulunur.
7. Eşit yetkilerle donatılmış iki meclisli yapı bulunur.
8. Nitelikli çoğunlukla değiştirilebilen Anayasa vardır.
9. Kurumsallaşmış anayasal yargı denetimi gözlenir.
10. Bağımsız bir merkez bankası bulunur.
KAYNAKLAR
1.Leka ve Cox, 2008, Prima-EF Work-Related Psychosocial Hazards. http://www.isigsempozyum2013ist.org/_dokuman/
Sunum_RISK_DEGERLENDIRMEDE_YENI_BIR_BOYUT_(ET 21.11.2013)
2.Korkmaz A, Dulupçu MA, Gövdere B, Songur H. Onurlu insan onurlu yaşam için insani ücret. Nakış Ofset İstanbul 2013.
3. Göztepe E. Çoğunlukcu demokrasi anlayışına karşı çoğulcu demokrasi modelleri. Normatif düzenleem olanakları ve
bunun sınırlılığı üzerine bazı düşünceler. Türkiye Barolar Birliği Çoğulcu Demokrasi İklimi ve İnsan Hakları Toplantısı, s
130-173, 2010, Ankara.
SPOR PSİKOLOJİSİ: Spor kişi için bir hayat tarzı olma, estetik ve fi zik güzellikleri yakalama veya
devam ettirme, bireyler için bir eğlence kaynağı olma, savaşlara hazırlanma, soğuk savaşın aracı
olma gibi birçok özelliği barındıran toplumsal ve bütünleştirici bir olgudur(1). Şiddet, en temel
içgüdüsel dürtülerden biri olan saldırganlığın eyleme dönüşmüş hâlidir ve cinsellikle de çok sık iç
içe girmektedir. Bunun istismarı suçtur. Sporcu yaralanması
İyimser, benlik saygısı yüksek, yaralanma sonrası güvenlik açığı olmayan, yaşam değişikliğine
bağlı stres az olanda hem yaralanma daha az hem yara iyileşmesi daha hızlıdır. Spor etkinlikleri
içerisinde atletizmin yeri olimpik, genel kabul görmüştür. Aidiyet alanında spor özdeşleşmeyi
kolaylaştırır. Sporun profesyonel ruhu değil amatör ruhu daha önceliklidir.
KAYNAKLAR
1. Cömert IT, Balcıoğlu İ, Savrun M. Dünyada Spor Psikolojisi Uygulamaları. Turkiye Klinikleri J Sports Sci 1(2):123-30,
2009.
2. Doksat MK. Şiddet psikolojisinin evrimsel yönü. Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 4(2):1-7, 2011.
REKLAMIN İNSAN ÜZERİNE ETKİLERİ:
Reklam temel iç dürtüleri uyandırarak, harekete geçirerek, ihtiyaç, ilgi, özlem, arzu, heves duygularını
harekete geçirerek istenilen davranışın yapılmasına yol açar. Güdüleme etüdü, tüketiciyi arayıp
bulma, onu çeşitli istekleri ile keşfeter. Adeta bir zorlama yaparak, tüketiciden, yani müşteriden ne
istediğini, neyi sevdiğini, neye ihtiyacını olduğunu söylemesini, itiraf etmesini sağlar(3). Reklam şık,
estetik, güzellik ölçüm değerlerine öncelik verir. Doyurulmamış hayranlık, erotik arzu ve istekleri pazara
yönlendirerek, üretilen ürün ve hizmetlerle özdeşimler kurdurarak, satın alınmalarını sağlar(1). Şıklık,
promosyon, kazanç, son gün, marka, siz en iyisine layıksınız gibi cezp edici kelimeleri sık kullanırlar.
Reklam mesajları bilinçaltına tekrarlayarak gittiğinden ve pozitif pekiştireçleri kuvvetli olduğundan
kişi istenileni yapmaktadır. 3984 sayılı yasanın 20. maddesi, “Reklamların, program hizmetinin diğer
unsurlarından açıkça ve kolaylıkla ayırdedilebilecek ve görsel ve işitsel bakımdan ayrılığı fark edecek
biçimde düzenlenmesini, bilinçaltı ile algılanan reklamlara izin verilmemesini” hükme bağlamıştır.
Radyo ve Televizyon Kuruluşları Reklam Yayın İlkeleri ve Usulleri İle Reklam Gelirleri Üst Kurul Paylarının
Ödenmesi Hakkında Yönetmeliğin 11. maddesine göre de, “Yayınlarda gizli reklam yapılamaz(2).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
41
Algılamayı etkileyen unsurlar şunlardır:
Dış dünyadan gelen uyarımını bilgi edinmek duyum, bunun değerlendirilmesi algıdır(5,6).
Deneyimler içinde şiddete tanıklık kişiyi uyarır. İhtiyaç, güdü ve ilgi diğer algılananlara göre daha
önce algılanır. Hareketlilik dikkat çekicidir. Uyaranın yeni olması cazip gelebilir. Meslek, kişilik
özellikleri algıyı etkiler. Kişi abartması (nişan yüzük) algıyı farklılaştırır. Genelleme hataları belirgindir.
Ortam ve şartlandırma seçim hatasını kolaylaştırır. Beklentiler algıda seçiciliği ve organizasyonu
artırır. Algıda organizasyon benzerlik, yakınlık, devamlılık, gruplama, tamamlama, zıtlık ve simetri
ile ilişkilidir. Algıda değişmezlik, şekil zemin ilişkisi farklı tanımlamalara yol açar. Dikkat yoğunlaşma
ve seçme süreçinde tutar, kaydırır, bırakır(7). Hebb kuralına göre A hücresinin aksonu B hücresine
yakınsa ve onu etkiliyorsa etki birleşimi oluşarak metabolizma değişikliği gözlenir(7). Koşut dağıtık
sistem, çağrışımsal bellek modeli vardır.
Zeka algıyı anlamlandırılmasına vesiledir. Dikkati yönlendirmede kişinin ilgi ve güdülerine (ihtiyaç);
uyaranın niteliği ve niceliği önemlidir. Görme sistemimiz bitiştirici süreçle çalışır. Belirsilikler içerir.
Aldatılabilir(7).
Uyaranın tekrarı, basitliği önemlidir. Uyaran yoğunluğu renk, ses, ışık ile sağlanır. Uyaranın
büyüklüğü tercihi kolaylaştırır. Uyaranın yeri: Ekranda üst kenar ön ve yakınlık tercihtir. Hakim
yüksektedir. Renk: Parlak, zıt renkler, yalın renk (kırmızı, mavi) tercih edilir. Uyarıcının şekli güzellik
ve sadelik açısından önemlidir.
Optik aldanmada panzo yanılması, Müler Lyer yanılması (yatay dikey çizgi ilişkisinde büyüklük
algısı) bilinmektedir. Yön yanılması ve alan yanılması büyüklük ve şekil algısını değiştirir(4). İdeal
markanın özellikleri şunlardır:
1. Kısa, basit, söylenmesi ve okunması kolaydır.
2. Hatırlaması ve tanınması kolaydır.
3. Kulağa hoş gelir.
4. Modası geçmemiştir. Kullanıcısı ötekine gösterdiğinde paylaşılan değeri vardır.
5. Ambalaj ve etiketleme gereksinimlerine uyumludur.
6. Tüm dillerde telaffuzu mümkündür.
7. Saldırgan, negatif ve müstehcen değildir.
8. Olumludur.
9. Şirket veya ürün imajına uygundur.
10. Tescilli olup yasal sınırlandırma basittir.
11. Yenisi üretildiğinde eskisinden yararlanılır. Sahip olunan marka ilerdekine adaptivdir.
Reklamlarda kişileştirme, genelleme, çağrışım, tekrar yapılarak davranış yönlendirilir. Cümle
kurmada kullanılan bazı kelimeler şunlardır: Zaman ve yer: Bahar temizliği…7/24…Bugüne özel…
Çay saati.. Sizinle her yerdeyiz…Kablosuz……Yöresinden…Günceli yakala… Değer: Devletin
bekası, Marka… Parlak… Pırlanta… Rekabet: Okula giderken ..uğrayıp alalım. Evet evet bende
alayım. Senin bitirmeni bekleyemem… Daha hızlısı yok… Parmaklarınızı hızlandırın…Büyük risk…
kim ..TL ister.. İnanç-beklenti: Doktorlar inanmadı… Hayalleri gerçek oldu… Kıyaslama-öncelik:
Annenize özel… Sıkı dost tavsiyesi… Seviyorsan aç konuş… Arkadaşımla beraber olmak demek…
İddia… Sağlık: Lokman hekim… Önde, zinde, daha sağlıklı… ..İçermez. Riskinizi azaltın… Check
up yaptırarak korunun…Uzun süre ferah…Ucunda ölüm var… Estetik: Kellik tarih oldu… Güzellik…
En güzel…En narin…En içten… Dünyanın en güzeline selam söyle. Peki ..Yöresine söylerim.
Eğlence: Eğlenceli…Oyuna var mısınız? İddia… Ön plana çıkarma: Yıldızımız olurmusunuz?
Kim…TL ister? Annenizin böreği gibi… Sosyal olaylar: Düğünümüz var… Hız demek… Cinsellik:
Okey… ..kadın ...kadın ile evlendi… Kişi hakları: En uzun ömürlü…Kalıcı… Çare…. Çevre: Çevre
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
42
dostu… Doğal… Kaynağından… Çöp kutuları aksesuar mı? Masada kutu bulundurana hediye
veriyorlar mı? Çöpleri ertesi gün doğa mı temizliyor? Sihirli eller mi çöp topluyor? İhtiyaç: Açken
sen değilsin… İçiniz ısınınca…Soğuk…Meyve tadında… Kişinin günlük yaşamdaki duygularıdavranışları:
Halden anlamaktır bizim işimiz… İmkansız… Gülmekten karnım ağrıdı…İzlemeyen
pişman olur…. Daha yumuşağı yok…Yumuşak…Uyumlu…Aşırı derecede çok iyi…Çoşkunu
göster… Boks ringi iki kişiliktir… Ringde yalnızsınız… Ekonomi: Ücretsiz…ekonomi teorisi…Şans
topu…Kredi her ihtiyaca yetişti… Bir alana bir bedava…Promosyon…İndirim…Taksitle…Hediye
kazanma şansı…Tek fi yat… Eşsiz… Bırakınız yapsınlar… Turuncu indirim… Ambalaja değil, ürüne
ödeyin… Fırsat: Kapatıyoruz…Özel üretim…Batan geminin malları…Akıllı…. Sorumluluk: Neden
daha fazla ödeyesiniz? Sinin yerinize…düşünsün…Ben gitmem. O benim ayağıma gelsin…Sizi
öldürür…Sizi hastalandırır…Tatlı beyaz zehir…Olağan şüpheli… Gizli şakacı… Danışın… Daha
fazlasını yaparsınız… Kalp hırsızı… Unutma… Her sokakta suç vardır… Çakmağınızı kaybedin.
Sağlığınızı yakmayın…Çocuk gelin… Hatamızı bulana…veriyoruz. Sembol-simge: İlham
periniz… Hasta insan… Tavşan…İnek…
Kişi adına seçim yapma, genelleştirme, kullanımı artırma yönlü çıkar ilişkisi öncelikli
reklam günlük yaşamda ikna, bağımlılık kültürü oluşturur. Risk grupları korunmalıdır. Seçim
yaparken lider sizsiniz. Katlanma yükümlüğünüzü unutmayınız. Kuralda meşruyet, yetki,
sınırlığa dikkat edilir. Reklam izleyenin hayalindeki umut, geçmişteki bellek uzantısı etki
altında kalmayı kolaylaştırır. Haksız rekabet koşulları kaldırılır.
KAYNAKLAR
1.http://www.msxlabs.org/forum/psikoloji-ve-psikiyatri/413086-reklam-sektoru-insan-psikolojisini-nasil-kullaniyor.html#ixzz
2rDpT2Vd9ET23.01.2014).
2. http://kisiselbasari.com/bilincalti-mesajlar-ve-reklamcilik-subliminal-mesaj.html (ET 23.01.2014).
3. Çelik H. Reklamcılık Alaninda Da Kendini Gösteren Davranış Bilimi: Psikoloji. http://journals.istanbul.edu.tr/tr/index.php/
psikoloji/article/viewFile/13644/12860. (ET 23.01.2014).
4.Göksu K. Sosyal Psikoloji. http://turgutgoksu.com/FileUpload/ks7441/File/spalgymart12.pdf (ET 22.01.2014)
5. Özdemirci A. Popüler Kültür, Tüketim Psikolojisi Ve İmaj Yönetimi: Türkiye (1950-1980). http://www.ttf.org.tr/wp-content/
uploads/2011/07/TEZ.pdf (ET 21.01.2014).
6. Özbek A. Sosyal psikiyatriye giriş. Yeni Desen Matbaası, Ankara, 1971.
7.Crick F. Şaşırtan varsayım. Çev.Say S. TÜBİTAK 2005, Ankara.
NADİR HASTALIKLAR:
Sıklığı 1/2000 den az hastalıklara nadir hastalıklar denir. Birden fazla sistemi ilgilendirir. Ciddi
fi ziksel ve mental sorunlarla birlikte seyreder. % 80’i genetik, % 20 si çevresel yada idiopatik
sebeplerledir. Akraba evliliklerinde sıktır. Otozomal resesif hastalıklarda ailevi sıklık artar. Tanı
koyma güçtür. Takip eden merkez sayısı az ve sınırlıdır. Uzman sayısı yetersizdir. Ulaşım güçtür.
Tedavi pahalıdır. 17 Avrupa ülkesinde Crohn’s Hastalığı, Kistik Fibrosis, Duchenne Muskular
Distrofi , Ehlers-Danlos Sendromu, Marfan Sendromu, Prader-Willi Sendromu, Tuberous Sclerosis,
and Frajil X Sendromunu içeren nadir hastalıklarla ilgili örgütlerden ve hastalardan oluşan 18.000
kişiye mail yoluyla yapılan ankette; hastaların %25.inde doğru tanının ilk semptomdan 5-30 yıl
sonra konulduğu belirlenmiştir. Türkiye’de akraba evliliği % 21.21 olup, 5-7 milyon kişinin nadir
hastalığının bulunduğu düşünülmektedir. Avrupa’da aileye maliyeti 300 000 Euro/yıldır(1).
NADİR HASTALIKLAR VE GENETİK
Genetik epidemiyoloji genetik bozukluğun sıklığının saptandıktan sonra asıl amaca dönük;
a) Yatkınlığı olan hastaları belirlemek, belirtiler çıkar çıkmaz, çıkmadan önce veya intrauterin
dönemde müdahale etmek,
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
43
b) Genetik-çevre ilişkisinin ortaya konarak, genetik risk faktörlerinin ortadan kaldırılmaya çalışılması,
çevresel koşulların düzenlenmesi,
c) Hastalıkların kesin etyolojilerinin belirlenmesi,
d) Daha spesifi k tanı ve tedavi seçeneklerinin geliştirilmesi, hastalara daha rasyonel yaklaşılması,
e) Hastalıklara spesifi k kodlanmış proteinlerin tespit edilmesi,
normal ve patolojik durumların açıkça belirlenmesi, patolojik gen bölgelerinin düzeltilmesi hatta
bazı hastalıkların ortadan kaldırılması amaçlanmaktadır(2,23).
EVLİLİK ÖNCESİ:
Yasal Mevzuat
• 24.04.1930 tarih 1593 sayılı Umumi Hıfzıssıhha Kanunu’nun 122.-123.-124. maddeleri: Frengi,
belsoğukluğu, yumuşak şankr ve cüzzam’lıların evlenmesi yasaktır.
• 17.08.1931 tarih 11682 sayılı Evlenme Muayenesi Hakkında Nizamname: Resmi tabipler rapor
verir.
• 10.07.1985 tarih 9747 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile yürürlüğe konulan Evlendirme Yönetmeliği:
AIDS, hepatit B ve C, sfi liz, gonore, yumuşak şankr, tüberküloz ve lepra hastalıkları araştırılır.
• 28.12.1993 tarih 3960 sayılı (Değişik madde: 01.07.2005-5378 S.K./36.mad) Kalıtsal Kan
Hastalıkları ile Mücadele Kanunu • 22.11.2001 tarih 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu’nun) 136.
maddesi: Kendisinde veya soyağacında ağır hastalığa sebep durum varsa mağdur taraf evlilik iptal
davası açar.
• 24 Ekim 2002 tarih 24916 sayılı Kalıtsal Kan Hastalıklarından Hemoglobinopati Kontrol Programı
ile Tanı ve Tedavi Merkezleri Yönetmeliği:Hemoglobinopati, kromozom anomali, kalıtsal hastalıklar,
RH ve ABO uyuşmazlığı tetkik edilir.Türkiye’de akraba evlilik sıklığı % 21.7’dir. Beta talesemi sıklığı
% 2.1 olup taşıyıcı 1.300.000, hasta 4000 kişidir.
• 18.03.2002 tarih 4134 sayılı Sağlık Bakanlığı Yazısı:Dıştan açıkca görülebilen hastalık muayene
bulgusu yoksa sağlık raporu verilir. Akıl hastası Sağlık Kurulu raporu ile evlenebilir.
• 25.05.2005 tarih 2005/2 sayılı Ankara İli Umumi Hıfzıssıhha Kurulu Kararı: Danışmanlık verilmesi
ile ilgili uygulama yapılmaktadır(3).
Anne ve baba taşıyıcı ise; her gebelik için hasta çocuk doğma olasılığı %25, taşıyıcı olasılığı %50,
sağlam çocuk olasılığı %25’dir. Anne ya da babadan yalnızca biri taşıyıcı, diğeri sağlıklı ise her
gebelikte %50 olasılıkla sağlam, %50 taşıyıcı çocuk doğar. Prenatal tanıya yönelimin gerektiği ve
invitro fertilizasyon önerildiği bildirilmektedir.
İleri anne yaşı, önceki gebelikte fetal-perinatal kayıp veya anomali öyküsü olanlara amniyosentez
yapılmış. Klinefelter sendromu (47,XXY), dengeli translokasyon: 46,XX, t(13:15), 46,XX,t(4:10),
46,XY,t(2:15), 46,XX,t(6:7) ve poliploidi, trisomi 13 belirlenen hastalar izlenmiş. İki olgu spontan
düşmüş. Diğerleri yaşamış(4-6).
Tıbbi abortus gebeliğin devam halinde annenin hayatını tehlikeye sokacak medikal hastalıklar veya
fetusun majör malformasyonları ve genetik anormallikleri terapötik abortusun endikasyonlarını
oluşturmaktadır. Sıklıkla 25. gebelik haftasından evvel yapılan küretaj için anensefali ve multipl
konjenital anomali en sık fetal endikasyonlar iken, kalp hastalığı en sık maternal endikasyonu
oluşturmuştur(7).
21.5 gebelik haftasında sıklıkla anne hastalıkları (% 22), çoğunluğu birden fazla uyuşturucu
bağımlılığı psikososyal endikasyonları (21%), psikiyatrik belirtiler (% 21), obstetrik komplikasyonları
(özellikle preeklampsi) nedeniyle tıbbi küretaj uygulanmış(8).
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
44
HASTA YETERLİĞİ DEĞERLENDİRMEK İÇİN:
Belirli bir eylem biçimini tüm ilgili olguların bilgisine sahip olarak, mantıksal bir hataya düşmeksizin
ve sonuçlarını gözönünde tam olarak canlandırarak isteme beceri ve tutumuna sahip olmaktır.
Şu anda olarak tanımlanan 6000’den fazla nadir hastalıklar vardır(9).
Avrupa’da 2000 kişi ve ABD’de 200 000 nadir hastalık hastasıdır(9). Nadir hastalıkların çoğu tanı
farkındalığı yapılmalı. Çocukluk yaşta teşhis edilir. Tedavi ve çocuk doktorları için özellikle önemli
bakım hakkında bilgi sağlanması gerekir. Etkilenen nüfus için özel sorunlar zamanında ve doğru
tanı elde etme zorluğu, deneyimli sağlık hizmeti alma güçlüğü, faydalı-güvenilir ve zamanında
doğru bilgi temin sorunu, araştırmaların azlığı, ekonomik olmayan ilaçlar bulunmaktadır.
Çözüm için:
1. Eylem planları hükümet tarafından ayrıcalıklı tanınmalı.
2. Özel programlar ve politikalar hükümetce desteklenmeli.
3. Kaynak tahsisi yapılabilir.
4. Özel dengeleyici politikalar geliştirilebilir.
5. Maliyet etkinliği sağlanabilir.
6. Önleme çalışmaları özellikle intrauterin desteklenir(9).
7. Nadir hastalıklarda koordinasyon modeli önerilmiş(10). İşbirliği gerekir(11).
8. Nadir hastalıklarda zayıf kanıtlara önem verilmemelidir(12). Kıtlık nedeniyle alınamayan ilaçların
temini için dava açılabilir(13,14). Tedavide etkin olduğu kanıt değerliği ile belli ilaçlar kullanılması
gerekir(15,16,17). İlaçların temini esnek kurallarla, ulusal ilaç komitelerinin verilerine göre ve sık
mevzuat değişikliği olmaksızın sağlanması gerekir(18).
Camptocormia (bükülmüş omurga sendromu) torako-lomber omurganın öne fl eksiyon ile
karakterize bir elde postural hastalıktır. Camptocormia lomber kifoz ve yürüme ya da ayakta
sırasında artışlara yol açar ve tamamen yatar pozisyonda kaybolur. Camptocormia nedeniyle
merkezi ya da periferal sinir sistemi hastalığı, idiyopatik veya bazı nadir koşulları nedeniyle için çok
sebeplidir. Camptocormia en sık Parkinson hastalığı ile ilişkilidir. Diğer nedenler distoni, multisistem
atrofi , Alzheimer hastalığı, miyopati, motor nöron hastalığı, miyasteni veya kronik infl amatuar
demiyelinizan polinöropati içerir. Nadir nedenleri ilaçlar, disk hernisi, artrit, spinal travma,
paraneoplastik bozukluğu, ya da psikiyatrik hastalığı (daha nadir olarak önceden düşünülenden
daha) yan etkiler sayılabilir. Camptocormia klinik araştırmalar, beyin ya da omurga, elektromiyografi
veya kas biyopsi görüntüleme üzerine teşhis edilir. Tedavi neden olan ilaçlar, elektroşok tedavisi,
cerrahi düzeltme veya derin beyin stimülasyonu ve sadece tek hastalarda etkili geri çekilmesi için,
destekleyici muhafazakar önlemler sınırlıdır.
KAYNAKLAR
1.Dündar M, Karabulut SY, Türkiye’de Nadir Hastalıklar ve Yetim ilaçlar;
Medikal ve Sosyal Problemler. Erciyes Tıp Dergisi 32(3):195-200, 2010.
2.Herken H, Ceylan ME. Genetik. Editör: Ceylan ME, Çetin M . Şizofreni. İstanbul: İncekara, 319-353, 2009.
3. Şimşek AC. Evlilik öncesi sağlık danışmanlığının önemi. Ed. Yalçın S. S 39-43, Sağlığın Başkenti Dergisi, MRK Baskı ve
Tan. Hiz. Tic. Ltd. Şti., Ankara, 2011.
4. Yayla M, Bayhan G, Yalınkaya A, Alp N, Fidanboy M, Görmüş H, Budak T, Erden CA. Yüksek Riskli Gebeliklerde 2.
Trimester Genetik Amniyosentez: 165 Olgunun Klinik Değerlendirmesi. Perinatoloji Dergisi 7: 40-46, 1999.
5.Yaprak I. Beta Talasemi Tanı ve Tedavisinde Güncel Yaklaşımlar. STED 13_2:58-59, 2004.
6.Gümrük F. Hemoglobinopatilerin Tanı ve Tedavisinde
Yenilikler. http://www.thd.org.tr/thdData/userfi les/fi le/9_MSEK_12.pdf (ET.14.08.2013).
7. Aksu MF, Oral E, Yedigöz V, Atasü T, Kazancıgil A. Therapeutic abortion in Cerrahpaşa Medical Faculty between 1982-
1996. Cerrahpaşa Tıp Dergisi 29 (4): 175-179, 1998.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
45
8.Piel B, Azria, E, Oury JF ve ark. Terminations of pregnancy for maternal indications in the Paris area: A retrospective
multicenter study in the period between the 2001 French law on termination of pregnancy and the new bioethics law. Journal
De Gynecologıe Obstetrıque Et Bıologıe De La Reproductıon 42/4:342-350, 2013 .
9. Hudson I, Breckenridge A. The Challenges of Orphan Drugs and Orphan Diseases: Real and Imagined. Clinical
Pharmacology and Therapeutics 92/2: 151-153, 2012.
10. Vos R, Willems D, Houtepen R. Coordinating the norms and values of medical research,
medical practice and patient worlds—the ethics of evidence based medicine in orphaned fi elds of medicine. J Med Ethics
30:166–170, 2004.
11. Jocelyn G, Judy I, Katrina K. Advancing Neuroregenerative Medicine: a Call for Expanded Collaboration Between
Scientists and Ethicists. Neuroethics 2/1: 13-20, 2009.
12. Kottow M. The improper use of research placebo. Journal of Evaluation in Clinical Practice 16:1041–1044, 2010.
13. Simoens, S, Dooms, M. How much is the life of a cancer patient worth? A pharmaco-economic perspective. Journal of
Clinical Pharmacy and therapeutics 36/3: 249-256, 2011.
14. Schwartz RB, VD Ida, Barbara KC. Ethical issues related to the access to orphan drugs in Brazil: the case of
mucopolysaccharidosis type I. Journal Of Medical Ethics 37/4:233-239, 2011.
15. Yunger R, Zahava R S, Abdallah DS, Halla T. Priority setting for orphan drugs: An international comparison Health Policy
100/1:25-34, 2011.
16. Dupont, Alain G.; Van Wilder, Philippe B. Access to orphan drugs despite poor quality of clinical evidence. British Journal
of Clinical Pharmacology 71/4: 488-496, 2011.
17. Lin, Po-Cheng; Chang, Li-Fu; Liu, Po-Yen Botanical Drugs and Stem Cells. Cell Transplantation 20/1: 71-83, 2011.
18.Giuseppe N. Orphan drugs assessment in the centralised procedure. Annali Dell Istituto Superiore Di Sanita 47(1:
98-99, 2011.
19.Finsterer J, Strobl W. Causes of camptocormia. Dısabılıty And Rehabılıtatıon 33/17-18:1702-1703, 2011 .
20. Tuncel CO. Heterodoks Bir Mikro İktisat Teorisine Doğru: Evrimci İktisadın Teknolojik Gelişme Yaklaşımı Ve Firmanın
Doğası. Ekonomik Yaklaşım 19/69: 1-32, 2009.
21. Modern Yönetim ve Örgüt Teorisi
http://scholar.google.com.tr/scholar?start=20&q=sibernetik+d%C3%BC%C5%9F%C3%BCnce&hl=tr&as_sdt=0,5 (ET
17.02.2014).
22. Başar E, Güntekin B. Beyin-Beden-Zihin Etkileşiminde “Nebulöz Kartezyen Sıstem”İstanbul Kültür Üniversitesi Dergisi
4:1-26, 2006.
23. Çakır B. Genetik Epidemiyoloji: Psikiyatrik Araştırmalarda Yeri ve Kullanımı. Türk Psikiyatri Dergisi 13(4):300-311, 2002.
BEKLENEN YAŞAM SÜRESİ: Kişinin ortalama tahmini yaşam süresidir. Sağlık hizmetlerinin
kalitesini ve güvenlik ölçütüdür.
EQ-5D GENEL YAŞAM KALİTESİ ÖLÇEĞİ
EQ-5D indeks ölçek:
Hareket, öz-bakım, olağan aktiviteler, ağrı/rahatsızlık ve endişe/depresyon olmak üzere beş
boyuttan oluşur. Her bir boyuta verilen
cevaplar; problem yok, biraz problem var ve majör problem olmak üzere 3
seçeneklidir. Sonuç olarak ölçekle 243 (35=243) olası farklı sağlık sonucu
tanımlanmaktadır. Ölçeğin 5 boyutundan -0.59 ile 1 arasında değişen indeks skor
hesaplanır. Skor fonksiyonunda 0 değeri ölümü, 1 değeri kusursuz sağlığı
gösterirken negatif değerler bilinç kapalı, yatağa bağımlı olarak yaşamak vb.
durumları göstermektedir.
A- Hareket
1( ) Yürürken, hiç bir güçlük çekmiyorum
2( ) Yürürken bazı güçlüklerim oluyor
3( ) Yatalağım
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
46
B- Öz-bakım
1( ) Kendime bakmakta güçlük çekmiyorum
2( ) Kendi kendime yıkanırken veya giyinirken bazı güçlüklerim oluyor
3( ) Kendi kendime yıkanacak veya giyinebilecek durumda değilim
C- Olağan aktiviteler (örneğin, iş, ders çalışma, ev işleri, aile içi veya boş zaman faaliyetleri)
1( ) Olağan işlerimi yaparken herhangi bir güçlük çekmiyorum
2( ) Olağan işlerimi yaparken bazı güçlüklerim oluyor
3( ) Olağan işlerimi yapabilecek durumda değilim
D- Ağrı/rahatsızlık
1( ) Ağrı veya rahatsızlığım yok
2( ) Orta derecede ağrı veya rahatsızlarım var
3( ) Aşırı derecede ağrı veya rahatsızlarım var
E- Anksiyete/Depresyon
1( ) Endişeli veya moral bozukluğu içinde değilim
2( ) Orta derecede endişeliyim veya moralim bozuk
3( ) Aşırı derecede endişeliyim veya moralim çok bozuk
Boyut Katsayı
Sabit 0.081
Hareket
Problem yok 0
Biraz problem var 0.069
Majör problem var 0.314
Öz-bakım
Problem yok 0
Biraz problem var 0.104
Majör problem var 0.214
Olağan aktiviteler
Problem yok 0
Biraz problem var 0.036
Majör problem var 0.094
Ağrı/rahatsızlık (Pain/discomfort)
Problem yok 0
Biraz problem var 0.123
Majör problem var 0.386
Endişe/depresyon
Problem yok 0
Biraz problem var 0.071 Majör problem var 0.236
N3 0.269
N3: Herhangi bir boyutta majör problem olması durumu
ġekil 3. EQ-5D indeks skor hesabında kullanılan katsayılar
Bugünkü sağlık durumunuz 0-100 puan
KAYNAKLAR: http://www.kalite.saglik.gov.tr/content/fi les/duyurular_2011/2010/01_Kasim_2010/23.pdf
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
47
PERFORMANS GÖSTERGESİ MEVCUT DURUM ULAŞILACAK HEDEF
ULAŞILACAK HEDEF KRİTERLERİNDE BAŞARI ÖLÇÜTLERİ
Akut miyokard enfarktüsü için 30-günlük hastane vaka fatalite hızı
Cerrahi yara enfeksiyon oranı
Ortalama hastanede kalış süresi
Yatak doluluk oranı
Taburcu olduktan sonra 7 gün içinde aynı nedenden dolayı hastaneye geliş oranı
Nazokomiyal enfeksiyon insidansı
Birinci basamak rehberlerine göre tedavi edilen vaka yüzdesi
Hastane klinik rehberlerine göre tedavi edilen vaka yüzdesi
Başarılı böbrek nakilleri oranı
KAYNAKLAR
Sağlık Bakanlığı Stratejik Planı. http://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/stratejikplanturk.pdf (ET 21.01.2014).
PSİKİYATRİK DEĞERLENDİRME:
Öykü alma: Olayın mahiyeti, özgeçmiş ve soygeçmiş belirtilir. Okul, evlilik, askerlik, iş yaşantısına
dair bilgiler kaydedilir. Alışkanlıklar, kaza, hastalıklar belirlenir.
Fizik Muayenede vital bulgular, görünüşte fi zik kusuru olup olmadığı kaydedilir.
Psikiyatrik muayene: Bilinç açıklığı ve koopere olma durumu kaydedilir. Bilinç sislenme, somnolans,
stupor, koma, letarji olarak kaydedilir.
Yüz ifadesinde mimiklerin durumu kaşların inikliği bildirilir.
Genel görünüm ve davranışı: Korkulu, endişeli, saygılı, öfkeli, dinleyici özelliği aktarılır. Genel
giyiniş ve kendine bakım tanımlanır. Oryantasyon yere, zamana, kişiye, olaya, hastalığına göre
değerlendirilir. Dikkat: Spontan ve volanter dikkatin artması veya azalması kaydedilir. Spontan
dikkat otomatik olup, kendiliğinden gelişir. Distraktibilite, hipervijilans, seçici dikkatte artış, trans
durumu dikkat kusurlarındandır. Algı: Nesne kalıcılığı kayıp objeyi arayıp bulmakla öğrenilir. Nesne
devamlılığı, nesne korunması nesneleri ayırt etmede yardımcıdır. Nesneleri tanıma zemin nesne
ilişkisinin yatay, dikey, yükseklik veya derinlik ilişkisine göredir. Bütüncül algılamaya göre yakınlık
(alanda yükseklik, üst üste binme, göreceli büyüklük, dokum gradyanı), benzerlik, tamamlama,
süreklilik, ortak hareket, felsefi forma (iyi-kötü, güzel-çirkin, yararlı-zararlı, estetik) göre
değerlendirilir(11,12,14). Görsel, işitsel, dokunmaya, taktil(olmayan organı varmış gibi hissetme) ait
varsanılar kaydedilir. Emir varsanılarına uyma durumu belirtilir. Uykuya dalarken varsanı narkolepsi
ile ilgili olabilir. Bedeni çürümüş olma varsanıdır. Nesneleri çok küçük (liliputiyen, mikropsi), büyük
(makropsi) algılama gözlenebilir. Varsanı mekanizmaları şunlardır: Farklı bilgi kaynak süreçlerinin
aşırı değerlendirilmesi sonucudur. Akıl fonksiyonların inhibisyon yetersizliğidir. Duyu organlarından
alınan bilginin çarpıtılmasıdır. Derealizasyon, depersonalizasyon (kişinin kendini algılamasında
değişiklik) kaydedilir. Derealizasyon: Kişinin etrafıyla ilgili gerçeklik duygusunun kaybıdır. Dejavu,
jamais vu yaşantılar belirtilir. . Dejavu: Yeni yaşantı eski anı tekrarı olarak algılanır. Jemavu:
Önceden yaşanılmış eski anı yeni olarak algılanır. Bellek, alıp saklama, hatırlama, tanıma
kaydedilir. Zeka: Yeni durumlara uyabilme, öğrenilenden yararlanabilme, çözüm yolları bulabilme,
simge ve ilişkileri anlayabilme yeteneğidir. Bilgi kazanma ve kullanma bileşenleri; yenilik ve
otomatikleşmede deneyimlerini aktarma; çevreye uyum, çevreyi biçimlendirme ve çevre seçimi
ile ilgili tutumu değerlendirilir(15). Bağımsızlık, ertelememek, güven, amaça odaklanmak, enerji ve
zamanı etkin kullanmak, bütünü ve parçaları algılamak ve analitik düşünce bir bütünsellik içinde
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
48
zeka kompartmanı içinde değerlendirilir. Düşünce gerçeği değerlendirme, muhakeme, soyutlama
yeteneği belirtilir. Hızı, akışı, içeriği bildirilir. Gerçeğe uygun olmayan, mantıklı düşünceyle
açıklanamayan düşünceler delirdir. Affekt, apati, sıkıntılı, coşkulu veya normal olarak belirtilir.
Psikomotor aktivite artması ve azalması durumu kaydedilir.
Düşünce: Başlangıçta duygularla edinilen mantıksal belirleyicilerle uyumlu, çok işlevli belirteçli yan
tümce uygunluğu, söylem belirleyicileri ile hareket eylemleri arasında nedensellik bağı içeren, isimilgeç-
sıfat uygunluklu fi krin rasyonel olmasıdır. Gerçeği değerlendirme: Gerçek ile rüyayı, yaşantı
ile uygun tanımlama yapma bilgi, beceri ve tutumudur. Rüya ani başlangıçlı, kontrol dışı, kısa
süreli, hızlı seyirlidir. Sihirli dünya soyut düşünce öncelikli, yapay, merak uyandıran etkinliklerdir.
Yargılama: Olaylar arasında neden sonuç bağlantısı kurabilme, doğruyu yanlıştan ayırt ederek
buna uygun davranma becerisidir. Soyutlama yeteneği: Simge, sembol, şekil ile karşılaştırma
yapabilme becerisidir. Akışı spontan ve amaca uygunlukla değerlendirilir. Çağrışımların düzeni,
konuşma tempo ve ritmi kaydedilir. Fikir uçuşması, düşünce bloğu, ayrıntıcılık, klang çağrışım,
perseverasyon durumu belirtilir.
Konuşma: Biyolojik ve evrimsel uygunluğu olan bebeğin ihtiyaçının karşılandığı yol olduğunu fark
etmesi ile başlar. Taklitle geliştirdiği tekrarlayan, tekrarlanan, kabul edilmiş sözcüklerdir. Bebeğin
öncelikle göreceği yerden ve uygun zamanda öğreticinin dilini ağızda hareketi ile çıkarttığı anlamsız
sesler doğal ve kendiliğinden aktarılır. Davranışcı görüşe göre pekiştireçlerle, tekrarlarla ilerler.
Sosyal ilişkilerle gözlem ve taklitle artar. Dil gelişiminin, dış dünyadaki nesnelerin mental temsillerinin
yapılmasıyla olgunlaşarak içselleştirilir. Konuşma yeterliği fonoloji, morfoloji, semantik, sentaks
ve pragmatik değerlendirme ile ölçülür. Fonoloji ses bilimidir. Morfoloji sesin bütünsel yapısı ile
ilgilidir. Sentaks, kelimelerden oluşan cümlelerin kurallarını işleten sistemdir. Semantik dilin
anlam yönü ile ilgilenir. Pragmatik dilin farklı sosyal yapılarla ilgili kurallarla ilgilidir(14). Konuşmanın
hızı, artikülasyonun özelliği, gramer hataları, cümle yapı bozuklukları, sesin perde periyodu,
genlik analizi, spektrogramı, artikülasyon organının incelenmesine dair veriler incelenir. Düşünce
içeriği: Kültür ve inanç dışı tuhaf, gerçekliği konusunda yoğun iddia ve uğraş alanı olan fi kirler
sanrıdır. Sistematize, monomorf-polimorf özelliği kaydedilir. Sanrı, preokupasyon, obsesyon, fobi,
şiddet uygulama, referans ve etiklenme fi kirleri kaydedilir. Sanrı persekütif, kıskançlık, suçlulukgünah,
grandiyöz, somatik, nihilistik, erotik, kontrol edilme, referans tipinde sınıfl andırılabilir.
Düşünce yoksulluğu kaydedilir. Düşünce sokulması, düşünce çekilmesi bulunabilir. Affekt: Haz,
elem, korku, kaygıya dikkat edilir. Dış uyaranlarla neşeli, kederli, çoşlulu olma durumu kaydedilir.
Duygusal yeterlikler şunlardır: Duygusal bilinç (özgüven), özdenetim (güvenilirlik, vicdanlılık,
uyumluluk, yenilikçilik), başarma dürtüsü (bağlılık, inisiyatif, iyimserlik), başkalarını anlamak
(hizmet, çeşitlilik ve politik açısından)’tır(15). Arkadaşlık, beğenilme, sevilme, şöhret tutkusu,
sahiplik ve mülkiyet duygusu, açlık duygusu, aşağılık duygusu ve utanmak güçlü duygulardandır.
Anhedoni haz yitimidir. Psikomotor aktivite: Eşgüdüm, güç, tepki hızı, dikkat, denge ve esneklik
gelişimi ile başlar. Anımsama, tanıma, eşleştirme, onaylama ve yineleme durumlardaki etkinlerlerle
değerlendirilir. Küreselleşmede teknolojik uygunluk önemlidir. Sosyal nesnellik (empati, başkasının
gelişmesine destek) çeşitlilikle ilgili düzenleme uygunluğu ile denetlenir. İşbirliğinde kendini
kontrol, ikna, çalışma, grup etkinliği önceliklidir. Kabullenme örüntüsü ve niteliksel çözümleme
beklentilerin yüksekliği ile anlamlandırılır. Özür davranışı muğlak, değer beyan eden, uzlaşmacı,
tazminat, salt araçsal (kefaret), zorla, vekil olarak sınıfl andırılabilir. Olumsuz etki silinemez ancak
tekrarlanmayacağı bildirilir. Özür dileme desteklenmiş olgu arşivi çerçevesinde sorumluluk
kabülüdür. Mağdur muhatap kabul edilmiştir. Uygun husumet ve zarar tanımlanmıştır. Ahlak, etik,
hukuk ilke tanımına göre hatalı davranış arasında nedensellik bağı kurulmuştur. Pişmanlık düzeyi
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
49
belirtilmiştir. Kişi kendini düzeltme, reform, değiştirme tarzında davranış geliştirmiştir. Kolektif özür
haksız fi ilin etkinliğinin genişliğini, derinliğini düzeltmek içindir. Önceki yönetim kınanır. İhanet,
aldatma, suç, vasıfsızlık düzeyi irdelenir(16). Sosyal ilişki karşılıklı ilgi, kendine özgü olma, eylemde
isteklilik ve onur birlikteliği iledir. Ekonomik, kültürel ve toplumsal durumlar çevresel etki ile kişinin
kopmasına, yüzeyselliğine, mitler edinmesine, anlatısallığına, sekülerleşmesine, araçsal-amaçsal
karıştırmasına, farklılaşmaya yol açarak ruhsal sorunların çeşitlenmesine ve karışıklığına yol açar.
Yavaşlama, taşkınlık belirtilir. Stereotipi, manyerizm, negativizm, postür alma kaydedilir. Balmumu
esnekliği, katatonik postür alma, mutizm, ekopraksi, ekolali, tikler, koprolali, tremor durumları
belgelenir. Psikolojik testler kaydedilir. Zeka geriliği puanlamasına göre derin (0-20), ağır (20-34),
orta (35-49), sınırda (71-80), normal (81-110), üstün (110 üzeri) olarak sınıfl andırılabilir (9-13).
DSM de beş eksen bildirilmiştir. Bu eksenlerin kullanışlılığı hep tartışılmaktadır(25,26).
1. Eksen : Belirgin klinik bozukluklar.
2. Eksen : Kişilik bozuklukları, zeka özürü
3. Eksen : Genel tıbbi bozukluğa bağlı psikiyatrik bozukluklar
4. Eksen : Psikososyal ve çevresel sorunlar: Birincil destek gruplarıyla sorunlar, sosyal çevre ilişkili
sorunlar, eğitim sorunları, iş sorunları, barınma sorunları, ekonomik sorunlar, sağlık hizmetlerine
erişim sorunları, yasal sistemle sorunlar, diğer psikososyal ve çevresel sorunlardır.
5. Eksen : Uyum işlev bozukluğu (tedavi öncesi, sonrası, izlemde)
Kötü adaptasyonlu başa çıkma stratejileri şunlardır:
1. Affekt:İmpuls kontrol bozukluğu, öğrenilmiş çaresizlikle bozulmuştur.
2. Kişi amneziktir.
3. Kendilik değeri suçlama veya utanma ile bozulmuştur. Kişi sahiplenilmez, paylaşılmaz,
yabancılaşır.Onaylanmamak gerginlik kaynaklarındandır.
4. İzolasyon söz konusudur.
6. Somatizasyon belirgindir.
7. Anlamlılık değişimi ihmal, saptırma, yer değiştirme, komplo, sihirli güç gibi kavramlarla
karıştırılmıştır.
BELLEK: Hatırlama, tanıma ve yeniden öğrenirken daha hızlı öğrenme yeteneğidir. Bellek yeniden
üreten değil, yeniden yapılanandır. Hatırlama serbest, sıra-dizi, çağrışım yoluyladır. Tanıma
seçenekler içinden ayırt etme becerisidir. Kodlama, depolayarak-geriye getirme modeli vardır.
Geriye getirmede imgeleme, primer bellek önemlidir. Duyusal kayıt kısa süreli depodan ihtiyaç
ve gereksinime, kullanım sıklığına, tekrar çağırmadaki istekliliğe, çift çağrışıma, koşullanmaya,
algılamadaki örgütlenmeye (benzerlik, yakınlık, biçim, süreklilik), bozucu etkilerden korunmasına
göre uzun süreliye aktarılır. Görsel duyuya göre kısa şekil, uzundan; açık olan kapalıdan kolay
hatırlanır. Bellek için parlaklık gerekir. Anlamdan ziyade görüntü, önceden kullanma durumu belleği
kolaylaştırır. İşitsel bellekte yüksek ses önceliklidir. Tekrardaki zaman görselden daha az önemlidir.
Öyküsel bellek olay deposuna bağlıdır. Kavramsal bellek olay sıralama farklılığının yaşamsal
olmaması ile ayrılır. Dokunma duyusu aynı andalık ve kısa mesafelikle algılama ve bellekte yer
edinmeyi engeller. Koku ve tat yoğunluğu bellek üzerinde etkilidir. Unutmada eksilme, bozucu
etkiler ve ipuçu değişikliği önemlidir. Araya giren zaman (bekleme), öncesizlik, önemsizlik, ihtiyaç
azlığı unutmada etkilidir(39).
1. Öğrenme ve bellek: Sayı dizisi öğrenme testi, sözel bellek süreçleri testi, wechsler bellek ölçeği
kullanılır.
Sağlıklı yetişkin kısa süreli bellekte 5-9 birim tutabilir(13). Açık bellek anısal ve semantik bellek
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
50
olarak sınıfl andırılabilir. Örtük bellek öncülleme, koşullama, beceri ve alışkanlıklara aittir(2).
İstemsiz ve otomatik bilgi hatırlanır. Açık bellek istemli ve bilinçli hatırlanır. Çocuk düşük işlev ile
olayı etiketler. Çağrışıma bakar ve negatif veya pozitife göre hatayı ayarlar. Otobiyografi k bellek;
Duygu, amaçlar ve kişisel anlamların hepsinin kesiştiği yerdedir(1). Anısal bellek yaşanmış olayların
yer ve zaman bilgisiyle saklandığı bellektir. Semantik bellek dünya hakkındaki sembolik bilgilerin
saklandığı bellektir. Prosedürel Bellek; algısal ve motor becerilerin öğrenilmesidir. 7-11 yaşından
itibaren tanımlama, anlatılanı bütünlemeye dair bellek otobiyografi ktir(40).
Öğrenme: Maslow’a göre ihtiyaçlar sıralanışı şöyledir: Fizyolojik gereksinimler (açlık, susuzluk),
güvenlik gereksinimi, ait olma ve sevgi gereksinimi, takdir edilme gereksinimi, bilişsel gereksinimler
(anlamak, estetik), kendini gerçekleştirme’dir. Fizyolojik ihtiyaçın giderilmesine yönelik davranışların
geliştirilmesi önceliklidir. Birincil güdüler fi zyolojik ihtiyaçlarla ilgili biyolojik dengeyi sağlamak için
gerekli olan açlık, susuzluk, cinsellik gibi dürtülerle ilişkilidir. İkincil güdüler fi zyolojik ihtiyaçlar
dışında kalan başarı, takdir edilme gibi ihtiyaçlarla ilgilidir. Güdünün kaynağı bireyin kendisi
ile içsel güdüdür. Tüm birincil güdülerin yanı sıra, kendine dikkat etme, kendini gerçekleştirme
arzusu, başarma arzusu gibi ihtiyaçları kapsamaktadır. Dışsal güdüye göre çok daha etkilidir.
Organizmanın, içinde yaşadığı çevrenin etkisiyle onu davranışa iten kendini beğendirme, kabul
ettirme gibi güç dışsal güdülerdir. Bazen sonradan içsel güdüye dönüşebilir.
Duygusal, sosyal ve bilişsel, davranışsal ekonomi güvenlik ölçüm değerledirmesinde yararlıdır.
Risk şiddeti, riskin olasılığı, maliyetlerinin büyüklüğü, önlem risk azaltıcı etki düzeyi, farklı riskler ve
maliyetler karşılaştırıldığında yararına göre kişi olayın güvenlik düzeyini belirler. Çoğu insan nadir
riskleri abartarak ve ortak riskleri hafi fe alır. Sorun olmayan riskleri de göz önüne alır. İnsan kaynaklı
felaket algısı, doğal olana göre daha tehlikeli algılanmaktadır. Uçak kaza olasılığından korku kapalı
yerde kalma, yalnızlık, aracı kontrol edememe gibi rasyonel olmayan düşüncelerden kaynaklanır.
Kişisel tehlike ile karşılaşma riskini anonim risklerden daha fazla algılar. Sonuçta kontrol edilemez,
gerçekci olmayan risk analizi ortaya çıkar. Bu gereksinimlerin her fazında inanç kültürüne dair
süreçler üretilmektedir. Tehlike risk değerlendirmesi amigdale ve medial temporal lopla ilgili olup
gerçekleştiğinde acı, ağrı duymama, mücadele veya kaçış olayı Selye’nin adaptasyon fenomeni
ile ilgilidir. Bu teoriyi anlamak için spor perfomansını ve adaptasyonundan yararlanabiliriz.
Adaptasyonda testosteron / kortizol azalma oranı önemlidir. Artan kortizol konsantrasyonu
maladaptasyon ile ilgilidir(37).
Selye’nin adaptasyon fenomeninde belirtilen hipotalamus-hipofi z-adrenal (HPA) eksen ve
noradrenerjik ve adrenerjik sinirler stres türü ile ilgili farklı tepki desenleri yanıs ısra”savaş veya
kaç” tepki dışı durumlar bulunmaktadır(38). Yardımsızlık, kontrol edememe, sosyal izolasyon,
sağlık bozulması başlangıç ruhsal etkilerdir. Araya giren zorlu düşünce serotonin ve norepinefrin
tarnsmitter bozukluk etkisini artırır. İhtiyaç karşılanmaması uyku kabusu, uyku terörünü artırır.
Çoklu nörotranmitter sistemi (serotonin, norepinefrin, dopamin, kolin, gama aminobutirik asit)
duygu durum bozukluğunu derinleştirir. Öğrenme ve bellekte tutma bozulur. Anhedoni ve
uyuşukluk eklenir. Maladaptiv süreç hızlanır. Kortizol seviye yüksekliği 20 dakikada pik yapar.
Erişkin insanda düzey çocuktakinden daha yüksektir. Kortizol prefrontal korteksi, hipotalamusu,
hipokampusu, lokus coeruleus ve sempatik sinir sistemi sinir uyarılarını artırır, negatif feedback’i
sağlar. Kateşolaminler kalp hızını, kan basıncını, uyarılmışlığı belirginleştirir ve artırır. Limbikhipotalamik-
hipofi zer-adrenal aksis ve lokus coereuleus –norepinefrin/sempatik sinir sistemi veya
kateşolaminerjik sistemi etkinleştirir.
Limbik sistem: Uyku-uyanıklık döngüsü, motivasyon, öğrenme ve bellek, haz ve cezalanma
duygularının motivasyonal kontrolü limbik sistem tarafından yürütülür. Limbik sistem duyguları
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
51
hafızada depolama ve geri çağırma işlemini denetlemektedir. Talamus duyusal iletim durağıdır.
Hipokampüs uzun süreli bellekte etkilidir. Amigale duyguların denetimini yönlendirir. Hipotalamusun
periventriküler alanı ve lateral hipotalamusun uyarılması ile hayvanda savunma postürü oluşumuna,
pençelerin gerilmesine, kuyruk kaldırmaya, tıslamaya, tükrük salgılama artışına, homurdanmaya,
tüylerin dikleşmesi, gözlerin açılması ve pupilla genişlemesine neden olur. Kluver-Bucy Sendromu
limbik yapı bozukluğu iledir. Beslenme bozukluğu, hiperseksüalite, oral odaklanma, korku kaybı,
uysallık, demans, afazi, amnezi, agnozi ile seyirli hastalıktır. Talamus uyanıklık ve bilinç durumu,
duyusal ve motor sistem entegrasyonu, bellek, affekt üzerinde etkilidir. Serotonin sistem, oksitosin
sistem, immun sistem, epigenetik faktörlerve gen-çevre ilişkisi stres duyarlığını etkiler. Oksitosin
sosyal bellek ve bilinç, empati, iletişim gibi sosyal ilişkilerin düzenlenmesinde etkili olup travmada
bozulur. Besin zinciri değişerek anoreksik, obez kişi olunur(42). Beyin maturasyonu (apopitosis
meyli, miyelinizasyon geçikmesi, gelişim anomalileri, nörogenezis engellenmesi, telomerlerin
daha kısalması, telomer erozyonu, serotonin düzenleyen gen değişikliği) hücrenin moleküler
saatinin değişmesi, bozulduğundan biliş, duygu, davranış uyumu bozulur. Akut ağrının travma
sonrası hemen izlenmemesi kortizon etkisi, akut faz reaktanları yanı sıra infl amatuar süreçlerin
başlamaması, kişisel ağrıya toleransı etkilidir. Bu sayede kişi mücadeleye devam eder. Kişi
yakının ölüm veya yaralanma derecesi ağır ise eşzamana yakın ve eşyerle ilgili ise o ölçüde
olayın travmatik etkisi ve süresi fazla olur. Sezgisel, analitik, paralel ilişkisel değerlendirme ruhsal
etkilenmeyi artırır veya azaltır. Önyargı iyimserlik, kötümserlik, yakınsaklık duruma göre sonuçu
etkiler. Ulaşılabilir, kullanılabilir bilgi belirsizliği azaltır. Temsiliyet, seçimlik, zorunluluk, hatıralar risk
değerlendirme sonucunu etkiler. Araya giren nedenler, yaralıya ulaşım sonuçları travma etkisini
artırır. Travma sonrası katabolik ve anabolik fazı da incelersek kişinin beslenme, uyku gibi fi zyolojik
ihtiyaçlarını karşılamada yetersizliğini anlayabiliriz. Sosyal etkilenmeler riskin değerlendirme
düzeyini değiştirir. Tehdit, güvenlik açığı, hazırlıksız olma olay etkisini büyültür. İş istihdam, günlük
yaşantıyı devam ettirme, bağımlılık düzeyi adaptasyonu etkiler. Kaydederek olayın etkilerini
belirlemek uyum sağlama sürecini kolaylaştırır. Yaşama, ait olma, inanç, güç, özgürlük ve eğlence
değerlerimizden öncelik verdiklerimizdir. İçgüdü organizmaya koşullara adaptasyonu sağlar. Ön
yatkınlıkla doğuştan gelen biyolojik güçtür. Yaşam, üreme, ölüm, edinme, merak, kaçma, toplu
yaşama, kendini acındırma, girişkenlik, şiddet içgüdüleri vardır. Teşvik, deneyim, kültürel ritüeller
güdülenmeyi yapılaştırır. Damgalanma, terk edilme, yalnızlığa ait bellek yatırımları belleğin
repertuvarını daraltır. Cezalandırma yetkisinin hakim olanda olduğu hatırlanarak bu yönde davranış
sergilenir. Kötü durumu azaltma işlemi yürütücü sistemin özgünlüğünü azaltır. Yürütücü işlev olan
müdahaleci düşünce belleği sınırlar. Atıfa bağlı duygulanım düzenleme hipotezine göre de çekingen
duygu yönetimi olur. İnkar, hata tekrar korkusu hatırlamayı zayıfl atır. Belleklerarası iş bölümü olan
sorumluluk paylaşımı, anı paylaşımı, google benden daha iyi hatırlar önyargısı, zor sorudan kolaya
geçiş belleği bozar. Belleği bilişsel araç haline getirir. Bu durum kimlik gelişimi süreçindeki kişinin
uyumunu bozar(36).
Öğrenmede koşullanma edinmesi bağımlı uyaranın uyaranla eş zamanlı olması, araya giren
durumların olmaması, ihtiyaçla ilgili olması halinde genellenir, pekişir. Pozitif pekiştireçler su,
yiyecek, cinsellik önceliklidir. İkincil olumlu pekiştireçler para ve statüdür. Koşullu uyaranın aralıklı
olması, kaçınma davranışına yol açan etkenle olması, değişken oranlı olması halinde davranış
söner. Kavram geliştirme nesnenin korunumu ve ihtiyaç hissedilmesinin kuvvetine, şekillendirme,
bağlantı kurma, hiyerarşik yapılandırma durumlarına göre artar. Bitişiklik kuramına göre hareket
eden, uyaranın etkisi en son, en sık tepki olarak genelleştirilir. Bağdaşımcılık, seçme ve bağlama,
hazır buluşluluk, tekrarlama davranış tercih nedenlerindendir. Tepki çeşitliliği dikkat çekici
uyarıcı, benzetme yolu uyarıcı ve çağrışımsal geçişlerle farklılaşır. Olumsuz pekiştireç yanık ve
yaralanmaya yol açan durumlar gibi yaşamı tehdit eden, zarar veren, cezalandıran durumlardır.
Diabolik öğrenme gereği ikili sistemler yönetimi anksiyete kaynaklarından önemli olanıdır. Kişiye
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
52
ceza uygulanımı öğrenmeyi güçleştirir, yapılandırılmış sistematiği olması gerekir. İstenmeyen
davranışı bıktırana kadar yaptırma, nesnenin ortamını değiştirme, sabırla bekleme, istenen
davranışı destekleme, sönme ile değiştirilir, farklılaştırılır(11,12). Sorumluluğun paylaşılması halinde
tereddüt edilmesi halinde bile başkasına şiddet uygulanımı kolaylaşır (Mill deneyleri).
Bellek sorunları geçicilik, blokaj, dikkatle değişme, yanlış atıf, telkine yatkınlık, önyargı, inata
ait değerlendirmelerdir. Bellekte duyulara dayalı şifreleme soyut bağlamsal işleme ve bu etken
rol sıklığı artan kavramsal temsilciliklerin bulunduğu istemsiz hatıraların özelliklerine göredir(3).
Yaşlıların kelimeleri tekrarlamaması halinde bellek kodlaması bozulmaktadır(8). Unutmak zaman
geçmekle artar. Eski hatıralar yenilerden daha çok bellekte kalır(Ribot kanunu) (18). Uyku ile
bellek düzenlemesi yapılmaktadır(24). Hiperminezi anısal olaya vurgulamanın beklenenin üzerinde
olmasıdır. Bellek adli olayı hatırlaması kaynak değerlendirmesi iledir. Kaynağın niteliğinin
hatırlanması yanı sıra orijin belirtmesi (inanç, bilgi, yer-zaman uygun olan duygulanımlı olay) ında
tartışılması gerekir(34). Kişiye farklı yer, zaman ve koşullarda bellek düzenleme, denetim ve kontrol
işlemi yararlı olacaktır. Daraltılmış bellek hipokampal kaynaklı stres, yürütücü işlev müdahalesi,
duygulanım düzeltici atıf, çekingen duygu yönetimi, damgalanma, terk ve yalnızlıktır.
Nesnenin ölçüm değerleri şunlardır:
1. Kendisini anlamaya yönelik uygunluk araçları vardır.
2.Ayrıklı durum ve sınırlamaya elverişlidir.
3.Eş zamanlı uygulamaya elverişlidir.
4. Köken, gelişim, etkileşim açısından yöntem geliştirmeye uygundur.
5. Siyasi, sosyal değer ve yarar anlamı vardır.
6. Dilde simgesi (göstergesi), sembolü bir dizinle açıklanır(1). Argo ve jargon kullanımı, çok anlamlılık
sorunsalı bulunmaktadır.
Anlambirim, sözcükbirim, biçimbirimi bulunur. Üst bilişsel değerler üst bilişsel farkındalık,
deneyim, bilgi, beceri, kanaatler; üst bellek, bilme hissi, öğrenme kararları; kendini düzenleme,
kendini izleme, kendini değerlendirme gibi bağlantılı çok sayıda yeni ve
eski terim, kavram ve tanımlama olduğundan bu alanda çalışma metodoljisi ile ilgili de sorunlar
bulunmaktadır(35). Simge kendilik değeri olan kişinin tanımladığı nesne için temsil etme durumunu
kabul ettiği şeylerdir.
Kişinin işlev eylemleri şunlardır: Uzaklaşma, yakınlaşma, yasaklama, yasağı çiğneme, özgür
bırakma, soruşturma, bilgi toplama, aldatma, çatışma, özel işaretleme, zafere ulaşma, giderme,
geri dönüş, izleme, suça katılma, bozma, iyilik yapma, kötülük yapma, aracılık, karşıt eylemin
başlangıcı, gidiş, bağışlama, kahramanlık tepkisi, büyülü nesne ilişkisi, yardım isteme, kimliğini
gizleyerek gelme, asılsız savda bulunma, güç iş, güç iş yapma, tanımlama, ortaya çıkarma, biçim
değiştirme, cezalandırma, direnmedır.
İnsanın kavramlaştırarak, yineleyerek, soyutlayarak, engelleyerek bilgi işlemesine yönetici işlevler
denir. Yönetici işlevler: Kurulumu, koruma ve değiştirme, planlama, bağlamsal bellek, zaman ve
yerde olayları bütünleştirme, akılcılık, yaratıcılık, çalışma belleği, ketleme ve bozucu etkilere karşı
koyabilmedir.
Piaget kişinin bilişsel gelişiminin dil ile sistematik bir yapı içinde geliştiğini belirtmektedir.
Şema özümseme, uyum sağlama, dengeleme düzenleme sistematiği vardır. Duyusal motor
evre (0-2 yaş)(basit semboller kalıcı niteliği ile bellektedir), işlem öncesi dönem (2-7 yaş)
(cansız nesnelere canlılık özellikleri katar), somut işlemeler dönemi (7-12 yaş)(ben merkezlikten
uzaklaşarak sınıfl andırmalar yapar), soyut işlemler dönemi (12 yaş üzeri)(esneklik, soyutluk,
hipotezler kurarak test etme, akıl yürütme, düşünce organizasyonu, problem çözer)’dir. Piaget’e
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
53
göre, oyun için zekanın her eylemi birbirine karşıt iki eğilim olan özümleme ile uyma arasındaki
dengelenim tarafından belirlenmektedir. Özümlemede kişi olayları, nesneleri ve durumları, örgütlü
zihinsel yapıları kuran mevcut düşünme biçimlerinin içine almaktadır. Çocuk, saf tekrardan, önce
rastlantısal ve sonra da amaçlı eylem ve maniplasyon kombinasyonları ile hedefl er belirler ve
alıştırma oyunları yapılara dönüştürülür. İmgeleme, sembolleme, düşleme, psikoanalitik görüşle
birlikte değerlendirme ve kültürel yorumlama konunun diğer boyutlarının anlaşılmasını sağlar(11).
Güdülenme kuramına göre hastalar, ruhsal nedenlerle sanrı oluşturmaya zorlanmakta, duyusal
yetersizlik kuramına göreyse normal dışı yaşantıları açıklama gereksinimiyle sanrılar oluşturduğu
bildirilmiştir(12). A priori: Sınırlı tecrübeden çıkmaz. Önce mekan sonra zaman belirlenir. Algıda
uzun olan yuvarlak olana göre çok farzedilir. İçgüdüsel etkinliklerin koordinasyonu mantık ile bilgi
birlikteliklerinin sentezi gerekir(43).
PSİKOLOJİK TESTLER:
Psikolojik testin standart süreçi, nesnelliği, test normları, güvenilirlik ve geçerlik durumları belirtilir.
Psikolojik test sonuçlarını etkileyen unsurlar şunlardır: Yaş, cinsiyet, görme problemi, işitme
problemi, eğitim düzeyi, etnik köken, sosyoekonomik düzey, kültürel farklılıklar, bilinç değişikliği,
tanı almış psikiyatrik hastalık, madde suiistimali, çeşitli ilaçlar.
Beyin ağırlığı ortalama 1350-1450 gram dır. Vücut ağırlığının % 3 ü olan beyin vücut enerjimizin
% 20’sini kullanmaktadır. Serebral kısım yüksek bilişsel fonksiyonları yerine getirir. Serebellum
koordinasyon, hareket ve dengede etkilidir.
Kognitif testler kısa tarama testleri, test grupları, hafıza testleri, global evrelendirme skalalarıdır.
Kognitif olmayan testler global bozulma testi, geriatrik depresyon testi, hamilton depresyon testi,
hamilton anksiyete testi, Hachinski iskemik skorlaması, Yesavage geriatrik depresyon skalası
kısa formu, Demansta Depresyon İçin Cornell Ölçeği’dir(15). Organik beyin sendromunda SCL 90
formu), Saat Çizme Testi, Londra Kulesi, Wisconsin Kart Eşleştirme Testi, Luria alteran çizimler,
Luria 3 adımlı el hareketleri, Resiprokal Programlama, Go-No- Go Paradigması, Parmak vurma ve
Parmaklara sıralı dokunma taslakları (AFAP), Üst Düzey İşlevler için WAIS Muhakeme ve Benzerlik alt
testleri, Atasözü Yorumlama, Bellek ve Öğrenme İşlevleri için California İşitsel-Sözel Öğrenme Testi,
Wechsler Mantıksal Bellek Testi, Sözel Bellek Süreçleri Testi (Öget Öktem), Blessed Oryantasyon,
Konsantrasyon bataryasından Adres Öğrenme ile Otobiyografi k Bellek ve Semantik-Aktüel Bellek
alt testleri, Wechsler Görsel Bellek Testi, Rey Osterrieth/Taylor Karmaşık Figür Testleri, Akademik
ve Dil İşlevleri için okuma, yazma, aritmetik
işlem taslakları, WAIS Aritmetik alt testi, Boston İsimlendirme Testi, Anlama, Tekrarlama becerileri,
Kurabiye Hırsızları taslağı ile konuşma becerisi, Görsel Uzamsal İşlevler için Çizgi Yönü Belirleme
Testi (ÇYBT), Hopper Görsel Organizasyon AlgılamaTesti, Benton Yüz Tanıma Testi, Rey Osterrieth
Karmaşık Figür Çizim Testi, WAIS/ WISC-R Performans Bölüm Alt Testleri, Geriatrik uygulamada
ek olarak Eğitimli/Eğitimsiz Standardize Mini Mental Test, Adas-Cog ve Adas-Noncog Bataryası,
Cornell Demansta Depresyon Envanteri, dir(16,41)
Üst bellek tepkileri şunlardır: Kişi bildiğini bilerek tepki verir. Bilmediğini bilemez. Bilmediğini
değerlendiremeyip doğru tepki verir. Bildiğini değerlendiremeyip yanlış tepki verir. Bildiğini bilemez.
Bilmediğini bilmez(2). Nöropsikolojik testlerden Winsconsin Card Sorting Test (WCST) yönetici işlevi
değerlendirmede yararlıdır. Denetleyici dikkat sistemi, girişimsel davranış ve davranışsal esneklikle
ilgilidir. Buna göre alkol bağımlılarında perseverasyon ilgili puanları yüksektir. Sürdürülemeyen
doğru eşleme hataları belirgindir. Stroop test bozucu etki altında algısal kurulum ve tepkiyi
değiştirme becerisi ölçümde yararlıdır. Sayı uzam testi dikkat ve konsantrasyonu ölçümde etkilidir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
54
Fonksiyonel Magnetik rezonans görüntüleme frontal lobla ilgili bellek, dil, farkındalık, dikkat,
duygusal ve algısal süreçler, motor işlevler disiplinlerarası çalışmada yararlıdır. Testlerde kısa
test aralıkları, tekrar etkisi, tepkiyi öğrenme ve hatırlama, aynı bilişsel stratejileri kullanma testin
güvenilirliğini yükselttiğinden dikkate değerlendirmelidir. Testte geçerlikte ölçme amaçı ve süreç
ölçüm değerlendirme niteliği önemlidir(13).
2. Yürütücü işlevler: Planlama, organizasyon, problem çözme, hata saptama becerileridir.
Wisconsin Card Sorting Test bilişsel esneklik değerlendirmede yararlı olup, yaşlıda sorun çözme
becerisi değerlendirmede sınırlıdır. Planlamada WAİS_R, Rey-Österrieth kompleks fi gür testi,
Tinkertoy kullanılabilir. Stroop renk sözcük interferans testi ile dikkati, zihinsel kontrolü, tepki
düzeneğini kaydırma, bozucu etkilere direnebilme yeteneği değerlendirilir.
3. Görsel-konumsal yapılandırıcı işlev: WAIS-R küplerle desen, görsel şekil ayırt etme, Benton
yüz tanıma testi kullanılabilir. Fonksiyonel MR ile destekli incelemede sağ frontoparyetal bölge
görsel işlemlemede etkili olduğu anlaşılmıştır(27). Bu bölgenin dikkat ile bağlantısı bildirilmiş.
Organik bozuklukta hastanın hastalığını tolere etme özelliği bildirilmiştir(28). Prefrontal organik
bozukluğun hastanın WCST performansını bozduğu bildirilmiştir(32). Görsel uzamsal dikkat
çizgi bölme görevinde şizofreni hastalarında sol tarafa doğru bozulma gözlenmiştir(29). Obsesif
kompulsif bozukluk hastalığında frontoparyetal korteks etkinliklerinde anormalliğin yoğun düşünce
oluşumunda etkili olabileceği vurgulanmıştır(30,31). Şizofrenide ilgisiz uyaranların baskılanması,
dinamik fi ltreleme, farklı uyaranlar arasındaki çatışmayı/yarışmayı çözümleme, zihinde olanları
seçme, negatif priming, sonraki uyaranlara tepki azlığı sorunsalı belirgindir. Dinamik fi ltrelemede
algının ve eylemin inhibisyonu, eylemin seçilmesi, seçici algı, WCST’de perseverasyon, Stroop
interferensinde artma (ilgisiz uyaranı gözardı edememe) gözlenir. Beyin hatalı negatif ve pozitife
ayarlıdır(33).
4. Motor beceriler: Anlama, sözel akıcılık, yazma, okuma yanı sıra motor becerilerden hız, parmak
vurma testi değerlendirilebilir (19).
Panik bozukluğu ve travma sonrası stres bozukluğunda,depresyonda anksiyete ya da travmatik
olaya ilişkin açık bellek tarafl ılığı belirgindir. Yaygın anksiyete bozukluğunda örtük bellektarafl ılığı
ön plandadır. Obsesif kompulsif bozuklukta, karar verme ile ilgili sorunlar
olabilir. Bipolar afektif bozuklukta belirli bilişsel işlev sorunları gözlenir. Şizofrenide örtük bellek
işlevleri korunurken, açık bellek ve çalışan bellek sorunları belirgindir. Otizmde öyküdeki
bağlamsal ipuçlarını yeterince kullanamama ve karmaşık örüntüleri hatırlama zorlukları nedeniyle
organizasyon stratejilerinde yetersizlik gözlenir(22).
KAYNAKLAR
1. Tüfekçi ME. Yapısalcı yöntem ve uygulama alanları. http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/45/254.htm (ET 10.09.2012)
2. Yalçın K, Karakaş S. Çocuklarda bilgi işlemedeki üst işlemlerin yaşa bağlı değişimi. Türk Psikiyatri Dergisi 19/3:257-265,
2008.
11. Nicolopoulou A , Çev: Dr. Bağlı MT, Oyun, Bilişsel Gelişim ve Toplumsal Dünya: Piaget, Vygotsky ve Sonrası. Ankara
University, Journal of Faculty of Educational Sciences 37/2: 137-169, 2004.
12. Karaçam Ö, Tokuçoğlu L. Düşünce bozuklukları. Nöropsikiyatri Arşivi 40(3-4):64-71, 2003.
13. Karakaş S, Dinçer ED. Nöropsikolojik testlerin çocuklar için araştırma ve geliştirme çalışmaları. Nobel Tıp kitabevi,
Ankara, 2011.
14. Dağabakan FÖ, Dağabakan D. Dil ve çocukta dil gelişim kuramları. http://baybul.com/dosyalar/Dosya-291009-1551/
cocuklarda_dil_gelisimi.pdf (ET 04.02.2014).
15. Yavuz BB. Nöropsikiyatrik Değerlendirme ve Kullanılan Testler. İç Hastalıkları Dergisi 15(1): 5-13, 2008.
16. Yağcı S. Epilepsi Cerrahisinde Nöropsikolojik Değerlendirme Rehberi. Epilepsi 18(Ek 1):33-38, 2012.
19. Uluğ B, Özkan B, Kurt G. Yaşlıda psikiyatrik sorunlar. Geriatri. Güneç Kitabevi, 2004, Ankara.
20. Crick F. Şaşırtan varsayım. Çev.Say S. TÜBİTAK 2005, Ankara.
21. http://bm.bilecik.edu.tr/Dosya/Icerik/107/DosyaEki/nsg_ders_notu.pdf (ET 20.02.2014).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
55
22. Karabekiroğlu K, Gımzal A, Berkem M. Psikiyatrik bozukluklarda bellek sorunları. Anadolu Psikiyatri Dergisi 6:188-196,
2005.
23. Bunnell SL, Greenhoot AF. When and why does abuse predict reduced autobiographical memory specifi city? Memory
20 (2): 121-137, 2012.
24. Ertuğrul A. Rezaki M. Uykunun nörobiyolojisi ve bellek üzerine etkileri. Türk Psikiyatri Dergisi 15(4):300-308, 2004.
25. Atbaşoğlu EC, Gülöksüz S. Science, Psychiatry, and the DSM. Turkish Journal of Psychiatry 1-11, 2013.
26. Fidaner H. Kanıta dayalı tıp ve psikiyatri. Yeni Symposium 40 (1): 15-19, 2002.
27. Çiçek M, Deouell LY and Knight RT. Brain activity during landmark and line bisection tasks. Frontiers in Human
Neuroscience 3/7: 1-7, 2009.
28. Ciçek M, Gitelman D, Hurley RSE, Nobre A, Mesulam M. Anatomical Physiology of Spatial Extinction. Cerebral Cortex
December 17:2892–2898, 2007.
29. Ozel-Kızıl ET, Baskaka B, Güneş E, Çicek M. Atbaşoglu EC. Hemispatial neglect evaluated by visual line bisection task
in schizophrenic patients and their unaffected siblings. Psychiatry Research 2-3:133-136, 2012.
30. Koçaka OM, Özpolat AY, Atbasoglu EC. Çiçek M. Cognitive control of a simple mental image in patients with obsessive–
compulsive Disorder. Brain and Cognition 76: 390–399, 2011.
31. Koçaka OM, Özpolat AY, Atbaşoğlu A, Çicek M. Cognitive control of a simple mental image in patients with obsessive–
compulsive disorder. Brain and Cognition 76:390–399, 2011.
32. Çicek M, Nalcacı E. Interhemispheric asymmetry of EEG alpha activity at rest and during the Wisconsin Card Sorting
Test: relations with performance. Biological Psychology 58: 75–88, 2001.
33. http://www.google.com.tr/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=13&ved=0CEAQFjACOAo&url=http%3A%2F%
2Fiysiedutr%2Fwebpanel%2Fdosyalar%2F548%2Ffi le%2FsizofrenininBiyolojikBelirtecleri.ppt&ei=T_QmU5v5IYToywPL14
LIDQ&usg=AFQjCNGRw8GbJcUtbg8xEx7mXiWbBg38ZQ (ET 17.03.2014).
34. Alpar G, Er N, Boyraz FU. Görgü Tanıklığında Bellek Hataları: Olay Sonrası Bilginin ve Tuzak Soruların Hatırlama ve
Kaynak İzleme Üzerindeki Etkisi. Türk Psikoloji Yazıları
10 (20), 1-17, 2007.
35. Karakelle S, Saraç S. Üst Biliş Hakkında Bir Gözden Geçirme: Üstbiliş Çalışmaları mı Yoksa Üst Bilişsel Yaklaşım mı?
Türk Psikoloji Yazıları, 13 (26), 45-60, 2010.
36. Dede Ş. Hafızada google etkisi. Bilim ve gelecek Ocak 14, 2014.
37. Viru A, Viru M. Cortisol and basic adaptation hormon in egsersize. Int J Sports Med 25 (6): 461-464, 2004.
38. McEwen BS. Stressed or stressed out: What is the difference? J Psychiatry Neurosci 30(5): 315-318, 2005.
39. Açıkgöz KÜ. Etkili öğrenme ve öğretme. Eğitim Dünyası yayınları, İzmir, 2013.
40. Bauer PJ, Larkina M. Childhood Amnesia in the Making: Different Distributions of Autobiographical Memories in Children
and Adults. Journal of Experimental Psychology 143/2: 597-611, 2013.
41. Öner N. Türkiye’de kullanılan psikolojik testlerden örnekler. Boğaziçi Üniversitesi yayınları, İstanbul, 2012.
42. Cozza SJ, Cohen JA, Dougherty JG. Disaster and trauma. Clinics Review Articles 23/2: 168-425, 2014.
43. Duralı ŞT. Aklın anatomisi. Dergah Yayınları 2010, İstanbul.
GERÇEKCİ KARAR MEKANİZMASI
KİŞİ: İçsel ve dışsal uyaran alır. Anlamdırma yaparken öncelik kriteri koyar. Erteleyebilir.
Kişi yere, olaya, kişiye, zamana oryanteliği ve bilinç düzeyine uygunlukla olayi algılar.
Sağlık çalışanı uygulama yaparken karşılaştığı riskler şunlardır:
Mesleğe yeni başlayanlarda deneyimsizlik, aşırı empati kurma, aşırı işin içine girmeye istekli olma,
bitirilmemiş duyguları ve kişisel dorunu olma, az mesleki destek alma, süpervizyor olmama, bağışıklığı
olduğunu düşünme, durumunu özdeştirme yapma ve duygusal yük altına girme gibi nedenlerle sorun
yumağı sağlık çalışanı için giderek artar. Kişi mükemmelliyetcilik, aktifl ik düzeyi, sonuca ulaşmayı
isteme, espri yeteneği, başarı hırsı, strese dayanıklılık, hobiler, iletişime açık olma ve kendini koruma,
duygu yönetimi hakkında güncelleme ve gerekeni yapma, karar alma ve uygulama durumunda
olabilir. Şimdi tanımlama kriterlerini inceleyelim:
Uzayda yeri: Longitudinal, transvers, oblik, dikey durumları zamansal algılar. Uygun poziyon en
az enerji ile maksimal etki elde etmek içindir. Alışkanlıklar ekstrapiramidal uygunluk iledir. Kinetik
enerji ve moment aktarımı ile yaralanmayı en aza indirmek için hız azaltılır, yuvarlanarak ile moment
aktarımı azaltılır.
Nesne ilişkisi: Gerçeklik durumu uyaranın özelliğine (iç dış uyaran), yoğunluğuna, etkisine, şiddetine
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
56
ve sosyokültürel değerlere göre yapılır.
İmgeleme: Zihinde tasarlanan durumdur. Nesneye uygunluğu esastır. O takdirde yararlılık, uygunluk,
elverişlik, ulaşılabilirlik, nesnellik özelliğine göre değerlendirilir. Ekonomik değer (kıtlık, öncelik,ihtiyaç)
edinim çerçevesinde anlamlandırılır.
Simgeleme: Nesnenin algılanma özelliğine göre karşılığıdır. Somut nesne, işaret, sembol, rumuz ile
benzetme yeterliğidir.
Özne ilişkisi: Yetkili, yeterli durum kişiye, belgelere, muhatap düzeyine göre değerlendirilir.
İzin verilen riske göre işlem yapar. Res ipsa loquiture (ispatına ihtiyaç yok) kuralları değişime direnç
mi yoksa davranışın güvenilir oluşu mu olduğu davranışın izafi olduğunu gösterir. Değer üretme
engelidir.
Değer üretimini etkileyen unsurlar şunlardır:
a) İhtiyaç: Fizyolojik ihtiyaç karşılama esastır. İtibar ve saygınlığı sürdürme davranışı çeşitlendirir.
İhtiyaç heyecan ve mücadele (riske girme, yenilik, teşvik, serbest bırakılma, gizemlilik ve bilimezlik
duygusu); özerklik (duygusal bağımsızlık, ekonomik bağımsızlık, kişisel özgürlük, eşitlik, karşılıklı
davranma, rol, tek başına olma, gizlilik, kontrol); güvenlik (korunduğunu hissetme, eşe, onaylanmaya,
kontrol edilmeye, huzur ve paylaşıma); cinsel ve sevgi (çeşitlilik, doyum elde etme, ilgi, yenilik);
iletişim (açık ve doğrudan, kişisel duyguları ifade etme, eşinin duygularını ifade etmeyi isteme,
yakınlaşma ve samimiyet, karşılıklı açıklık, kişisel açıklık, eşin kişisel açıklığı); duygusallık (saygı
görme, sevildiğini hissetme, önemli hissetme, özlem duyma, cesaretlendirilme, kabul edilebilir olma
durumunda olma)
b) Hastalıklar predispoze durumlarla kolaylaşır. Yaşam kalite ölçeği
Tanı: Gözlem, test ve inceleme, konsultasyon
Tedavi: Zamanında evreleme, fark etme, komplike durumlardır.
c) Misyon-vizyon: Triaj kurallarında prognoz, yaşamsal tehlike, maluliyet
d) Güçlü-Zayıf-Fırsat-Tehdit analizi:
e) Öteki: Beklenti: Acele-Öfke
İhtiyaç: Acele-Öfke
İnanç: Acele-Öfke
Tercih: Seçenek, zorunluluk
Ölçüt: Kanıt değeri, kanıt önemi
Endike-endikasyon dışı-Kontrendike
Tutum değiştirme yöntemleri açıklık etkisi, çift yönlü iletişim etkisi, sıra etkisi, karşıtlık etkisi, geri
tepme etkisi, tepki etkisi, korku etkisi, eylem etkisi, küme etkisidir(8).
DEĞER SİSTEMİNDE USUL: Önerme doğrudur. Önerme hariçini dışlar. Önermenin diğer durumlarla
ilişkililik derecesi vardır. Başlangıç koşulları belirsiz. Değişiklik durumları dengesizliğe sürükler. Karar
gereği varsa kişi haklarına, kuvvetler ayrılığına ve hukukun üstünlüğüne göre karar verilir. Süre:
Rapor en geç bir ay içinde tamamlanır. İstisnai durum belirtilir.
Davranış geliştirme mekanizmaları
1.İnanma, bağlılık, taklit, öğretmek
2.Deneme yanılma
3.Planla, Uygula, Kontrol et, Organize ol.
4. Koşullu olasılık
5. Rasyonel düşünce: Olay orijinli ve süreç geliştirici.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
57
KABUL KOŞULLARI
1. Yetkili ve yeterliği olan kişi
a) Direk başvuru
b) Üçüncü şahıs kanuni temsilci
c) Zaman ve yer başvuru gerekçesi
d) Sorun ile başvuru arasındaki süre
e)Sorun ile başvuru merkezinin bağlantısı
2. Açıklanan sorun güncel olmalı.
a) Hukuki sorun çözümüne yararlı
b) Kişi hak ve hürriyet ihlali tanımı
c) Diğer olayları temsil edici özelliği (öznel-nesnel)
3. Sunulan belge nitelikleri
a) Gerçek: Doğru
b) Gerekli ve yeterli olacak ölçüde eksiksiz
4. Ücret
5. Yöntem uygunluğu: Zaruri, gerekli, olursa iyi olur, gereksiz olarak değerlendirilir.
a)Araya giren neden
b) Amaç uygunluğu
c) Erek uygunluğu
d) Araç uygunluğu
e) Kanıt önemi
f) Kanıt değeri
İNCELEME YAPMAMA KARARI
a) Gerçekle uyumsuz incelenmesi yararsız belgeler
b) Yetkisiz durumlar
c) Üyelerin çoğunun davranışını ilgilendiren olay
TANIMLAMA
Bağımlı, bağımsız değişkenlerin olayı yansıtma özelliği deterministik olup nedensellik bağı ile
uygunluk özelliği gösterir. Rasyonel ve maliyet etkinlik uygunluk gözlenir.
İyelik: Fiziksel özellikler, Kimyasal özellikler, Biyolojik özellikler
Sahiplik: Mal (taşınır, taşınmaz) Özellik
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
58
BÖLÜM II
KAYGI DEĞERLENDİRME TEORİLERİ:
Kalite teknik veya fonksiyonel olarak ölçülür. Yaşanan, beklenen ve algılanan kalite diğer
değerlendirme kriteridir. Hizmet kalitesinde fiziksel görünüm (alt yapı), güvenilirlik, yanıt verebilirlik,
güvence ve empati önemlidir. Hizmetin kalitesi güvenilirlik, uygulanabilirlik, ulaşılabilirlik, yeterlilik,
karşılık verebilirlik, inanırlık, iletişime uygun, fi ziksel varlığı koruyucu ve geliştirici özellikleriyle
ölçülür.
Kalite ölçümünde Malcolm Baldrige ve Balanced Scorecard Örtüşmesi ilişki düzeyinden
yararlanılabilir. Üretim nesnesi (450 puan), liderlik (120p), ölçme analizi (90p), stratejik
planlama(85p), insan kaynaklılık(85p), müşteri veya hasta odaklılık(85p), süreç yönetimi(85p)
üzerinden değerlendirilebilir. Dünya Sağlık Örgütünün PATH’in çok boyutlu modeline göre klinik
etkililik, etkenlik, çalışan oryantasyonu, sorumlu yönetişim projenin dikey boyutunu, güvenlik
ve hasta merkezli olma ise yatay boyutu oluşturmaktadır. PATH indikatörleri C/S oranı; İnme
(hemorajik yada iskemik) nedeniyle başvuran ve 30 gün içinde aynı hastanede ortaya çıkan
mortalite oranı; Akut Myokard Infarktusu nedeniyle başvuran ve 30 gün içinde aynı hastanede
ortaya çıkan mortalite oranı; Post-operatif tromboembolism veya derin ven trombozu oranı; Kan
ürünleri kullanma oranı; Günübirlik cerrahi oranı;
Sigarasız hastanelerin Avrupa Network’ünde kendilerini değerlendirme skoru; Doğumdan
taburculuğa kadar anne sütü almayan bebek oranı; AMI geçiren hastaların taburculuğunda aspirin
reçete edilme oranı; Klinik rehberlere uygun profi laktik aspirin kullanma oranı; Hastanede kalma
süresi; Ameliyathane kullanma performansı; Enjektör yaralanmalarıdır(25).
Kaliteyi düşüren sorumsuzluk durumunu değerlendirmek için yükümlülük tahaahhüdü gerekir.
Sorumluluk yükümlüğü görevin yürütülmesi esnasında ve yerinde sorumluluğu etkileyen tehlike ve
risk yönetimidir. Risk gerçekleşme tehditinden korunma kaçınma, nakletme ve etkisini azaltmadır.
Burada olan fırsattan yararlanmak için maksimalize etmek, paylaşmak ve geliştirmek gerekir.
Tehlike ve risk tanımlanması, önceliklendirilmesi, sorun kaynağında önlem ve düzeltmelerin
yapılarak tedbirlerin uygulanması, hesap verme yükümlülüğünün getirilmesine ait farklılıklar
nedeniyle kaygı teorilerinin öğrenilemsine ihtiyaç vardır.
Bunlar şunlardır:
Yapısal fonksiyonalist
Gerilim teorisi
Ayırıcı birleşimler teorisi
Alt kültür teorisi
Ayırıcı fırsat teorisi
Etiketleme teorisi
Sosyal kontrol teorisi
Sosyal bağlantı teorisi
İhtiyaç beklenti teorisi
Sorumluluğun paylaşılması
Biyolojik teori
Sosyal öğrenme (Öğrenilmiş çaresizlik) teorisi
Saldırganlık teorileri
Atıf sorunsal teorisi
Kontrol edememe teorisi
İkiz normatif yetersizlik teorisi
Ödül ceza uygunsuzluğu
Belirsizlik (1-4)
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
59
YÖNTEM
1-Hata türü ve etkileri analizi
2-Kök Neden Analizi
3-Tehlike ve İşletmede Kritik Kontrol Noktalarının Değerlendirme Metodolojisi
4- Sıfır hata programı
5- Pareto analizi, balık kılçığı vb. sorun belirleme yaklaşımları
6-İhtiyaç Uygunluk Modeli
7- Toplam Kalite(5-7)
ÖLÇÜM: Ağrı, beslenme bozuklukları, bakımın sürekliliği, iatrojenik risk (enfeksiyon, allerji),
hasta memnuniyeti, takip ve uygulama kılavuzları, insan kaynakları yönetimi ve erişilebilirlik, işlev
ve fonksiyon kaybı, prognoz (terminal dönem bulguları), predispozan faktörler (lokus minöris
rezistansiya), presipitan faktörler, asosiye durumlar, maliyet etkinlik üzerinden sağlık kalitesi
ölçülebilir.
Dosya incelenirken usul, esas kanuna uygunluk, mevcut yasal değerlendirme, hakimin görevle ilgili
sorumluluklarının belirlenmesi, genel-özel kanun ilişkisi, önceki kanun sonraki kanun ilişkisi, içtihat,
çatışan yararlar arasında öncelik başlıkları dikkate alınır.
Anayasanın 138. maddesine göre mahkeme heyetine emir ve talimat verilemez. Mahkeme kararına
göre zararı Anayasa’nın 129/5 ve 40/3 maddelerine göre devlet öder. CMK m 141-144 koruma
tedbirleri nedeniyle ve 573 sayılı HUMK tarafsızlık ilkesi, 5271 s k insan hak ihlalinde tazminat
ödenir.
Yargılamada esas hüküm onaylandıktan sonra kişinin cezaevine konulması önceliklidir. Ancak
kişinin savunmadaki anlatımı, kişinin toplum içindeki konumu, isnat olunan suç vasfını değiştirme
ihtimali, kaçma, saklanma ve delilleri karartma öncelikli değerlendirilir. Tutuklamadaki beklenen
amaç CMK 100. maddesine göre karar verilir. Adli kontrol, hükmün açıklanmasının tehiri, hükmün
yok sayılması, beraat karar içindedir.
Sahte kanıt adil yargılamanın 6. madde ihlalidir. Makul sebeplere bağlı tutuklanma olmalıdır. Nesnel
bir gözlemci kişinin suçu işleyebilmiş olacağına inandırmaya yeterli olgu yada bilgi bulunması
cezalandırma nedenidir.
YALAN: Yalan ifadenin, bilime dayalı kanıtlarla tespit edilebilirliği üzerine çalışmaları her zaman
ilgiyle izlenmiştir. Yalan kavramı inkar ile öğrenilmeye başlar. Kişi başkalarını suçlar. Tanrı korur
inancı ile çarpıtır. Toyluk döneminde istemini yansıtır. Çıkma teklifi etmeyenle çıkmayacağını
bildirir. Davranışa dökerek olacağı endişesine kapılır. Pasif saldırgan tutum sıkıldığımdan oldu
tarzı mazeretlere yol açar. Şizoid fanteziler oluşur. Nevrotik dönemde bellek çözülür, kişi olayı az
hatırlar. Yer değiştirme ile nedensellik bağı değişir. Solunum sorunu tuvalete gidememesi ile ilgilidir.
Ussallaştırarak mantıklı hale getirir. Paylaşılmış sorumluluk ile denildiği için yaptığını açıklar. Karşıt
tepki çerçevesinde ölümden korkan doktordur. Baskılar. Olgunluk dönemde başkalarını düşünür.
Umut besler. Spor yaparak yüceleştirir. İçinde tutar. Alay ederek kendisini tanır. Tanrı varsa
cezalandırılırsın cümlesi aşağılık farkındalığıdır. Anlamlandırmayı, kapsayıcılıkla, belirlenimle tercih
ederek süreç geliştirilir. Süreç devam ederken tercih etme durumu ahlaklı, vicdanlı, sorumlu olma
anlayışının gereğini gösterir. Tercih, merak, şüphe ile olguculuk deneyi ile tercih sorunsalı güncel,
akademik devam eder. Amaç hedefi yakınlaşma-uzaklaşma olunca tercih yapma engellenir. Tercih
yapma sorumluluğundan kaçma olunca otoriteye, inança gidilir. Anlam katmıyorsan zorunlulukta,
kendinle barışık olunmadığından ruhsal hastalık durumu yerleşir.
Yalan söylemenin adli psikolojide gerekleri şunlardır: Kişi doğru olmadığını bildiğini söyler. Cezai
yaptırımdan kaçmak (örn. suça karışan şüphelinin yaptığını inkar etmesi), çıkar elde etmek (örn.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
60
şirket sahibinin hissedarları kandırması), utanç ve dışlanmadan sakınmak, toplumda saygınlığını
korumak ve yükseltmek (örn. kişinin kendisini küçük düşürecek bir hatayı üstlenmeyi reddetmesi),
eğlenmek (örn. tatilimi kesip sana geldim) dir. Kişinin kendi çıkarı dışında yakın hissettiği kişiyi
korumak amacıyla yalan söylemesi (örn. kişinin başkasına ait bir suçu üstlenerek cezaevine
girmesi) veya sosyal ve ailevi ilişkilerin korunması amacıyla yalan söylenmektedir (örn. sunulan
bir hediyeyi beğenmediği halde beğendiğini söylemek). Kaygılı iken kaygısız olduğunu açıklar. İlgi
toplamak için bağırarak yalanı yüceltir. Kumarda, aldatma anında tarafsız veya üstün durumda
olduğunu açıklar veya davranışta bulunur. Dolandırırken rol takliti yapar. Yanılgı (örn. algısal) ile
yalanı ayırt etmek gerekir. Emosyonel stresin perifere yansıması olan somatik yanıtlar olan jest ve
mimiklerde, yüz ifadesinde ve otonom yanıtlarda deri iletkenliğinde, kalp atım hızında araştırılmıştır.
kişinin gerginliğine işaret eden, göz temasından kaçınması, lisanda akıcılık kaybı, kaçamak
mimikler ve konuşmayı tamamlayıcı el ve kol hareketlerinin azalması sayılabilir (2). Mantıksal
hatalar belirgindir(8). Poligrafi ile yalanın tespiti için kullanılan cihaz ve yöntemler artmaktadır. Yeni
araçlar arasında işlevsel manyetik rezonans görüntülemenin ileri teknoloji içermesi, pahalı olması
ve sofi stike değerlendirmeler içermesi sonuçlarının güvenilirliğini abartılı göstermekte ve büyük
ilgi görmekte ve ticari özelliği önceliklidir. Vokal stres analizi, yüksek çözünürlüklü kameralar ile
görüntü analizi yöntemleri gibi daha yeni yöntemler dahil yalan tespit yöntemleri ele alındığında
laboratuar koşullarında başarı şansı % 90 a kadar çıkmaktadır. Ancak yalan ifadenin saptanmasına
yönelik uygulamalar hakkında eldeki veriler, bu görüntüleme yöntemlerinin tam olarak geçerliğine,
güvenilirliği tartışmalıdır. Bu yöntemin insan üzerinde uygulama alanı bulması ve kişinin bilişsel
düşünce süreçlerine izinsiz, iradesi dışında girilebilmesi nedeni ile kullanılmamalıdır(9).
UTANÇ: Bir olay sonrası kişinin gizleme, sıkıntı duymasına eşlik eden olumsuz duygu durumu,
davranış ve tutum geliştirmektir. Suçlama kavramından daha az sıklıkla kullanılır. Fantezi bağımlılık,
uyuşturma, dissosiasyon, yer değiştirme, depersonilizasyon, identifi kasyon, konversiyon,
projeksiyon ego savunma yollarıdır. Fantezi bağlılık, sahte bağlılık yaratma, koruma kompülsiyonu,
olanı biteni yok sayma, olanın acıtıcı olduğunu ret etme, tacizciye olan bağlılık sonucu olabilir.
Terk, öfke, incinmişlik, üzüntü, çaresizlik, kas gerginliği, solunumdaki değişiklikliği uyuşuklukla
beraberdir. Ağır emosyonel yaralanmada red etme, regresyon, çeldirici hayaller, eylem sırasında
kurban bedenini terk emesi tarzında disosiasyon gözlenir. Disosiasyon için tanımlama, haritalama,
travma metabolizmasının değerlendirilmesi, entegrasyona doğru hareket, çözme, yeniden baş etme
yeteneklerinin öğrenilmesi, kazanımların şekillendirilmesi, izleme gerekir(27). Homofobik algılar
kaygıyı artırır. Depersonalizasyon gereği kendini nesne olarak hissedebilir. Mağdur saldırganla
duygularını özdeşleştirme yapar. Bastırılmış durumlar kapatılmış aç köpek saldırısından korunma
yönünde saldırı somatik hastalığa yol açar. Yansıtma gereği saldırgan çocuk, tanrı gibi farklı türden
biridir. İkincil savunmalar inhibisyon, reaktif formasyon, erteleme, duygunun izolasyonu ve kendine
karşı dönmedir. Korku, kaygıya karşı aşırı kibar olarak olayı akıllaştırır. Duygu izolasyonu ile
bastırılmış duyguyu düşünce ve davranışa yöneltir(Tourette sendromu). Kendine dönerek kendisini
yaralar. Kültürel, yaşam olayları ve aile sistemi rolleri yabancı kendilikle birliktedir. Disfonksiyonel
aile sisteminde roller aile sisteminin gereksinimlerine göre oynanır. Eleştiri aşağılanma iledir. Utanç
rolü rolde utancı teşvik eder(15, 17,18). Kendine aşırı güven, aşırı uyanıklık ve suçluluk, utanç,
yalnızlık ve sosyal damgalanma psikolojik bulguları artırır. Kurtarmanın zorluğu, saldırganın etki
düzeyinin yüksekliği sorunu artırır. Kişinin kendine artan güveni, atılganlığı, kendine bakım ve
kendini kabul yeteneği ile ve güvenlik açığını artırma uğraşısı artar(19,20). Bulaşıcı hastalık varlığı
utanç sebebiyle hastalık açıklanmasını engeller(21). Toplumsal eleştirinin fazlalığı, ilgi fazlalığı
sorun alanını genişletir(23).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
61
Roller kişiyi rijid ve tahmin edilebilir yapar. Bir rolde kalmak kişiye kimlik ve kontrol verir.
Yaşam deneyimleri: Ailede olan bitenlere kayıtsız kalınır. Baba alkolikse çocuk kurtarıcılığa
soyunur. Çocuk bu role kurtarıcı rolünde dahil olur. Diğer biri hasta oldukça ilgi çeker. Mutsuz
yaşam metni geliştirilir. Kişi yardımseverdir. Koruyucudur. Kıskançlık tanımlanması güçtür.
Kıskançlık yaratma alanları artırılır. Alışkanlıkları koruyucu olarak yapaylıkla sürdürür. Yapay
davranışlar(kız gibi kırıtma), öğüt, sözsüz durumlar devam ettirilir. Atıfl ar: “Nasıl bu kadar aptal
olabilirsin? Beyin yerine ne kullanıyorsun? Kardeşini gerçekten seviyorsun, değil mi? Gerçekten
kızmadığını biliyorum. Ağlayacak bir şey yok. Hep sen ( bu sorunla) baş etmede zorlanacaksın.
Çok bencilsin. Evleneceğin kişiye Allah kolaylık versin.” Tarzındadır. Travmatik olayla ilgili uyumsuz
atıfl ar posttravmatik stres bozukluğunu artırır(22).
Utanmazlık: İnternal utancı başka insana transfer edilir. Mükemmeliyetçi olunur. Patronluk taslanır.
Öfkelenilir. Kibir, aşağılama belirginleşir. Eleştiri ve suçlama, ahlakçılık öne çıkar. Yardımseverlik,
insanları hoşnut etme, kibarlık imrenme gözlenir.
Güç ve kontrol: Başkalarını kontrol etme arzusu, açık olma korkusu, bozuk mal sendromu gözlenir.
Asla kimse utandıramaz. Düşünce, ifade, duygu, eylem kontrolü gerekir. Güçlüysen utanmazsın.
Kariyer güçtür. Güç eklentili durumlar oluşturma tarzındadır.
Hiddet: En doğal utanç örtüsüdür. Bazıları öfkeyi içe yöneltir. Öfke utancı çaresizlikle diğerlerine
transfer eder. İçte kalanlarda alaycılık vardır. Hiddet içselleşebilir. Bir varlık şekli olur. Kibir ve
gururla utanç saklanır.
Utanç modelleri: Metin modelleri, Anne-Baba, Peri masalları, Sinema kahramanları, Medya
kahramanları, Kültürel modeller, Bir gün bunlar değişecek beklentisi içinde olmaktır(15).
Madde kullanımında kendi kendine ilişkin şaşkınlık, hayal kırıklığı ve utanç reaktif tutum kurucu bir
rol oynadığında ikiz normatif başarısızlık modelidir(16).
SUÇLULARDA UTANMA: Suçlularda suçlama olmaksızın utanma geliştirilmesi için aşağıdaki
sorun alanları ile ilgilenmek gerekir.
1. Kronik sıkıntı ve düşük öz – değer: Engellenme suç işlemede ve failde gerginlik oluşturmada
kontrolü ve utanmayı önleyen çok önemli bir durumdur(26). Birinin acı çektiği hakkında olumsuz
his içeren empatik uyarılma düşüktür. Sosyal dışlanma veya ayrılık tehdidi üzerinde kaygı yüksektir.
Endişe anlaşılmama durumu ile karmaşıklaşır. Yakalanma kaygısı merakla birleşince sorun alanı
genişler.
2. Kronik kendini suçlama: Ceza alınca sıkıntı, baskı, gerginlik duyacağına ait atıfl ar kişide sorun
alanını genişletir. Özdeğerini düşürür. Pişman olur. Düşüncesini açıklayamamıştır. Eksiklik vardır.
Toplum eleştirisi suçlu kaygısını artırır. Yanlış üzerine düşünce geliştirir. Utanır. Olayı deşifre eder.
3. Duygusal kapasitesi ve saygı azalması gözlenir. Kusur mağdura ait zannedilir. Özdeğer düşer.
İnsanın zarar gördüğü anlaşılır. Diğerlerine saygı duyarak pişmanlık tutumu geliştirir. Negatif duygu
eksikliği konunun anlaşılmasını engeller.
4.Sorumluluk ve kendini suçlar. Kötü hisseder. Kendini izole eder. Eylem sonuçlarını görerek suçlar
veya acı çeker. Kendini düzeltme yönünde karar alır.
5. Tehlike ve ret etme meyili bulunur. Olay mağdur yüzünden olmuştur.
6. Negatif duygu eksikliği, zarar gözlenir. Mağdur zarar görmemiştir.
7. Suçun niteliğini en aza indirilme etkinliği belirgindir. Mağdur tavırları ile kişi davranışına teşvik
etmiştir. Mağdur zarar verdiğinden dolayı suç işlenmiştir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
62
8. Fonksiyonları inkar baskılanmayı gerektirir. Gizler. Delil karartır. Hesap vermez. Tanrıya
veya ideolojisine sorumludur. Mahkemeyi kabul etmez. Suç olayı umrunda değildir. Tehlikeden
kurtulmuştur. Hayatı kolaylaşmıştır. Kendini daha iyi hisseder(24).
ALDATMA: Başkasından gizlenen fi krin, davranışın, tutumun sorun oluşturma halidir. Gerçeği
örtme, gizlemedir(10). Aldatma bencil olarak başkasının duygularını anlamama, empati yeteneğini
gösterememedir(11). Aldatmayı güvensizlik, suç, ihanet, önemsememe, sevmeme, değer vermeme
olarak değerlendirenler vardır. Cinsellik yada duygu aidiyetinde sorun vardır. Beklenti yüceltme,
aşağılamadır. Kaybetme korkusu esastır(12). Ket vurma, nesne devamlılığı sorunsalı anksiyete
kaynağıdır. Aldatılmamak için bir kontrol listesi hazırlanabilir. Öncelik listesine göre konu “çıkar
ilişkisi”, “ekonomik bağlantı”, “duygusal bağlantı”, “cinsellik dürtüseli”, “eğlence” olup olmadığı
yönünde sahte durumların çıkarımı yapılır. Boşluk, belirsizlik mekanizması içinde insan yaşar. Kişi
gerçek ilişki yerine sanki, benzeri durum ile sahte özgürlük duygusu ile davranışını belirlemeye
çalışır. Davranış oluşturma paterninin olmazsa olmazı düşüncenin eklentili, yanmsıtmalı, analojik
özelliği tüme varma çabasıyla olunca kişi bocalar. Tehlike stratejik kontrol noktalarının denetimi
ile gözlenmekte. Acil durumda donakalır, savaşır, kaçar, şaşırtır. Önemsenme beklentisinin yerine
getirilme isteği önceliklidir. Dürtü, içgüdü kontrol sorunu insanın koruma, bir arada bulunmayı,
bulundurmayı güçleştirir. Tehdit durumunu incelerken mantık bulanıklaşır. Korku, kaygı eklenince
ne sever, ne öfkelenir. Öylesine aldatma, aldatılma ikirciliği ile yaşar, gider. İkna edilme ile ikna etme;
inanma ile inandırılma; ihtiyaç ile gereksinim duymama, özgürlük ile bağlanma insanı aldatma,
aldatılma hali ile karşı karşıya getirir. Çözüm özel yaşam alanımız gizlidir. Yöneticilerin yaşam alan
tanımlamaları değerlendirmeye tabidir. Arabulucu, uzlaştırıcı nitelikli durumlar konuşulur. Değişen
olgulara, belirsizliğe, eleştiriye, özeleştiriye, görüşlerini sorgulamaya açık olmamak “bağnazlık”,
“sabit fi kir”, “idefi ks” tanımı içerisinde değerlendirilebilir. Eyleme yönelik edim gücü, ötekilendirme
gücü, zaman gücü bu tarz davranımı etkiler(28). Buradaki davranışta korkak, silik, çıkarcı,
dönüşmeyen, seçenek sunmayan özelliğe dikkat edilir(13). Perseküte durumda değiştirilemeyen,
gerçek dışı yoğun uğraş söz konusudur. Hastalıkla bağlantı olması halinde tedavi gerektirir(14).
KAYNAKLAR
1. Bourget D, Gagni P. Fratricide: a forensic psychiatric perspective. J Am Acad Psychiatry Law. 2006;34(4):529-33.
2. Cömertler N. Türkiye’de suç oranının sosyo-ekonomik belirleyicileri: yatay kesit analizi. Ankara Üniversitesi, Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi 62/2:1-17, 2007.
3. Yaren T, Bayraktar M, Korlaelçi M, Koz İ, Rençber MS. , Felsefe. Ankuzem, 2005.
4. Luthans F. Organizational behaviour, McGraw Hill 1973 USA.
5.Erin C and Frederick CG, “Usage And Effectiveness Of Impression Management Strategies In Organizational Settings”,
Journal Of Group Psychotherapy, Psychodrama, & Sociometry
(Jgpps), 55(1):25-34, 2002.
6.Ursula B, Silvio N, Beat R. Jackowsky H, Thali MJ. Accident or homicide - Virtual crime scene reconstruction using 3D
methods. Forensıc Scıence Internatıonal 225/ 1-3: 75-84, s013.
7.Liao N, Tian S, Wang T. Network forensics based on fuzzy logic and expert system. Computer Communications 32:1881–
1892, 2009.
8.Ataç Y, Muş E, Aydoğdu E, Karapazarlıoğlu E. Polis akademisi güvenlik bilimleri fakültesi öğrencilerinin delil algısı. Polis
Bilimleri Dergisi 15/3:45-71, 2013.
9. Ergen M, Ülman YI. Nörobilim, Nöroteknoloji, Yalan Tespiti ve Etik ACU Sağlık Bil Derg 3:149-156- 2012.
10. Hirş E. Çev:Veziroğlu SB. Hukuk felsefesi ve hukuk sosyolojisi dersleri. Adalet Matbaacılık, Ankara, 1996.
11. Cüceloğlu D. Savaşcı. Sistem Yayıncılık, İstanbul 2001.
12. Topkara M. İlişkilerin psikolojisi. Özengi Matbaacılık, İstanbul, 2011.
13. İnan A. Bağnazlığı anlamaya doğru. Felsefe Dünyası 58/2:3-12, 2013.
14. Canter D. Çev:Dönmez A, Başer İÇ, Güler M. Suç psikolojisi. İmge Kitapevi, Ankara, 2011.
15. Utancı gizlemek. Yerköy Rehberlik ve Araştırma Merkezi. https://www.google.com.tr/?gfe_rd=cr&ei=t8wyU-n5Buba8gf_
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
63
jIDoCA#q=utanc%C4%B1+gizlemek (ET 25.03.2014).
16. Flanagan o. The shame of addiction. Hypothesıs and theory. ARTICLE published: 08 October 2013 doi: 10.3389/
fpsyt.2013.00120.
17. Rüsch N, Corrigan PW, Bohus M, Jacob GA, Brueck R, Lieb K. Measuring shame and guilt by self-report questionnaires:
a validation study. Psychiatry Res. 15;150(3):313-25, 2007.
18. Pulcu E, Zahn R, Elliott R. The role of self-blaming moral emotions in major depression and their impact on socialeconomical
decision making. Front Psychol. 3;4:310, 2013. doi: 10.3389/fpsyg.2013.00310. eCollection 2013.
19. Chouliara Z, Karatzias T, Gullone A. Recovering from childhood sexual abuse: a theoretical framework for practice and
research.
J Psychiatr Ment Health Nurs. 2014 Feb;21(1):69-78. doi: 10.1111/jpm.12048. Epub 2013 Feb 5.
20. Feiring C, Simon VA, Cleland CM, Barrett EP. Potential pathways from stigmatization and externalizing behavior
to anger and dating aggression in sexually abused youth. J Clin Child Adolesc Psychol. 2013;42(3):309-22. doi:
10.1080/15374416.2012.736083. Epub 2012 Nov 13.
21. An attributional analysis of stigma associated with sexually transmitted diseases and its relationship with communication
effi cacy.
Yoo JH, Jang S. An attributional analysis of stigma associated with sexually transmitted diseases and its relationship with
communication effi cacy.
Glob J Health Sci. 2012 May 21;4(4):15-26. doi: 10.5539/gjhs.v4n4p15
22. Green S, Moll J, Deakin JF, Hulleman J, Zahn R. Proneness to decreased negative emotions in major depressive
disorder when blaming others rather than oneself. Psychopathology. 2013;46(1):34-44. doi: 10.1159/000338632. Epub
2012 Aug 7.
23. Wieland DM, Haley JL, Bouder M. Military sexual trauma. Pa Nurse. 66(4):17-9, 21, 2011.
24. Xuereb S, Ireland JL and Davies M. Development and preliminary assessment of a measure of shame, guilt, and denial
of offenders. The Journal of Forensic Psychiatry & Psychology 20/ 5: 640–660, 2009.
25. http://www.tkhk.gov.tr/Eklenti/909,verimlilik-modeli-on-calisma-raporu.pdf?0 (ET 27.03.2014).
26. Sutton J, Reeves M and Keogh E. Disruptive behaviour, avoidance of responsibility and theory of mind. British Journal
of Developmental Psychology 18: 1–11, 2000.
27. Burrows GD, Stanley RO, Bloom PB. Klinik hipnoz. Çev Kiper C. Barış Ofset, 2005, İstanbul.
28. Işıltaç Y, Hukuk felsefesi. Filiz Yayınevi, İstanbul, 2010.
İSTİHBARAT: İstihbarat haber almaktır. Falcılık, keşifl e ilgili tarihsel süreçi vardır. dir. İstihbarat;
Antropoloji, Bilişim, Coğrafya, Ekonomi, Felsefe, Filoloji, Halkla İlişkiler, Hukuk, İktisat, İstatistik,
İşletme, Kamu Yönetimi, Mantık, Medya, Psikoloji, Sosyoloji, Siyaset Bilimi, Tarih, Teoloji, Toplum
Mühendisliği, Uluslararası İlişkiler vb. bilim dallarının tamamından belli ölçülerde yararlanan, insan
odaklı çoklu disiplinli bir etkinliktir. Doğru tahmini yapabilmek için gizlilik, tarafsızlık, doğruluk ve
süreklilik gerekir. Planlama, üretim ve toplama, değerlendirme, dağıtım aşamaları vardır. Devlet
istihbarat hizmetlerini
2937 Sayılı kanunla düzenlenmiştir(1,2).
Suçun başlangıç şüphesi somut tehlike değerlendirmesi iledir. Somut bir tehlike olağan yaşam
tecrübesine dayanan, hayatın doğal akışına uygun yakın, gerçek, uygulanma olasılığı yüksek,
önleme gerektiren olaydır. Tehlikeli durum analizi kritik noktaların analizini gerektirir. İnisiyatif
almayı, diğer tarafın katlama yükümlülüğü olan hallerdir. İhbar, istihbarat, bankacılık etkinlikleri,
genel gözlem ve takip etkinlikleri, dinleme durumları yöntemleridir. İnsan onuruna, özgürlüklere,
hukuka aykırı durumlar suçtur. İstihabrat yetkisi şüphe yaratma hakkı vermez. İstisnai durum olup
dar manada yorumlanır. Belirlilik ve orantılık ölçüttür. Organize grubun suç yükleme, olayı karıştırma
etkinliğine dikkat etmek gerekir(1). Şeffafl ık, hesap verebilirlik süreçleri geliştirilmiştir(3,4).
İstihbarat gerektiren haller şunlardır:
1. Organize suç gruplarına katılma ve şantaj
2. Terörün fi nansmanı ve terörizm,
3. İnsan ticareti ve göçmen kaçakçılığı
4. Çocukların cinsel istismarını da içeren cinsel sömürü,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
64
5. Uyuşturucu ve psikotrop madde kaçakçılığı
6. Silah kaçakçılığı
7. Çalıntı ve diğer mal kaçakçılığı
8. Yolsuzluk ve rüşvet
9. Dolandırıcılık
10. Kalpazanlık
11. Ürün taklidi ve korsan üretim
12. Çevreye karşı suç işleme
13. Cinayet, insan yaralama,
14.Çocuk kaçırma, yasadışı alıkoyma ve rehin alma
15. Soygun ve hırsızlık
16. Kaçakçılık
17. Vergi suçları
18. Gasp
19. Sahtecilik
20. Korsanlık
21. Menkul kıymet borsasında içerden öğrenenlerin ticareti ve piyasa manipülasyonu
KAYNAKLAR
1.Akpevar M. Gün Işığında Yönetim Açısından Türk Kamu Yönetiminde Açıklık Ve Şeffafl ık Sorunu. Suleyman Demirel
University Journal of Faculty of Economics & Administrative Sciences. 16/2: 235-261, 2011.
2.Özbek VÖ. Organize suçlulukla mücadelede ön alan soruşturmaları. http://web.deu.edu.tr/hukuk/dergiler/DergiMiz4-2/
PDF/ozbek3.pdf (ET 04.02.2014).
3.Ateş H. Kamu güvenliğinde istihbarat sisteminin değerlendirilmesi. Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu
Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı, Ankara, 2012.
4. İçel K, Ünver Y. Adli tıp ve ceza hukuku. Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2012.
ÇOCUK KAÇIRMA:
Tanımlama: Çocuğun ikamet adresi ve bulunma yeri hakkında bilgi edinmesi olmaksızın, diğer
kişilerle ilişkisini kesme maksatlı götürülerek alıkonulmasıdır.
Epidemiyoloji: Çocuklar yüksek sıklıkla annesi tarafından kaçırılmaktadır. Çocukların ¾’ünde
olumsuz etkisi görülmektedir.
Etyoloji: Tatile çıkma, şürücülük öğretme, gezdirme gibi bahanelerle çocuk götürülür. Ekonomik
sıkıntı sebebiyle terk edilir. Terör örgütü için kaçırılır. Ekonomik sömürü için ucuz iş gücüdür. Madde
kullanıcısıdır. Uyuşturucu kuryesi olması için kaçırılır. Cinsel sömürü araçıdır.
Patogenez: Çocuk için söylenilen yalan ebeveynin yalnızlaştırılması anlamına geldiği gibi yalan
anlaşıldıktan sonra sürdürülmesi ebeveyn ölümü gibi tanımlamalarla sahte yas (inkar, suçlama,
utanç, öfke, pazarlık, kabul) patolojik olarak süreğenleşir.
Klinik: Güvensizlik ile çocuğun geçmişi unutması travmatiktir. Çocuk kapanır. Yalnızlaşır.
Anlatılması zor duygular yaşamasına yol açar. Psikolojik bariyer krize yol açar. Çocuk şaşırır.
Ürker. Asosyalleşir. Arkadaşlık kurma becerisi düşer. Depresif duygu durumuna girer. Sevilmeme
nedenini sorar. Farklı kontrol mekanizmaları geliştirir. Geri döndürülmez süreç uzadıkça olumsuz
belirtiler benlik değerini düşürür. Her şey kolaylıkla elinden alınabilir zanneder. Her şey başına
kolaylıkla gelebilir zannı ile yaşar. Kurtarılmayı bekleyerek zamanını geçirir. Bu sırada istismara
meyilli hale gelir. Sevilmediğini düşünür. Beklentilerini bulamaması, yeterince iyi olmadığına bağlar.
Prognoz: İntihar, cinayet, eşya kırma, sosyal işlev bozukluğu sorunsalı büyüktür.
Tedavi: Ebeveyn sorunu kendilerini ilgilendirmez. Birey olarak ele alınmak ister. Ciddiye alınmak
ister. Disiplinlerarası çalışma ile sorunsalının çözümünü bekler. Terk edilen çocuk Devlet Bakımına
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
65
alınır. Mahkeme 21 gün içinde usul ve esası görüşür. 42 gün içinde karara varır. Acele işlerdendir.
Dostane çözüm, arabulucu, uzlaştırıcı ile sağlanabilir. Davayı vatandaş veya C. Savcısı açar. Davaya
Aile Mahkemeleri bakar. 5717 sayılı Uluslar arası Çocuk Kaçırmanın Hukuki Yön ve Kapsamına
Dair Kanun, 6284 sayılı Ailenin Korunması ve Kadına Karşı Şiddetin Önlenmesine Dair Kanun,
Uluslar arası sorunda Lahey Sözleşme hükümlerinden yararlanılarak sorun incelenir(1,2). Yargıtay
safhası duruşmasız olabilir. 16 yaşından sonra dava Ulusal değerlendirilir. Yetkili mahkeme çocuğun
ikametgah adresinin yakınındakidir. Başvuru olduğunda kimlik bilgileri, çocuğun bulunduğu yer,
belgeler toplanır. Karşı taraf cevabı alınır. Savcı duruşmalara katılması beklenir. Çocuğun yüksek
yararı gereği karar verilir. Risk durumu açısından garanti talepleri karşılanır. Tarafl ar sulha davet
edilir. Velayet hakkının kötüye kullanılması halinde (madde satması, çocuk işçiliği, suça teşvik)
hallerinde akrabasına (vesayet), aile koruması, eğitimi, resmi kuruma verilerek çocuk koruması
yapılır. Arama en son görenden ilk görene, yakından uzağa, basitten zora doğru yapılır.
KAYNAKLAR
1.Köseoğlu B. Uluslar arası Çocuk İadesi Ve Uluslar arası Nafaka Alacaları Davaları. TBB Yayınları, Düş Atolyesi, Ankara,
2007.
2.Bölükbaşı Ö. Çocuklarla Kişisel İlişki Kurulmasına Dair Kararların Tenfi zi: Çocuklarla
Kişisel İlişki Kurulmasına Dair Avrupa Sözleşmesi. EÜHFD, XV/3–4: 267-287,2011.
FOBİK DURUMLAR: İnsan güvenliğini veya hayatını tehdit eden bir tehlikeye verdiği duygusal
tepki korku olarak bilinir. Nesne belirsizse fobi akla gelir. Agorafobi (açık alan), sosyal fobi, özgül
fobiler bulunmaktadır. Oluşum mekanizması psikoanalitik görüşe göre erken çocukluk döneminde
çözümlenmemiş cinsel iç çatışmaların sonucudur. Rekabet korkuyu akla getirmekte korku ilgisiz
nesneye aktarılmaktadır. Koşullanma modeline göre eş zamanlı olaylar fobi oluşumunda önemlidir.
Sosyal öğrenme kuramına göre kişi sosyal çevreden katkılı korku üretmiştir(1,2,3).
Sosyal fobi ile ilgili günümüzde aşağıda belirtilen sözleri çok sıklıkla duymuşsunuzdur: Ölen birini
gördünüz mü? Hiç falcıya giden oldu mu?
Hayır diyemiyorum. Vitaminler depresyona iyi gelir mi? Herkes ne diyecek?
Sokaktan geçerken bana bakıp gülecekler. Kasılmaktan, terlemekten helak oldum.
Yerin dibine girmek istiyorum. Etraf hayal gibi, sarhoş gibi hissediyorum.
Korku derecesini etkileyen etkenler şunlardır(3):
1.Bireyi ve onu inceleyen kişilerin güç ve sosyal istenirlik açısından göreceli konumları
2. Bireyin çekici ve etkili görüntü çizebilme yeteneği
3. Tehdit altında uygun cevap vermesi ve kendine olan güveni
4. Otomatik savunmaların eşiği (Sözel ketleme, bellek)
5. Kabul edilebilir edim, davranış ve görünümle ilgili kuralların katılığı ve olabilirliği
6. Kurallara yada standart edime uymama durumunda inceleyicinin öngörülen ceza vericilik veya
ödül düzeyi.
KAYNAKLAR
1. Soysal Z, Çakalır C, Adli Tıp, Cilt 1,2,3, İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi, İstanbul, 1999.
2. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
3. Tükel R. Anksiyete bozuklukları tedavi kılavuzu. Gün Ltd.Şti, Ankara, 2004
PANİK ATAK: Panik atak beklenmedik, yineleyici; korku, endişe ve kötü şey olacağı beklentisi ile
başlar. Soluk alma güçlüğü, boğulma hissi, baş dönmesi, çarpıntı, titreme, karında ağrı, uyuşma,
karıncalanma, ölüm korkusu, delirme, kontrolü kaybetme korkusu ile seyirlidir. Sıklıkla 10-15
dakika sürer. Agarofobilidir. Stresli yaşam olayları, istismar, göç, iş değişikliği, evlilik sorunları
hastalığın başlamasını tetikler(1). Paniğin katastrofi k yanlış yorumlama modeli veya atıf modeline
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
66
göre anksiyeteye bağlı kontrolsüz otonom aktivite etkisi artarak ilerler. Otonom merak ve duyusal
gelişim de psikolojik değişikliği hızlandırır. Normalleşme olursa sınırlama olur(2). Uygun görüşme
ortamında, ayrıntılı anamnez, fi zik muayene, yapılandırılmış görüşme tekniği, psikolojik test, empatik
yaklaşımın sürdürülmesi, geribildirim gerekir. Sorulan sorular şunlardır: Sorun ne zaman ortaya
çıktı? Yaşam olay ilişkili mi? İlk ne oldu? Aklından ne geçiyordu? Nasıl devam etti? Neleri etkiledi?
Nelerden etkilendi? Neler yaptı? Panik atak öncesi ne yapıyordu? Belirtiler ortaya çıkmadan önce
aklından ne geçiyordu? Sorununuzun ne olduğunu düşünüyorsunuz? Bugün rahatsız olmanızı
nasıl açıklıyorsunuz? Bugün yakınmaların ortaya çıkmasını neye bağlıyorsunuz? Tarzı sorularla
konu hakkında farkındalık oluşturarak, farkındalık oluşturulur. Bilişsel davranışcı tedavide savaş
ve kaçınma durumunun farkındalığı önemlidir. Olumsuz düşünce tanımlanır. Otomatik düşüncelere
sözel meydan okuma için sorular şunlardır: Düşüncenizi destekleyen kanıtlar nelerdir? Bu duruma
başka açıklama getirilebilir mi? Soruya başkası ne yanıt verir? Başkasında olursa ne söylerdiniz?
Gerçekci olmayan, ulaşılması güç standartınız var mı? Sorumluluklarınızı büyütürmüsünüz?
Olayın olma olasılığını abartıyor musunuz? Başa çıkma yollarınızı küçümsüyor musunuz? Panik
atak sırasında kullanılan yöntemler gevşeme eksersizleri, kontrollü nefes alma, belirtileri artırma
yöntemi, tersine niyetlendirmedir(4). Model oluşturmada yararlı olan alanlar şunlardır:
1. Otomatik düşünce saptama: Ortam öncesi, anı, zamanı ile ilgili olabilecek em kötü şey nedir?
Başkasının neyi fark edeceğini zannediyorsunuz? Anlamı ne? Düşünce, imgeleme, duygulanım
ilişkisi nedir? Ya hep ya hiç düşünme, mükemmelliyetcilik, aşırı kontrolcülük, ya şöyle olursa
düşüncesi, büyüsel düşünce, düşünce ile eylem karışması, düşüncelere aşırı önem verme,
belirsizliğe tahammülsüzlük, felaketleştirme, aşırı sorumluluk, kötümserlik yönünde yanlılık sorun
alanında önemli yer kaplar.
2. Anksiyete belirtilerini saptama: En fazla rahatsız eden belirti nedir? Titreme, terleme, kızarma
durumunu başkası hissetmesinin anlamı nedir?
3. Güvenlik davranışlarını saptama: Ne yaparsınız? Bunun etkisi nedir?
4. Kendisini sosyal bir nesne olarak işleme süreçini tanımlayınız? Kendinizi, diğerini gözlem sonucu
ne gibi farklılıklar var? Dikkatinizi nasıl dağıtırsınız? Beklenti anksiyetesinin gerçekliği nedir? Grup
ile farkındalık artmaktadır. Şimdi burada yaşam gereği yüksüz, yargısız, yansız beden çevre uyumu
ile uygun ruhsal denge hissedilir. Değişim yavaş ve tedrici olup uzmanından destek almak tercih
edilir.
KAYNAKLAR
1.Tükel R. Panik hastasına yaklaşım: Klinik görünüm, ayırıcı tanı ve tedavi ilkeleri. Klinik Gelişim 22/4:1-10, 2009.
2. Berksun OE, Sayar GH. Duyusal gelişim kuramı ve bir olgu örneği. Journal of Mood Disorders 3(2):82-5, 2013.
3.Karadağ F, Oral T, Yalçın FA, Erten E. Young Mani Derecelendirme Ölçeğinin Türkiye’de
Geçerlik ve Güvenilirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 13(2):107-114, 2001.
4. Tükel R. Anksiyete bozuklukları tedavi kılavuzu. Gün Ltd.Şti, Ankara, 2004.
DUYGU DURUM BOZUKLUKLARI
DEPRESYON- BİPOLAR BOZUKLUK: Yaşam etkinliklerinden 6 ayı aşkın sürece zevk alamama
ve buna eşlik eden sosyal, toplumsal sorun alanının belirgin olduğu hastalıktır. Beklenti yüksekliği,
hızlı yükselme, ekonomik kıtlık, belirsizlik, caresizlik, güvensizlik üzerine hastalık, kriz durumları
eklenince hastalık oluşumu kolaylaşır. Karamsarlık, suçluluk, cezalandırma, kendilik değerinde
düşme, kendini suçlama, sinirlilik, kararsızlık, aşırı uyarılmışlık, ağlama negatif duygu ve
davranışlardandır. Performans sorunları: İş ve sosyal hayattaki aktivitelerden çekilme, intihar, cinayet
(ikili ölümler) bulunur. Somatik belirtiler: Uykusuzluk, yorgunluk, iştah kaybı, kilo kaybı, libido kaybı,
hastalık belirtileri tanımlama gözlenir. İlaç istismarı izlenebilir. Fiziksel güvenlik, ev ortamı, mali
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
67
kaynaklar, sağlık ve sosyal bakım, yeni bilgi-beceri, sanat etkinliklerinde azalma belirgindir. Sevgi ve
sevilen nesne kaybı kararsızlık ve ilişkili ruhsal hastalıkları artırır(1). Sevgi ve ilgi gösterilen kanser
hastalarında metastazın varlığında sıklıkla yorgunluk, depresyon öyküsü ve çaresizlik, umutsuzluk
ya da iş ve sosyal aktivitelerden çekilme yanı sıra saç dökülmesi, beden imgesinden memmuniyet,
lenfödem ve sıcak basması daha azdır(2). Psikotik, katatonik, melankolik, atipik formları bulunur.
Distimik bozukluk iki yıldan fazla süreli düşük şiddetli depresyondur. Manik depresif bozukluk
süreğen tekrarlayan manik, depresif dönemli hastalıktır. Manik durumda en az bir hafta olağan
dışı ve sürekli, kabarmış, taşkın yada irritabl, ayrı bir duygudurumu ile benlik saygısında abartılı
artma yada grandiosite, uyku gereksiniminde azalma, çok konuşma, fi kir uçuşmaları, düşüncede
hızlanma, disraktibilite, amaca yönelik etkinlikte artma, psikomotor ajitasyon mesleki, olağan
toplumsal etkinlikleri belirgin bozar.
DUYGU DURUM BOZUKLUKLARINDA SORUN ALANLARI
Yenilik Arayışı
Keşfetmekten heyecan duyma
Kayıtsız bir katılık
Dürtüsellik
İyice düşünme
Savurganlık
Tutumluluk
Düzensizlik
Düzenlilik
Zarardan Kaçınma
Beklenti endişesi ve karamsarlık
Sınırsız iyimserlik
Belirsizlik korkusu
Yabancılardan çekinme
Çabuk yorulma ve dermansızlık
Ödül Bağımlılığı
Duygusallık
Bağlanma
Bağımlılık
Sebat Etme
UYKU BOZUKLUKLARI: yorgunluk, strese dayanamama, bilişsel performansda düşme, bellek
kaybı, depresif ruh hali ve istemsiz uyuklama gözlenir. Artan depresyon riski, tip II diyabet, obezite,
kardiyovasküler hastalıklar gelişimi sıklaşır(4).
Uykuyla ilişkili şiddet davranışlarının en sık nedenlerine bakıldığında;
1. Non-REM uykusundan uyanma bozuklukları (uyurgezerlik, uyku terörü, konfüzyonel uyanma),
2. REM uykusu davranış bozuklukları,
3. Overlap sendromu (REM uykusu davranış bozukluğuna eşlik eden Non-REM parasomnileri),
4. Noktürnal nöbetler,
5. Psikojenik noktürnal dissosiyatif bozukluklar,
6. Uyku sırasındaki seksüel saldırganlık,
7. Münchausen sendromu,
8. Temaruz sayılabilir.
REM Uykusu Davranış Bozukluğu Tanı Kriterleri; ICSD-2 (13,14)
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
68
A. Atoninin eşlik etmediği REM uykusu: Submental EMG tonusunda devamlı veya aralıklı artış
veya fazik submental veya (üst veya alt) ekstremite EMG seyirmeleri.
B. Aşağıdakilerden en az biri olmalı;
a. Anamnezde uykuyla ilişkili zararlı, potansiyel olarak zararlı veya yıkıcı davranışlar,
b. Polisomnografi monitörizasyonu sırasında dokümente edilen anormal REM uykusu davranışları.
c. REM uykusu davranış bozukluğunun REM uykusuyla ilişkili nöbetle birlikteliğinin tam olarak
ayırt edilebildiği durumlar dışında, REM uykusunda EEG’de epileptiform aktivitenin olmaması.
d. Başka bir uyku bozukluğu, tıbbi veya nörolojik
bozuklukla, mental bozuklukla, ilaç kullanımı veya madde kullanımıyla açıklanmamalı(6-8).
Uyurgezerin cinayetinde Bonkalo kriterleri tetkik edilir:
1. Saldırı uyku başlangıcından sonra en kısa sürede bir uyarılma sonrasında oluşur.
2. Öncelikle yaralama, sonra hedefe yönelik motor davranışları gözlenir.
3. Saldıran kişi de saldırgan tarafından sevilir.
4. Mağdura zaman tanınmaz.
5. Saldırı gözlenen zihinsel karışıklık bir süre izlenir.
6. Etkinlik için derin amnezi bulunur.
7. Saldırı için belirgin bir motivasyon gözlenir.
8. Suçu örtbas etmek için hiçbir girişimde bulunulmaz.
9. Sanığın arkadaş ve akrabaları onun çocukluk dönemine ait parasomni öyküsü açıklamıştır.
10. Sanığın kişisel başarısızlık, utanç ve kendini suçlama duygusu içeren psikolojik stres dönemi vardır.
11. Sanığın olaydan önce birçok gece kötü uykusu bulunur.
12. Şiddet öyküsü gözlenmez.
13. Saldırgan herhangi bir ilaç ya da alkol veya yasadışı maddeler kullanmaz(9-11).
KAYNAKLAR
1. Sarp N, Tosun A. Duygu ve otobiyografi k bellek. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry
3(3):446-465, 2011.
2. Karabekiroğlu K, Gımzal A, Berkem M. Psikiyatrik bozukluklarda bellek sorunları. Anadolu Psikiyatri Dergisi 6:188-196, 2005.
3. Bilge Y. Adli tıp. İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
4. Porkka-Heiskanen T, Zitting KM, Wigren, HK. Sleep, its regulation and possible mechanisms of sleep disturbances. Acta
Physıologıca 208/ 4:311-328, 2013.
5.Guenzel, FM, Wolf OT, Schwabe L. Stress disrupts response memory retrieval. Psychoneuroendocrınology 38/8:1460-
1465, 2013 .
6. Tuncel D. Parasomniler. Türkiye Klinikleri Neurological-Special Topics 2010; 3:76-86.
7. American Academy of Sleep Medicine. The International Classifi cation of Sleep Disorders: Diagnostic and Coding
Manual, 2nd edition (ICSD-2). Westchester, IL: American Academy of Sleep Medicine, 2005.
8.Aliustaoğlu FS, Yüksel G, Saygılı S, Oral G. Bir Olgu Sunumu Eşliğinde REM Uykusu Davranış Bozukluğuna Bağlı Suç
İşleme ve Suçun Adli Psikiyatrik Olarak Değerlendirilmesi. Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik Bilimler Dergisi 25:78-83, 2012.
9. Cartwright R. Sleepwalking Violence: A Sleep Disorder, a Legal Dilemma, and a Psychological Challenge. (Am J
Psychiatry 161:1149–1158, 2004.
10. Osman EI, Peter F. Sleep-related automatism and the law. Medicine Science and the Law 48/ 2: 124-136, 2008.
11. Bonkalo A. Impulsive acts and confusional states during incomplete arousal from sleep:
criminological and forensic implications. Psychiatr Quart 48: 400–409, 1974.
OBSESİF KOMPULSİF BOZUKLUK: İstemediği halde akla takılan saçma (absürd) fi kirlerden
kurtulamama hali obsesyondur. Bunu bastırmak, ondan kurtulmak için yapmaktan alakoyulamayan
tekrarlayan davranışlar kompulsiyondur.
Yaygın obsesyon belirtileri: Pislik veya mikrop bulaşmasından korkma, başkasına zarar vermekten
korkma, hata yapmaktan korkma, rezil olmaktan veya sosyal açıdan kabul edilemez bir şekilde
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
69
davranmaktan korkma, şeytanca veya günahkar düşünmekten korkma, düzen, simetri, kusursuzluk
ihtiyacı, aşırı kuşku ve sürekli güvence ihtiyacıdır. İkiyüzlülük, başkaldırı, boyuneğme, kuşku,
kışkırtma, buyrukverme, yalvarma, aşağılama, aşağılanma, tiksinme, zafer, yenilgi, uyarı, inkar,
iftira, yerinme, yılgı, özlem, kaygı, gözdağı, dedikodu, büyüklenme tanım değerleri karışmıştır.
Korunma öncelikli, güvensizlik duygudurumundadır. Yaygın kompülsiyon belirtileri: Tekrar tekrar
yıkanma, duş alma veya ellerini yıkama; el sıkışmayı veya kapı tokmağına dokunmayı reddetme;
Kilit, ocak gibi şeyleri sürekli kontrol etme; rutin işleri yaparken içinden veya yüksek sesle sürekli
sayı sayma; sürekli bir şeyleri belli bir biçimde düzenleme; belirli bir sıraya göre yemek yeme;
genellikle rahatsız edici olan, akıldan çıkmayan ve uykuyu bölen kelimelere, görüntülere veya
düşüncelere takılıp kalma; belirli kelimeleri, cümleleri veya duaları tekrarlama; işleri belirli bir
sayıda yapma ihtiyacı; değeri olmayan şeyleri toplama veya biriktirmedir. Aile yaşantısını, sosyal
aktiviteleri bozduğundan boşanma nedeni olabilir. Sahte anı, unutulan motif sorunsalı bulunabilir.
Asperger bozukluğu, sosyal etkileşimde zorluklar ve sınırlı, stereotipik ilgi ve etkinliklerle
tanımlanan otistik spektrum bozukluklarından biridir. Asperger sendromunda basmakalıp ve
yineleyici motor davranışlar (örneğin, el veya çırparak veya büküm parmak, ya da karmaşık
vücut hareketleri vardır. Depresyon ve anksiyete bozukluğu ile birlikteliği kişinin sosyal ve iş
yaşantısını bozar. Altta yatan etyolojik faktörlerin yanı sıra nöropsikiyatrik değişiklerin ve tedavinin
güçlüğü dikkate alındığında kişi şiddet uyguladığında ceza sorumluğu olmayabilir(2,3,4). Tazminat
açısından da sorumlulukları vardır(5).
KAYNAKLAR
1. Kocur J, Trendak W. Obsessive-compulsive disorders in forensic-psychiatric opinions. Arch Med Sadowej Kryminol. 2009
Apr-Jun;59(2):141-4.
2. Haskins BG and Silva JA. Asperger’s Disorder and Criminal Behavior: Forensic-Psychiatric Considerations. J Am Acad
Psychiatry Law 34:3:374-384, 2006.
3. Gromb S, Lasseuguette K, Olivera A. Obsessive compulsive disorder secondary to head injury. Journal of Clinical
Forensic Medicine 9/2: 89-91, 2002.
4. Esbec E, Echeburúa E. Violence and personality disorders: clinical and forensic implicationsViolence and personality
disorders: clinical and forensic implications. Actas Esp Psiquiatr 38(5):249-261, 2010.
5. Roesch R, Zapf PA. Forensic assesments in criminal and civil law, Oxford University Press, s 167-169, 2013.
PSİKOZ: Psikotik bozukluğu olanlarda suç eylemiyle bağlantısı açısından ülkemizde işsizliğin ve
sosyal güvence bulunmamasının iki ayrı ve bağımsız değişken olarak suç işlemeyi etkileyebileceğini
göstermiştir(1,2).
ŞİZOFRENİ: Şizofrenik hastanın düşünce, duygulanım, davranış, algılama alanında kişinin
işlevsel ve toplumsal açıdan sorun alanı belirgin olup gerçeği değerlendirme yetisinde bozukluk
belirgindir(7,8). Otomatik Düşünceler Ölçeğine göre “değersizlik ve ümitsizlik” alt boyutu olan
depresyon, duygulanımsal düzleşme; düşünce yoksulluğu (aloji) ve isteksizlik/iradesizlik
(avolüsyon) ile; “kendini sorgulama” boyutunun düşünce yoksulluğu ile; “yılgınlık” alt
boyutunun ise depresyon, pozitif belirtiler ve özellikle hezeyanlar ile ilişkili yüksektir(5). Damgalama
olmaksızın aileye yaklaşım tarzının tedaviyi ve hastanın sosyal uyumunu kolaylaştırdığı
gözlenmiştir(1,2,3). Şizofreniform bozukluk, şizoaffektif bozukluk, sanrısal bozukluk, psikotik
bozukluk tipleri (4) hukuki tasarrufta bulunmayı engellediğinde vasi, kanuni müşavir atanır. Evlenme
ehliyeti olmadığı, evliliğin geçersiz olacağı, velayeti sürdüremeyeceği; kişinin ceza sorumluluğunun
olmadığı kabul edilir(4).
Paylaşılmış psikoz: Kişinin hezeyanlarını paylaştığı kişide hastalık belirtilerinin görülmesidir.
Hezeyanlar genellikle kötülük görme ve hipokondriak içeriklidir(6).
Paranoya: Kişiye belli bir konuda kötülük edileceği, öldürüleceği, zehirleneceği yönündeki
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
70
düşüncesinin gerçekci açıklamalarla değiştirilmemesi, bu yöndeki davranışlarını sürdürmesi
sonrası işlevsel ve toplumsal bozukluk oluşmasıdır.
İlaça bağlı psikoz: İlaç kişinin hem affekt davranışına (psikotik major depresyon) hem de bilişsel
durum bozulmasına yol açar. İlaç kanda; ilaçın metabolitleri idrarda saptanır. İlaç kesilince hastanın
durumu düzelir(9,10).
KAYNAKLAR
1. Gülseren L. Şizofreni ve aile. Güçlükler, yükler, duygular, gereksinimler. Türk Psikiyatri Dergisi 13/2: 143-151, 2002.
2. Soygür H, Aybaş M, Hınçal G, Aydemir Ç. Şizofreni Hastaları İçin Yaşam Niteliği Ölçeği:
Güvenirlik ve Yapısal Geçerlik Çalışması. Düşünen Adam 13/4: 204-210, 2000.
3. Aker T, Özmen A, Ögel A, Uğuz Ş, Tamar D, Boratav C, Liman O. Birinci basamak hekimlerinin şizofreniye bakış açısı.
Anadolu Psikiyatri Dergisi 3.1: 5-13, 2002.
4. Şar V. DSM-5 Taslak Tanı Ölçütlerine Genel bir Bakış: “Batı Cephesinde Yeni bir şey Yok”mu? Klinik Psikiyatri 13:196-
208, 2010.
5. Sevi OM, Özyurt BE. Otomatik Düşünceler Ölçeği’nin Şizofreni Hastalarının Olumsuz Otomatik Düşüncelerini
Değerlendirmede Geçerlik Ve Güvenirliğine Dair Bir Ön Çalışma. Anatol J Clin Investig 7(1):1-9, 2013.
6. Müjgan E, Özen Ş, Sevim ME, Belene A, Yurt E. Hezeyanları ve Hallüsinasyonları Altı Aile Üyesi Tarafından Paylaşılan
Bir Paranoid şizofreni Vak’ası. Yeni Symposium 47/ 2: 45-51, 2009.
7. Öncü F, Sercan M, Ger C, Bilici R, Ural C, Uygur N. Sosyoekonomik Etmenlerin ve Sosyodemografi k Özelliklerin Psikotik
Olguların Suç İşlemesinde Etkisi. Türk Psikiyatri Dergisi 18/1:4-12, 2007.
8.Aslan, M.; Kocazeybek, B.; Turan, N. ve ark. Investigation of schizophrenic patients from Istanbul, Turkey for the presence
of West Nile virus. European Archıves Of Psychıatry And Clınıcal Neuroscience 262/2:173-177, 2012.
9. Keller J, Flores B, Gomez RG, Solvason HB, Kenna H, Williams GH, Schatzberg AF. Cortisol Circadian Rhythm Alterations
in Psychotic Major Depression. Biological Psychiatry 60/3: 275-281, 2006.
10. Gomez, RG, Fleming S H, Keller J, Flores B, Kenna H DeBattista C and Schatzberg, A. F. The neuropsychological
profi le of psychotic major depression and its relation to cortisol.” Biological psychiatry 60.5: 472-478, 2006.
PARANOİD ŞİZOFRENİ:
OLGU SUNUMU: “A’yı affetmiyorum. A başbakan… Bağırdım diye beni nasıl polise teslim etti.
Gururluyum. Ondan hesap soracağım. Hastalığım paranoya, şizofreni değil, hastalığım anksiyete.
Arkadaşlarımın yanında küçüldüm. Hastalığın özelliği nedeniyle yoğun obsesif kompulsif uğraşlar
gözlenir. Haksızlığı ispat için uğraş fazlalığı işlev bozukluğuna yol açar. Çoklu saçma (polinorf,
acayip) düzeltilemeyen delir insan öldürme, yaralama sebeplerinden olabilir.
KİMLİK: Kişinin ve çevresinin özdeğerlerine göre belirlenen değerlerdir. Kurucu, yapıcı, belirleyici
niteliklerdir. Fanatizmle, ideolojiyle birleştiğinde anlam yitimine yol açar.
KİŞİLİK BOZUKLUKLARI
Kişilik gelişimi psikoanalitikcilere göre bilinç, bilinç dışı ve bilinç altı ile açıklanır.
Psikoseksüel gelişimin iç içe geçmiş basamakları şunlardır:
Birincil narsizm döneminde animistik, omnipotan durum baskındır.
Nesne seçim evresinde anaklitikdir.
Ego gelişiminde engelleme süreçleri öğrenilir.
Benlik değer oluşumunda narsism esastır. Libido belirgin olup yaşam enerji kaynağıdır.
Megalomanikdir. Diğer dürtülere, başarı, öğrenme, paylaşımla ilgili durumlara geçiş va anlama
mümkündür.
Regresyonda bir miktar gerileme ile düzeltme yapılır.
Kişilik kimlik üzerine yoğunlaşarak üretimle belirginleşir. FREUD: İd, ego ve superego’yu
tanımlayarak denge kurulmasında bilinç, bilinçdışının bağlantısını baskılama ile değerlendirmiştir.
Psikoanalitik düşünceler argo, jargon kültürünün anlaşılmasını da kolaylaştırır.
Benlik savunma mekanizmaları: Bastırma(represyon, supresyon), yok sayma, düş kurma,
neden bulma, yansıtma (projeksiyon), çarpıtma, ödünleme, yüceltme, özdeşleşme (identifi kasyon),
içe atım (introjeksiyon), yön değiştirme (displasment, deplasman), dışa vurma, bloklama,
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
71
duygudaşlık ve boyun eğme, duygusal yalıtım, izolasyon, yapma-bozma, tepki geliştirme, dönüşme
(reaksiyon formasyon), gerileme (regresyon), inhibisyon, şizoid fantezi, çözülme, somatizasyon,
düşünselleştirme, seksüalizasyon, cilecilik, yüceltme (subliminasyon), önceden görme
(antisipasyon), nükte (humor), diğerkamlık(altruistizm) savunma mekanizmaları tanımlanmıştır.
Yüceltmenin ve mizahın koruyucu, geliştirici, kabul edici yönünde dikkat etmek gerekir.
KİŞİLİK KURAMLARI LACAN: Eksiklik duygusunun yarattığı olumsuzluğu özdeşim ve kimlik
geliştirmede güdülenerek giderir, yansıtır. Metaforik kodlamalar yapılır. Özne öteki ile bağlantı
kurmayı öğrenir ve geliştirir. Lacan’ın teorik kavramları İmgesel, Simgesel ve Gerçeklik’tir. Simge
ben ve ben olmayanı içsel olanla dışsal olanı ayırt etmeye imkan tanımaktadır. Sübjektiviteyi, içselliği
dışsallık ve gerçeklikle değerlendirir. Bilinçdışı ötekinin söylemidir. Damgalamadır. Aynalama ile
yansıtmayı vurgular. İmaj bir olgunun kişiye çağrıştırdığı duygu ve düşünceler bütünüdür. Grafi k,
optik, algısal, zihinsel, sözel imgeler kişide farklı imaj oluşturur.
JUNG: Analitik psikolojide kompleks, içedönük, dışadönük, gölge, arketip, kolektif bilinçdışı, anima
kavramlarını açıklamıştır.
ADLER: Derinlik psikolojisinde aşağılık kompleksi ve telafi si teoremini geliştirmiştir.
REICH: Faşizm’in kitle psikolojisi teoremi ile cinsiyete bağlı hak kavramının anlaşılması ve
yaygınlaşmasında rolü vardır. Her gece, annesini yatak odasında öğretmeni ile oynaşırken
görüyordu, içeri girmiyor dışarıdan dinliyor, utanıyor, öfkeleniyor, kıskanıyor. Eğer onları izlediğini
fark ederlerse kendisini öldürür müydüler merak eder. Kısa bir an aklına annesini kendisiyle de
ilişkiye zorlamak gelir. Annesini korumak ile babasına şikayet etmek arasında parçalanır. Anne
ölümünden kendisini sorumlu tutar. Orgazmdan yoksun olan kişi gerginleşir, beden zırhı oluşturur.
Dış baskılar ve iç gerginlik nevrozun, nefretin, sadizmin, açgözlülüğün, yabancı düşmanlığının,
ırkçılığın, ayrımcılığın da oluşmasında katkısı bulunur.
RANK: insan bilinçli, amaçlı ve kendine yön verebilen bir varlık durumuna getiren istençtir. İstenç
güdülenmiştir.
ERİKSON: Toplumsal alanda kazanılan Umut - Güven ya da Güvensizlik (0-1 yaş), Özerklik ya da
Utanç ve Kararsızlık (2-3 yaş); Girişim ya da Suçluluk (3-5 yaş); Beceri ya da Aşağılık Duygusu
(6-11 yaş); Ego kimliği ya da Rol Karmaşası (11-20 yaş); Yakın ilişkiler ya da Soyutlanma (Genç
yetişkinlik dönemi); Üretkenlik ya da Kısırlık (Yetişkinlik dönemi); Ego Bütünleşimi ya da Umutsuzluk
(Yaşlılık dönemi) tanımlamıştır.
QUANTUM düşünce tekniğine göre: Tümden gelen teori ispatlamaya çalışılır. Samimi tek şey
istenir. Nasıl gerçekleşeceği koşullara bağlı olduğundan kişi bunu denetleyemez. Eylem anında
bunu düşünmek fazlalıktır. Hume kendilik inkarı ve ben hissine ulaşmanın iktidar savaşı olduğunu
vurgular. Yanılsama, algılayansız algı, deneyimlenemeyen algı, bildirensiz fenomenal bildirim,
semantik itiraz nedeniyle anlaşılması güç bir kavramdır. Madde enerjiye dönüştürülebilir. Olumlama
enerjisi olan durumla geliştirilebilir(10).
Friedrich Wilhelm Nietzsche sorgulayarak gerçeğe ulaşılacağını savunur.
Humanist psikologlar kendini gerçekleştirme olarak vurgular. Varoluşcu görüşe göre ölüm yaşama
gerçeklik kazandırır. Özgürlük sorumluluk ve isteme olup etkileşim ve izolasyon dengesi anlam ile
değer kazanır(6). Grup çalışmasında şimdi burada ortak temalı değerlendirmeler yapılır. Yalnızlık,
iyi iletişim kurma isteği, duygu ifade arzusu, hayır diyebilmek, arkadaş edinmek, güvenmek isteği,
nasıl etki bıraktığı konusunda geribildirim alma durumu, öfke ifadesi sorunsalların başında gelir.
Umut aşılama, evrensellik, bilgi aktarımı, özgecilik, onarıcı yineleme, taklitci davranış, katarsis,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
72
varoluşsal etmenler, bağlılık ve bireylerarası öğrenmeden yararlanılır(8). Diyalektik materyalist
kuramcılar yatırım, üretim biçimi ve üretim araçları üzerinden kişiliği yorumlar(5). Huy, karakter,
tutum, ilgi ve yetenek ile tanımlamaları vardır(5). İdeal ve gerçek benlik ego, ayna, yaratıcı,
bütünleştirici, içsel, davranışcı teorileri ile kişilik bağlantısı açıklanmaktadır. Psikanalitik açıdan
şiddet davranışı temsiliyet ve sembolik işleyişi üzerindeki travmanın etkileri, daha ilkel öznel
devletlerin ve işleyişi ‘eylem’ modlarına bedensel canlandırmalar ve regresyonlarında ve anlayış
bilişsel, isteklerine, arzularına, anılar, bilinçsiz fantazileri, ego-savunma ve nesne ilişkileri ile
açıklanmıştır(7). Sokratik sorgulama: Niçin sorusu ile ana sorun anlaşılması sağlanır. Töz son
dayanaktır. Başka şeyin yüklemi olmayandır. “Çizgi sonsuz sayıda noktadır”.
Kant: Bilgi kuramında şüpheciliği tanımlamıştır. Hegel: Koşullu olasılığı görelilerin, karşıtların,
yoksunluğun ve onayın inkara karşı olması olarak gruplar. Niteliksel önerme olumlu, olumsuzdur.
Nicesel önerme tümel, tikeldir. Rastlantısallık kazadır.
Değişmeyen tutum ve davranış kalıpları düşünce farklılıklarında (yorumlarken kendine özgü),
duygulanım farklılıklarında (değişen tepkiler), iletişimde ve davranış kontrolünde yaşanan
farklılıklar sorunsalı kişilik bozukluklarında belirgindir. Kimlik dağınık, savunma düzeyleri ilkel ve
gerçeği değerlendirme yetilerinin korunmuş olması ile nevroz ve psikozdan ayrılır. Paranoid kişilik
bozukluğunda yeterli temeli olmayan aldatılma, kuşkulanma, kurgulanma olayları sık gözlenir.
Kin beslerler. Güvenmezler. Şizoid kişilik bozukluğunda asosyal, duygulanımı kısıtlı, övgü ve
eleştiriye ilgileri az ve duygusal soğuk kişilik örüntüsü belirgindir. Şizotipal kişilik bozukluğunda
ise referans fi kirli, acayip inanışlı ve büyüsel düşünceli, bedensel illizyonlu, kuşkucu, uygunsuz
duygulanımlı, akraba dışı yakın arkadaşı olmayan kişilerdir. Antisosyal kişilik bozukluğu sık suç
işleyen, mitoman, dürtüsel davranan, öfkeli, empati becerileri az kişilerin durumu için tanımlanır.
Pedofi lik durumlarına dikkat etmek gerekir. Tuhaf, ani, plansız, tehlikeli, mantıksız eylemde
bulunmaktan kaçınmazlar. Bu nedenle cezaevinde kalma hikayeleri sıktır. Sosyal ilişkileri çok zayıf
veya yoktur. Sosyopatik kişi sürdürülebilir özelliği ile okul, aile ve iş yaşantısı vardır. Kendisini
korur. Karizmatik özellikleri ile insanları yanına çekebilir. Deneyimleri ile anlattıkları yalana kendileri
de inanır. Kolay kandırır, ikna eder. Mantıksız eylemeleri tuhaf ve fazladır. Utanma, suçluluk ve
pişmanlık duygularını az (sığ) ve yüzeyel gösterirler. Hükmetmek, otoriter olmanın gereği olan şiddet
uygulamaktan kaçınmaz, mala zarar verir. Özdenetimi zayıftır. Sıradanlığı, monoton durumları
sevmediğinden maceraperesttir. Seri cinayet işler. Sevmek ve aşık olmanın yükümlülüklerini yerine
getirmezler. Şiirsel konuşması ile hatiptir. Özür dilemez. Derin hayal içindedir. Sınırda kişilik
bozukluğu olanlar terk edilmekten kaçınmak için çılgınca çabalar gösterir. Aşırı büyütme, yerin
dibine sokma davranışı gözlenir. Kimlik karmaşası belirgindir. Dürtüsellikleri nedeniyle aşırı para
harcar, madde kullanır. Yineleyen intihar davranışları gözlenir. Duygudurumu belirsizdir. Kendilerini
sürekli boşlukta hisseder. Öfke kontrol sorunu belirgindir. Borderline kişilik bozukluğunda
bölünme, duygulanım düzensizliği, kimlik karmaşası, dürtüsel davranışlar ve kısa psikoz benzeri
epizodlar sıktır. Suç yargı, içgörü, dürtüsellik, motivasyonları ve duygu düzenlenmesi, hem de
bunların sık sık kaotik hayat (iç ve dış), yanlış algıları, rasyonalizasyon ve eşlik eden sendromlar
etkisiyle işlenir(2). Sahip olunan değer pozitif olarak algılanır, diğerleri hem özne hem nesne olarak
yok edilmesi gereken uğraş olarak algılanarak sorun alanı büyür.
Histriyonik kişilik bozukluğu ilgi odağı olmadıklarında huzursuz, baştan çıkaran, hızlı değişen
duygulanımlı, gösteriş yapan, telkine yatkın kişilerdir. Narsistik kişilik bozukluğu kendilerini
önemli hisseden, hak kazandığı duyguları yaşayan, kıskanç, küstah, kendini beğenmiş kişi
olarak tanımlanır. Çekingen kişilik bozukluğu korkak, mahcupiyet hisli, eleştirileceğine inanan
kişilerdir. Bağımlı kişilik bozukluğu denetlenen, kararsız, başkasının kararı ile hareket eden
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
73
diye tanımlanır. Obsesif kompulsif kişilik bozukluğu katı kurallıdır. Mükemmelliyetci olarak
tanımlanırlar. Cimridirler(1,3,4). Tedavide kişilik özellikleri önemli olduğundan yapılandırıcı tedavi
şemalarına ihtiyaç bulunmaktadır(9).
KAYNAKLAR
1.Şahin D. Kişilik bozuklukları. Klinik Gelişim 22/4:45-55, 2009.
2. Reid WH. Borderline Personality Disorder and Related Traits in Forensic Psychiatry. Journal of Psychiatric Practice
15:216–220, 2009.
3. Dinçmen K, Adli Psikiyatri, Birlik Yayınları, İstanbul, 1984.
4. Sercan M. Adli psikiyatri uygulama kılavuzu, Bilimsel Çalışma Birimleri Dizisi No 5, 2007, Ankara.
5. Topses G. Gelişim ve öğrenme psikolojisi. Bobel Yayın, Ankara, 2006.
6. Yalom I. Varoluşcu psikoterapi. Çev. Babayiğit Zİ. Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 1999.
7. Yakeley J, Meloy JR. Understanding violence: Does psychoanalytic thinking matter? Aggression and Violent Behavior
17: 229–239, 2012.
8. Yalom I. Çev. Babayiğit Zİ. Kısa süreli grup psikoterapileri. Yaylacık Matbaası, 2002, İstanbul.
9. Young JE, Klosko JS, Weishaar ME. Şema terapi. Çev Soylu TV. Litera Yayınları, İstanbul, 2012.
10. http://tr.wikipedia.org/wiki/ (ET 26.05.2014).
DİSOSİYATİF BOZUKLUKLAR: Disosiyatif kimlik bozukluğu birbirinden farklı kimliklerin kişilik
durumlarının yada kaynağı dışarıda olarak algılanan ruhsal belirtilerin (posesyon, çarpılma, tutulma,
varsanı, çocuksu davranış, impulsivite ve ani duygu değişiklikleri, füg yaşantıları, depersonalizasyon,
fl ashback yaşantıları, uyku bozuklukları), unutkanlık ve bedensel yakınmalarla seyirli bir hastalıktır.
Kişide madde bağımlığı olabilir. Seri cinayet işleyebilir. Aidiyet problemi ve marjinal gruplara katılım
sorunsalı aile, iş ve evlilik yaşamına yansıyabilir. İntihar girişimi, kendini kurban etme gözlenir.
Hırsızlık, askerlikte görev yerini terk etme suçunu işledikleri de gözlenmiştir(1).
KAYNAKLAR: 1.Şar V. Disosiyatif kimlik bozukluğu: Çocukluk çağı ruhsal travmaları ile ilişkili bir psikopatoloji. Klinik
Gelişim 22/4:26-33, 2009.
DİSOSİYATİF AMNEZİ: Duruma özgü, seçici unutma; genellikle geriye dönüklük; başlangıç ve
iyileşmenin aşamalı oluşu; birden fazla epizod olması; kişinin bellek kaybına karşı ilgisizliğinin
belirginliği belirgindir. Şimdiye yönelimin tamlığıdır.
Disosiyatif fügün özellikleri şunlardır:
1. Amnezi + kimlik kaybı
2.Stresli bir olayı izler
3.Deprese ruh hali vardır
4.Saatler, günler sürebilir
5.Belli bir amacı olmadan, yaşadığı yerden çok uzaklarda dolaşırken bulunur
6.Aniden hatırlama olabilir, o zaman da füg sürecine amnezik olur
Retrograd amnezi: Eski anılar unutulur. Anterograd amnezi yeni yaşantılar hatırlanmaz.
Korsakoff sendromu: Tespit belleği normal. Genel zeka hesaplama korunmuş. Beceriler korunmuş.
Bazı şeyleri öğrenme kapasitesi korunmuş. Sık yanlış anlamalar kısa süreli bellekte birkaç
saniye içinde geri çağırma duygusu uzun süreli belleği bozması sonucudur. Retrograd hafıza
kaybı karakteristik on yıllarcadır. Nükte yapmak, bir kelime, satranç veya kart bir oyun sırasında
sık tekrarlama ile ciddi şaşkınlık, konfabulasyon iledir. Gerçek anıları karışık ve uygunsuz içerikli
ve zamansal farklılık sözkonusudur. Korsakoff sendromu akut Wernicke ensefalopati takiben
konfüzyon, ataksi, nistagmus ve oftalmopleji içerir. Yüksek doz tiaminle hızla iyileşme belirtileri
gösterir(7). Wernicke Korsakof: Abducens ve okulomotor paralizi, ataksi, dizartri, amnezi,
konfobulasyon ve psikoz görülür.
Herpes ensefalit: Karakteristik olarak ani başlangıçlı akut ateş, baş ağrısı ve bulantı gözlenir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
74
Nöbetler oluşabilir ve davranış değişiklikleri olabilir. Retrograd amnezi, adlandırma üretim
bozuklukları, okuma kusuru, yüz tanıma bellekte bozulma bulunabilir(7).
Şiddetli hipoksi: Özellikle karbon monoksit zehirlenme, uzun süreli bilinç kaybı ve serebral hipoksi
ve eroin bağımlılarında orta ağır anterograd amnezi, nörolojik bulgularla beraberdir.
Vasküler bozukluklar amnezi ile nörolojik belirtilerle birliktedir(7).
Kafa travması geçici veya kalıcı amneziye yol açabilir. Travma sonrası kısa süreli olup içinde
korunmuş bellek adaları amnestik boşluk iledir. Unutkanlık şikayeti fazladır(7). Açıklarının farkına
varması zamanla geliştirilir. Kişilik değişikliği açısından eğlenceli süreçle farklı duygular tanınır.
Bellek sorunu için rutinler benzer uygulama ile devam ettirilir. En az dikkat dağıtıcılara yönlenilir.
Önemli bilgiler kaydedilir. Yapı korunması için beceri tekrarlanır. Duygu eksikliği için farklı uygulara
geçiş denenir. Agresiv duygular için sakinleşilir. Yüzleşme, meydan okuma yapılmaz. Olumlu benlik
yapılanması için travma şiddetinin ağırlığı kabul edilir düzeyde sunulur. Konsantrasyon bozulması
için süreç geliştirme önerilir. Korku, utanç cinsel davranış farklı yönelimine yol açacağından model
rol özelliği açıklanır. Destek danışmanlar bildirilerek yararlanılır. Negatif zorluklar zamanla, model
ile yapılandırılarak basit yol ile giderilir.
Geçici global amnezi: orta yaşlı veya yaşlı, erkeklerde sıktır. Amnezi kalıcı birkaç saatlik bir süre
ile sonuçlanır. Bilinen, tekrarlayan sorgulama ile karakterize hatırlamama durumu karışıklık olarak
belirlenir(7).
Geçici epileptik amnezi: Kısa süreli hatırlamama, eski, otobiyografi k anıları hatırlamama otomatizm
ve konfüzyonla birliktedir(7).
Konfabulasyon: Amnezi kısa ya da uzun süreli bellekte belirgindir. Anı akışında azalma olur.
Sınıfl andırmada patolojik kayma sebebi ile ilgisizlik, patolojik araya girmeler vardır.
Capgras sanrısı: Düşmanlarının yakınları ile yer değiştirdiği sanrısı. Bilinçli yüz tanıma korunmuştur
ancak otomatik olan aşinalık, tanıdıklık duygusu kaybolmuştur.
Cotard sendromu: Ölmüş olduğu sanrısıdır. Yüzleri, binaları tanımada güçlük çeker, derealizasyonu
vardır.
Duygusal tepki göstermezler. Bu yaşantılarını ölmüş oldukları şeklinde anlamlandırırlar.
Fregoli sanrısı- Çevresindeki yabancıların aslında yakınları olduğu sanrısı bulunur.
Laküner amnezi, belirli bir olay hakkındaki hafıza kaybıdır.
Disosiyatif füg veya füg durumu, çoğunlukla geçici olan ve psikolojik travma sonucu oluşan bir
amnezi tipidir.
İnfantil amnezi veya çocukluk amnezisi kişinin kendi çocukluğundaki olayları hatırlayamamasıdır.
Nedeni hakkında çeşitli teoriler mevcut olsa da, kesin sebebi bilinmemektedir.
Global amnezi, tam hafıza kaybıdır. Travmatik bir olaydan sonra oluşan bir savunma mekanizması
olabilir.
Posthipnotik amnezi, hipnoz sırasında olan olayların unutulması veya eski hatıraların tekrar
hatırlanması mümkün değildir.
Psikojenik amnezi, beynin doğrudan yaralanması, fi ziksel travma veya hastalık değil de psikolojik
sebepler sonucu oluşan amnezidir. Öncelik değerlendirme farklılıkları bulunur.
Psikojenik amnezide zaman ve içerik-tabanlı bellek sistemlerinde blokların varlığı, fonksiyonel
amnestik durumlar çevre kaynaklı stres ve travma ile tetiklenebilir özelliği ve otobiyografi k olaylarda
kalıcı yetersizlik iddiaları değerlendirilir(6).
Amnezik sendrom: Herpes dahil ensefalit, şiddetli hipoksi, bazı vasküler lezyonlar, kafa yaralanma,
derin orta hat tümörleri, bazal ön beyin lezyonları, entoksikasyon, B vitamin sekikliği (Korsakof)
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
75
ve bunama(7). Urbach-Wiethe hastalığında hastaya gösterilen farklı emosyonel ifadeler içeren
fotoğrafl arda kızgınlık ve korku gibi duygu tanımının ayrımı yapılamaz.
Kaynak amnezisi, kişinin belirli bir hatırayı hatırlamasına rağmen bu hatırayı hangi kaynaktan
bildiğini hatırlayamamasını içeren bellek bozukluğudur(5).
Yaygın anksiyete bozukluğunda farklı alanlardaki bellek kusuru olabilir(2). Obsesif kompulsif
bozukluk: Obsesyonlar egodistonik, belirli sıkıntıya yol açan yineleyici, sürekli düşünceler, dürtüler
veya düşler gözlenir. Başlangıçı olmayan, istemsiz düşüncelerdir. Kompulsiyon: Akılcı olmayan
veya görünürde faydasız bir işi gerçekleştirmek için sürekli ve karşı konulmayan dürtüler için
yineleyici, bilinmez sebeple yapılan stereotipik hareketlerdir. Ritüel (kurallara kesin uyma), kontrol
etme, kaçınma (uzak kalma), yineleme söz konusudur(19). Obsesif kompulsif bozuklukta kontrol
etme sorunsalına ait kusur belirgindir. Kompulsiyon içeriği yıkama, günlük etkinlik, bazı özgün
etkinlik (tükürme, dokunma), güvenlik-emniyet, utandırıcı davranış (gülme, idrar kaçırma), diğer
konularla ilgilidir(19). Depresyon ve şizofrenide kaydetmeye ait bellek sorunları belirgindir.
Prosopagnosia: kişiyi yüzünden tanıyamama halidir. Bu nedenle sosyal ortamlarda bulunmayı
istemez. Kişiyi ses, saç, vücut şekillerinden yararlanarak tanır.
KAYNAKLAR
1. Corradi, Richard B. Ambivalence: Its development, mastery, and role in psychopathology
Bulletin of the Menninger Clinic. 177/1:41-69, 2013.
2. Kissane DW, Grabsch B, Love A, Clarke DM, Bloch S, Smith GC. Psychiatric disorder in women with early stage and
advanced breast cancer: a comparative analysis. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry 38/5:320-326, 2004.
3. Pearson DG, Ross FDC, Webster VL. The importance of context: Evidence that contextual representations increase. J.
Behav. Ther. & Exp. Psychiat. 43: 573-580, 2012.
6. Markowitsch HJ. Psychogenic amnesia. NeuroImage 20: 132–138, 2003.
7. Kopelman MD. Disorders of memory. Brain 125: 2152-2190, 2002.
8. Kaynak H, Cangöz B. Anlık ve Gecikmeli Örtük Bellek Performansı Yaşlanmadan Etkilenir mi? Turkish Journal of
Geriatrics 13 (1): 26-35, 2010.
9. Sayıl I. Ruh sağlığı ve hastalıkları. ANTIP Ankara, 2000.
10. B.Doğan Y, Davranış bilimlerine giriş. Antıp AŞ, Ankara, 1998.
11. Atkınson RL, Atkinson RC, Hilgard ER. Psikolojiye giriş. Sosyal yayınlar. İstanbul, 1995.
12. Senemoğlu N. Gelişim öğrenme ve öğretim. Yorum Matbaası, Ankara, 2005.
13. Çoşkun M, Petit JR. Acil psikiyatri el kitabı. İstanbul Med. Yayıncılık, İstanbul, 2006.
14. Houde O. Çev: Yergiz İ. Çocuk psikolojisi, 2006, Ankara.
15. Erçetin ŞS. Örgütsel zeka ve örgütsel aptallık. Baran Ofset, 2004, Ankara.
16. Smith N. Hatalıydım özür diliyorum. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010.
17. Bilen M. Sağlıklı insan ilişkileri. Baran Ofset, Ankara, 2004.
18. Karakuşcu MN. Genel psikoloji ve normal davranışlar. Pelin Ofset, Ankara, 1998.
19. Gülseren L, Eğrilmez A, Gülseren Ş, Kültür S. Obsesif kompulsif bozukluk tanısı konmuş bir grup hastada
kompulsiyonların biçim ve içerikleri. Türk Psikiyatri Dergisi 6/1: 35-40, 1995.
YEME BOZUKLUKLARI: Anoreksiya nevroza, bulimia ve başka türlü adlandırılmayan yeme
bozuklukları erken tanı koymada gizlilik durumlarının açıklanması ve kişinin tanımlamalarını makul
yolla açıklam davranışlarına dikkat ederek çözüm yolları aranır(1).
KAYNAKLAR
1.Yücel B. Estetik bir kaygıdan hastalığa uzanan yol: Yeme bozuklukları. Klinik Gelişim 22/4:39-44, 2009.
YOKSULLUK: Yoksul kadınlar geçinme stratejilerini öğün atlayarak, daha az porsiyon yemek
yiyerek, artan yemekleri yiyerek, uzun saatler uyuyarak, akrabalarından maddi yardım alarak,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
76
kullanılmış giysi ev eşyası ve gıda alarak giderme yolunu seçmektedir. Bu sebeple kurumsal
ve sosyal desteğin şiddet önlemede ve sosyal refah düzeyini geliştirmede önemli olduğu
vurgulanmıştır(1,2).
YOLSUZLUK: Kamu yaşamında standart ilkeler bencil olmama, bütünlük, nesnellik, hesap verme,
açıklık, onur, liderliktir. Çalışan gizlilik, tarafsızlık tahaahhütünde bulunmuştur. Şikayet edilmeyi
kabul eder. Sürekli iyileşme yönünde kendini geliştirir. Kanuna aykırı etkinlikte bulunarak çıkar
sağlamak, nüfuzunu kullanmak, standart dışı davranışı kabul etmek, yaymak ortadan kaldırma
etkinliği gerektirir. Kişi yetkilidir. Karar alma gücünü kullanmıştır. Kurallar ihlal edilmiştir. Ortak
değerler zarar görmüştür. Kamu gücü özel çıkarlar için istismar edilmiştir. Doğrudan ceza yaptırım
olan fi iller rüşvet, zimmet, irtikap, kara para aklanması, dolandırıcılık, emniyeti suistimal, içerden
öğrenenlerin ticaretidir. Dolaylı olanlar ise rant kollama, lobicilik, oy ticareti, kayırmacılıktır. Ayrıca
kurumsal bilginin kötüye kullanılması, anayasa ihlalleri, politik faaliyetlerde harcanan paranın
kaynağının gizli tutulması, mal beyanında bulunmama veya eksik mal beyanı verme, hediye
alma, hukuka aykırı dinlemeler (wiretapping) politik bilgi sızdırmadır. Ekonomik, sosyal, bürokratik
nedenler yolsuzlukta önemlidir. Saydamlık, hesap verilirlik (siyasi, yönetsel, vatandaşa) gerekir.
Denetim düzenli-düzensiz, yasal-seçim, iç-dış yapılır. Koordineli çalışılır. Ombudsmandan
yararlanılır. Merton gizli işlev modeline göre sistemdeki aksaklığı-kayıt dışılığı-sistem bozulmasını
fark etme düzeltme ve kontrol açısından yolsuzluk tetkiki gerekir. Sistem çalışmasında aksaklığa
izin vermeyen veya az veren denetim yolu olan kişinin sorunu tanımlaması ve çözüm önermesi
yolları geliştirilir(3,4).
KAYNAKLAR
1. Faulk M. Basic forensic medicine. Blackwell Scientifi c Publications, London, 1994.
2. Taktak S, Uzun I, Balcıoğlu İ. Gender differences in completed suicides in Istanbul, Turkey Journal Of Affectıve Dısorders
145/3:394-399, 2013.
3. Bir Olgu Olarak Yolsuzluk : Nedenler, Etkiler Ve Çözüm Önerileri. http://www.tedmer.org.tr/pdf/yolsuzluk.pdf (ET
19.04.2014).
4. http://www.tepav.org.tr/upload/fi les/1313475413-4.Bir_Olgu_Olarak_Yolsuzluk_Nedenler_Etkiler_Cozum_Onerileri.pdf
(ET 19.04.2014).
KRONİK HASTALIKLAR: Kanser hastaları eş ve çocuğundan aldığı desteğin kaybını diğer
kişilerinkinden daha fazla hissetmektedir. Sosyal destek kaybı ekonomik, duygusal, araçsaldır.
Birey ait olma, kendine güven ve benlik saygısına ait duyguları olumsuz etkilenir. Hastanın kendine
yakın hissettiği kişilerden aldığı duygusal destek önemli olduğu bildirilmiştir(1). Geçmiş psikiyatrik
öykü, aile öyküsü, alkol/madde kullanımı, anhedoni, keyifsizlik, mizah yetisi kaybı, korku, gerginlik,
huzursuzluk belirtilerini intihar riski açısından dikkate alınması gereken hususlardandır.
Duygu durum değişikliği, davranış farklılığı, abartılı kıyafet, aşırı iyi veya kötü olma, aşırı başarı
hissi, aşırı estetik, aşırı ses fazlalığı veya azlığı, farklı ortamda olduğunu zannetme, kurtarılmayı
bekleme gözlenir. Hastane anksiyete ve depresyon ölçeğinin intihar girişiminin göstergesi
olabileceği açıklanmıştır(2).
Bakım yükü sorunsalı, olağanüstü durum yargısı, bakım zorlukları, muhtaçlık durumu ve kısıtlılıklar
sorunları önemlidir. Kronik hastalığın oluşumunda stres sebep olmaktan ziyade hastalığın
kontrolünü zorlaştırır, atakları kolaylaştırır ve eş zamanlı hastalıkların ortaya çıkma olasılığını artırır.
Tanı Öncesi Kanser olasılığı ile ilgili kaygılı bekleyiş normaldir. Kanser tanısı konmadan hastalık
belirtileri geliştirme, Hastalık olasılığının inkar edilmesi ve tedavide gecikme uyumu bozan tepkidir.
Tanı aşamasında Şok, İnanamama, Başlangıçta kısmi inkar, Kaygı, Kızgınlık, isyan, suçlayıcı
duygular, Depresif mizaçlı uyum normaldir. İnkar, tedaviyi red etme, kaçınılmaz durum tanımlaması
sorun alanıdır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
77
Cerrahi tedavi: Cerrahi girişimin geciktirilmesi, Cerrahi dışı tedaviler, beden imgesi değişikliğine
bağlı kayıp tepkisi gözlenir.
Radyoterapi: Işın tedavisinin yan etkilerinden korkma, Terk edilme korkusu hissedilir. Kemoterapi:
Yan etkilerinden korkma, beden imgesi değişiklikleri, kaygı, izolasyon eğilimi, hafif depresif duygu
durumu, özgeci duygular (organlarını bağışlama) bulunabilir. Depresyon ve uzamış tepkiler
belirginliği patolojiktir. Yineleme, nüks ve fonksiyonel araza uyum süreci yaşanır. Şoke olma,
inanmama, kısmi inkar, kaygı, kızgınlık, depresif duygu durumu patolojiktir.
Yas süreçinde yaşanan duygu durumu şunlardır: İnkar, öfke, suçlama, utanma, pazarlık,
kabuldür.
Patolojik yas için risk faktörleri şunlardır: Genç yaşta olmak, yoksulluk, düşük özgüven, sınırlı
sosyal ve ailesel destek, önceden fazla kaybı olmak, kaybedilen kişiye aşırı bağlılık, küçük çocuk
kaybı, ergen için ebeveyn kaybı, kaybedilen kişiye karşı ambivalans, beklenilmeyen veya zamansız
ölüm, uzun süren terminal dönem, intihar, cinayet, katliamla öldürülmedir. Terminal dönemde
Savaşma ruhu, Çaresizlik- umutsuzluk, Bunaltılı aşırı uğraş, Kadercilik, Kaçınma/İnkar gözlenir.
Aile desteği ve yönlendirmesi hasta için oldukça önemlidir. Kişiyi sıkıntısını paylaşma, çözüm
arama, birlikte yapma, kararsızlıktan çıkma, etkin dinlenme, arama beceri-tutumu üzerinde etkili
modeller üzerinde çalışılır. Bu açıdan kişinin istekli, gönüllü olmasını kolaylaştırıcı yeteneklerinin
varlığı tanımlanır, kullanması önerilir.
Kronik Hastalığın Çocuk, Anne-baba ve Kardeşler Üzerindeki Etkileri
I. Hasta Çocuk Üzerindeki Etkileri şunlardır:
inatçılık, düzensizlik, uyum güçlüğü (Özellikle kanser hastalarında)
Bağımlı davranışlar (Özellikle spina bifi da hastalarında)
Depresyon, Kaygı (Özellikle jüvenil romatoid artrit, orak hücre hastalığı, sistik fi brozis ve diyabet
hastalıklarında)
Duygusal sıkıntılar, okul devamsızlık, akademik ve sosyal alanda sıkıntılar (Özellikle astım,
Duchenne musküler distrofi , sistinozis ve hemofi li hastalıklarında)
Yas tepkisi
Davranış sorunları
II. Anne-Baba Üzerindeki Etkileri şunlardır:
Gelecekle ilgili umudun azalması
Kaygı ve depresyon (Özellikle annelerde)
Stres, Suçluluk duyguları, Uyum sorunları
Hasta çocuğa yönelik aşırı korumacı yaklaşım, Aile içi tartışmalar
III. Kardeşler Üzerindeki Etkileri şunlardır:
Hasta kardeş ile aşırı özdeşim
Hasta olma korkusu
Kaygı
Suçluluk duyguları
Yalıtılmışlık
Yalnızlık hissi
Kızgınlık
Artmış sorumluluk
Mükemmel çocuk olma baskısı(4)
1. Kendilik değeri ve yönetimi. 2. Sağlığı geliştirme ve hastalığı önleme programı 3. Ulusal öneriler
(kalp, solunum rehabilitasyon rehberi) 4. Yaşlıda düşme ve kemik kırıklarını önleme 5. Kas iskelet
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
78
hastalıkları 6. Aşırı duyarlılıkları erken tanıma, önleme ve tedavi süreci 7. Fiziksel inaktivite ve
yetersiz diyet ve fi ziksel inaktivite (1,2).
Kronik hastalığı bulunan kişiler dua ve bitkisel ürünler gibi alternatif tıp ürünleri kullanmaya daha
fazla meyillidir(3). Biyopsikososyal adımlar gerekir.
Bakıcının duygu durumuna ait konular şunlardır: Başkaları tarafından takdir edildiğini hissetmek,
ailenizden hoşnut olmak, kendini değerli hissetmek, kendinizden hoşnut olmak, sizi düşünen
birilerinin olması, yeni beceriler öğrenmek, yakın arkadaşlara sahip olmak, hayatınızın bir anlamı
olması, kendinize vakit ayırmak, öfkenizi ifade etmek, yeterince uyumak, üzüntünüzü ifade etme,
dengeli beslenme, sevginizi ifade etmek, neşenizi ve keyfinizi ifade etmek, fi ziksel sağlığınıza
dikkat etmek (doktora, diş hekimine gitmek vs.), Sevildiğini hissetmek, cinsellikten keyif almak,
bir eve sahip olmak, yeterli paraya sahip olmak, gelecekle ilgili kendinizi güvende hissetmek,
gelecekle ilgili planlar yapmaktır(6). Özdeğer anlamlıdır.
Kronik hastalıkla ilgili akademik çalışmada dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır:
Yansızlık korunmalı. Negatif sonuçlar göz ardı edilmemeli. Riskin gerçekleşeceği tehlikeler
öngörülmeli. Sonuçlar olduğu gibi yansıtılmalıdır. Tarama risk alanındaki kişiye, hassas ve öznel
yöntemle tanı kanıta dayalı amaçlıdır. Yüksek risklide tarama sık olup, bazen profl aktik cerrahi
endikedir(9). Endikasyon dışı uygulamalar hukuki yeterliği tartışmalı gruba uygulanmamalıdır
Yaşamsal etkinlikler alanında değerlendirilen ölçütler şunlardır.
Herhangi bir konu hakkında derinlemesine düşünmek için zaman ayırmak, Çevredenizdeki
güzelliklerin farkına varmak, Bir hobiden keyif almak, Yeni bir ilgi alanı ya da hobi edinmek, Sosyal
etkinliklere katılmak, aile ya da arkadaşlarla hoşça vakit geçirmek için zaman ayırmak, Kariyerinize/
işinize devam etmek, Egzersiz/spor yapmak Gülmek/kahkaha atmak, Kendinize iyi davranmak veya
kendinizi ödüllendirmek, Manevi ve ilham verici faaliyetlere zaman ayırmak, Gevşemek/rahatlamak,
Kıyafet alışverişi yapmak, Evi temizlemek, Yemek hazırlamak, Evin çekip çevirilmesiyle ilgilenmek,
Ulaşım kolaylığına sahip olmak, Yiyecek satın almak, Arkadaşlar ya da aileden destek istemek,
Arkadaşlar ya da aileden destek almak, Kıyafetleri yıkamak ve giydiklerine özen göstermek, Kişisel
temizlik ve dış görünüşünüze zaman ayırmaktır. Bahçe işiyle meşgul olmaktır.
Çevre biyoçeşitliğe elverişlidir. Tarım alanları elverişli ve yetkin kullanılır. Öncelik yerel ve mevsimlik
ürünü kullanmayadır. İsraf, işlenmiş hazır gıdadan kaçınılır. Doğanın taşıma kapasitesine uyulur.
Enerji nesneleri ulaşılabilir, denetlenebilir, dönüştürülebilir olanlardır(8). Çevre güvenliğinde hava,
su, toprak, gıda sanitasyonu öncelikli değerlendirilir. Enfeksiyon hastalıkları ve sanayi artık
kontaminasyonu engellenir. Savaşlar, açlık, kıtlık, yoksulluk, yolsuzluk eşitsizlikler kişilerin sağlıksız
koşullarını derinleştirir. Çevreyi kirleten öder. Genel Tehlike yaratan suçlar TCK m 170-180; çevreye
karşı suçlar TCK m 181-184; kamu sağlığına karşı suçlar TCK m 185-196; kamu güvenine karşı
suçlar TCK m 197-212; kamu barışına karşı suçlar TCK m 213-222; genel ahlaka karşı suçlar TCK
m 225-229; aile düzenine karşı suçlar TCK m 230-234; bilişim sistemlerine karşı suçlar TCK m 243-
246; kamu idaresinin güvenilirliğine ve işleyişine karşı suçlar TCK m 247-266; adliyeye karşı suçlar
TCK m 267-299’a göre değerlendirilir. Kusur oranı çerçevesinde de zarar veren zararı karşılar.
KAYNAKLAR
1. Nolte E, Knai C, McKee M. Managing chronic conditions. WHO Regional Offi ce for Europe, Copenhag, 2008.
2. Thomson S, Foubister T, Mossialos E. Financing health care in the European Union. WHO Regional Offi ce for Europe,
Copenhag, 2009.
3. Araz A, Harlak H, Meşe G. Sağlık davranışları ve alternatif tıp kullanımı. Koruyucu Hekimlik Bülteni 6 (2) : 112-122, 2007.
4. Meryem O, Gülsen E. Kronik ve Ölümcül Hastalığı olan Çocuklarda ve Ailelerinde Ortaya
Çıkan Sorunlar ve Psikososyal Müdahalenin Önemi. Yeni Sempozyumu 50/3: 167-179, 2012.
5. Eyigör H, Arıhan G, Ergin F, Barlık Y. Kronik farenjitli hastalarda psikiyatrik hastalık profi li. Kulak Burun Bogaz Ihtis Derg
16(4):178-182, 2006.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
79
6. Demirtepe D, Bozo Ö. Bakıcı İyilik Ölçeği’nin Uyarlama, Güvenirlik ve Geçerlik Çalışması. Türk Psikoloji Yazıları,12 (23),
28-37, 2009.
7. Avuçan EE, İmrek M ve Karaboğa I. Kanserin Psikososyal Yönleri. Türk Psikoloji Bülteni 12/ 38; 81-91, 2006.
8. Keleş İ, Metin H, Sancak H. Çevre kalkınma ve etik. Alter Yayıncılık, Ankara, 2005.
9. Çavdar AO. Kanser ve etik. Türkiye Bilimler Akademisi, 2010, Ankara.
İŞ YERİNDE YILDIRI: İşyerinde rollerin belirsizliği, işbirlikçi olmayan ilişkilerin hakimliği, gelecek
değerlendirmekle ilgili olanaksızlıklar, ilişkilerin belirsizliği, uzun süreli etik olmayan tepkiler,
stratejilerin anlamsızlığı, çatışmanın varlığının gizlenmesi ve reddedilmesi, dolaylı ve baştan savma
iletişimin varlığı söz konusudur. İletişim, küçük düşürücüdür. Kişi olaylardan ve gelişmelerden
dışlanır, giyimi ve görünüşüyle alay edilir. Mağdur sebepsiz ağlar. Uyku bozukluğu belirgindir.
Alıngan ve sinirlidir. Konsantrasyon kusuru yaşar. İş ortamında huzursuzdur. Hipertansiyon, ülser,
blumia, madde kullanımı, uyku bozuklukları, korku, panik atak, depresyon, intihar etme davranışıyla
ilgili görüş gözlenir. Kronik yıldırı mağduru anksiyete düzeyi yüksek, aşırı tepki verir(1).
Mobing karşı tarafın sistematik ve bilinçli olarak pasifi ze etme amaçlı olarak baskılanmasıdır.
Yıldıranlar narsistik özelliği fazla kişilik yapısında olup günah keçisi arama meyli belirgindir.
Kişisel husumet belirgindir.
1. Çalışanların onuru, doğruluğu, güvenilirliği ve mesleki yeterliliğine saldırılar
2. Olumsuz, küçük düşürücü, yıldırıcı, taciz edici, kötü niyetli ve kontrol edici iletişim
3. Doğrudan veya dolaylı, gizli veya açıkça yapılması
4. Bir veya birkaç saldırgan tarafından yapılması: akbabalık
5. Sürekli, çoklu ve sistemli bir biçimde zaman içinde yapılması
6. Hatanın kurbandaymış gibi gösterilmesi
7. Kurbanın itibarını kaybettirmeye, kafasını karıştırmaya, yıldırmaya, onu yalıtmaya yönelik
olması ve onu teslim olmaya zorlaması
8. Kişiyi dışlama niyetiyle yapılması
9. İşyerinden ayrılmasının kurbanın tercihiymiş gibi gösterilmesi
10. Örgüt yönetimi tarafından anlaşılamaması, yanlış yorumlanması, görmezden gelinmesi,
hoş görülmesi, teşvik edilmesi, hatta kışkırtılması. Kışkırtılmış kişi kamburlaşır, titreşir, kollar ve
bacaklar yana açılarak kaslar gerilir. Homurdanır. Ağzından tükrük saçar. Göz aralığı açılır, göz
bebeği büyür.
Kişinin iş tatmininde duygusal bağlılığını etkileyen faktörler şunlardır: Ücret, arkadaş desteği,
işyükü, rol çatışması, rol belirsizliği, otonomi, rutinlik, yükselme şansı, adalet ve üst desteğidir(2).
Tükenmişlik işkoliklerde fazladır. İdealisttir. Kronik etkilere bağlıdır. Duygusal tükenme (yorgunluk,
yaratıcılığı yitirme, işe bağlılıkta azalma, yabancılaşma), duyarsızlaşma (durgunluk ve engellenme
adaptiftir, içe çekinir ve ilgisizleşir, hayata küser), kişisel başarıdaki düşme ve somatik hastalık
belirtileri belirgindir(3). Psikolojik taciz, etkili eylem, nefret ceza alanında değerlendirilir. Hukuk
mahkemeleri tazminata hükmeder. Tükenmişlik düzeyi dikey ikili bağlantı modeli, rol teorisi,
sosyal değişim teorisi (güven, sadakat, saygı), etki-bağlılık (vizyon-misyon-hedef), katkı modeli
(etki alanı, maddi teşvik, günlük aktivite) ile değerlendirilebilir(4). Kişinin kendisine ilgisi, başkasına
ilgisi, bütünleştirmesi, hükmetme, kaçınma, uzlaşma ile tükenme düzeyi ölçülür. Kararlılıkta
yüklenmenin içsel ve dışsal yüküne, zorunluluk-esneklik-gönüllülük durumuna göre hukuki
durumun değerlendirilmesi gerektiği savunulur(5). İyi organizasyonda paylaşılan vizyon, hedef,
paylaşım, üye rol belirginliği, birey yetkisi, etkili iletişim, üye hizmetlerini izleme, destek durumu,
karşılıklı güven değerlendirilir. Liderin otokratik, demokratik, katılımcı, liberal, karizmatik, babacan
veya anacan, dönüşümcü, işlemsel özelliklerinin esneklik ahenk durumu önemlidir(6).
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
80
KAYNAKLAR
1. Cengiz SA. Kişilerarası iletişimde sapkın şiddet: Manevi taciz (Mobbing) Kriz Dergisi 15/2 : 1-14, 2007.
2.Aşan Ö, Özyer K. Affektif Bağlılık Ve İş Tatmini Ve İş Doyumu Alt Boyutları Arasındaki İlişkinin Analizi Üzerine Bir
Araştırma. İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Süleyman Demirel Üniversitesi Dergisi 13/3:129.-151, 2008.
3.Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
4. Uğurluoğlu Ö, Şantaş F, Demirgil B. Lider-üye etkileşimi ve tükenmişlik ilişkisi: Hastanelerde bir uygulama. Hacettepe
Sağlık İdaresi Dergisi 16/1:1-21, 2013.
5.Yıldırım S. Hemşirelik hizmetlerinde nedensel yükleme teorisi. Bir alan çalışması. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi
15/2:139-148, 2012.
6. Uysal ŞA, Keklik B, Erdan R, Çelik R. Hastane Yöneticlerinin liderlik özellikleri ile çalışanların iş üretkenlik düzeyleri
arasındaki ilişkinin incelenmesi. Hacettepe Sağlık İdaresi Dergisi 15/1:25-57, 2012.
İNTİHAR: Genç erkekler (15-49), yaşlılar, ruhsal bozukluğu olanlar, alkol ve/veya uyuşturucu
bağımlılığı olanlar, önceden intihar girişiminde bulunmuş olanlar, hapishanedeki insanlar risk
altındadır(1,2). İntihar planının ayrıntılandırılmış olması duygu durum bozukluğuyla birlikteliği,
önceki intihar girişimleri, akut stresörler, ölümcül kaza, obje kaybı(hastalık, ifl as, işten çıkarılma, suç
işleme, terfi etmeme, boşanma) ve sosyal desteğin yetersizliği, ölümcül hastalık, kaçırılma, bazısı
için üreme sorunsalı (düşük, kürtaj, histerektomi), intihar riskini ve sonuçlarını ciddi kılar(3,4,5). Evlilik
dışı cinsel ilişkiler yasak olması halinde kürtaj, infantisit, intihara kalkışma ciddi utanç sorunsalı
ile birliktedir. Obsesif kompulsif durumlarla ilişkili hastalıklar sorumluluk duygusunu artırdığından
intihar davranışına predispozandır(6). Kişi yabancılaşır ve kendinden kopar. Suçluluk diğer sorun
alanlarını tanımlamada kullanılmamalıdır. Suçluluk duygusu üzüntü açıklanmasında sorun alanını
büyültür. Basitçe sorulur. Suçlamadan ne anlamaktasınız? İçerik ölçümü üzerinden süreç geliştirilir.
Kendilik değeri olan tutarlılık, süreklilik, duygulanım ve açılımla uygunluk düzeyi ile görüşmenin
geçerlik güvenilirliğine bakılır. Kimliğe yönelik tehdit düzeyi, savunmasızlık, ölüm-acı çekme korku
düzeyi, öfke açıklama sonrası sorunların kontrol edilemeyişi, inkar, sekel abartısı, pişmanlık, zarar
artış uğraşısı, haksız karşılaştırma, negatif tahmin ve ayrışma sorunsalı “yabancılaşma”-“ihanet”
değerlendirmesi yönünden önemlidir(7,8).
Sağlık çalışanının mağdurun travma sonrası hissedebileceği kırgınlığı, öfkeyi, yaşadıklarının
anlaşılmamasını, kendisine karşı hissedebileceği güvensizliği, karışık durumları değerlendirme ve
gerektiğinde yönlendirme yükümlülüğü vardır. Yalnızlık, umutsuzluk, çaresizlik ciddi duygusal sorun
alanını gösterir(9). Travma sonrası depresyon, panik bozukluğu, alkol ve madde kullanımında artış,
disosiyatif bozukluklar, intihar düşünceleri ile geniş bir yelpazede ruhsal sorunlar gelişir. Belirsizlik,
çaresizlik ve güvensizlik mevcut sorunu karmaşıklaştırır. Acele çözme arzusu, dürtüsellik negatif
benliği artırır(10,11). Özellikle identifi kasyon fi güründeki sorun narsistik yaralanmaya yol açar.
Kaybolmuşluk duygusu ile yardım alamama utanma duygusu ile yalnızlık süreci artar. Suçlama,
suçlandırmaya yönelim kolaylaşır. Tepki artışı, kontrol edememe duyguları ile karışınca süreç
yönetilemez. Öç alma, güvensizlik, yaşam işlevselliğinde belirgin aksama ve garip düşünceler
bulunur. Olayı yeniden yaşama, kaçınma ve aşırı uyarılmışlık belirgindir. Olayı değerlendirmeye
ne oldu ve bunu kişi nasıl algıladı diye sorularak başlanır. Bazı ölümlerin ardından travmatik
yas yaşanır. Aile içi şiddet, namus cinayetleri ve cinsel travma baş sorunsallardandır. Hastanın
korunması, tıbbi tedavinin sağlanması gerekir. Kanunlardan bahsederek tıbbi tedavi planlanır.
Haberdarlık artırılır. Olay gizlenmemesi gereği bildirilir. Yeniden travma yaşanması engellenir.
Tedaviyi müteakiben raporlanır ve kişi yaşam desteği psikososyal yönden desteklenir(7,12).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
81
KAYNAKLAR
1. Sayıl I, Türkiye’de intihar sorunu. Kriz Dergisi 2:293-298, 1994.
2. Bilge Y. Tıp Düzleminde adalet. Atlas Kitapcılık, Ankara, 2013.
3. Torun F. Ebeveyn Yabancılaştırma Sendromu. Psi kiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry
3(3):466-482, 2011.
4. Dottan F, Goldblatt R, Orlee CM. The experience of motherhood for alienated mothers Child and Family Social Work 17/
3: 316-325, 2012.
5. Bildik T, Somer O, Başay BK, Başay Ö, Özkarar B. Kendine zarar verme davranışı değerlendirme envanterinin Türkçe
formunun geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psi Dergisi 24/1: 49-57, 2013.
6. İkiz FE, Totan T, Karaca R. Sorumluluk inançlarını artıran faktörleri belirleme ölçeğinin uyarlanması. Yeni Sempozyum
51/2: 105-114, 2013.
7. Herman J. Travma ve iyileşme. Çev. Tosun T. 2007, İstanbul.
8. Tilghman-Osborne C, Cole DA, Felton JW. Definition and measurement of guilt: Implications for clinical research and
practice. Clinical Psychology Review 30:536–546, 2010.
9. Batıgün AD. İntihar Olasılığı ve Cinsiyet: İletişim Becerileri, Yaşamı Sürdürme Nedenleri, Yalnızlık ve Umutsuzluk
Açısından Bir İnceleme. Türk Psikoloji Dergisi 23/62:65-75, 2008.
10. Hıslı ŞN, Batıgün, AD, Uzun C. Anksiyete bozukluğu: Kişilerarası tarz, kendilik algısı ve öfke açısından bir değerlendirme.
Anadolu Psikiyatri Dergisi. 12/2:107-113, 2011.
11. Şahin NH, Batıgün AD, Koç V. Kişilerarası Tarz, Kendilik Algısı, Öfke ve Depresyon. Türk Psikiyatri Dergisi 21:1-10,
2010.
12. Şahin NH. Batıgün AD. Lise ve Üniversite Öğrencilerinde İntihar Riskini Belirlemeye Yönelik Bir Modelin Sınanması. Türk
Psikiyatri Dergisi 20(1):28-36, 2009.
PSİKOTERAPİ
Kişi tedaviyi uygulayandan hasta kişiliğinin dinamik örgütlenmesini ve yapısını değerlendirmek
ve bunu uygun aktarma becerisi bekler. İkna, telkin, hipnoz, itiraf, teminat verme bibliyoterapi ve
narkosentez, meditasyon, kültürel etkinlikler koşullu, geçici etkili, özel tedavilerdir(1). Tedavi süreç
izlenme politikası: Her şeyi bilme, her şeyi sevme, her şeyi sağaltmadır.
Psikoanalizde serbest çağrışım ve aktarım-karşıtaktarım öncelikli değerlendirilir. Direnç ya hep ya
hiç değerlendirmeleri, iç görü kazanma süreçtir. İd, ego, superego etkileşimine dair değerlendirmeleri
önemlidir. Dinamik psikoterapide benlik saygısı, düş kırıklığı, kayıp duygusu, aldatılma, narsizm
ve yadsıma sorunları öncelik ve sıralama açısından ele almada değerlidir. Davranışcı tedavide
koşullanma durumları değerlendirilir. Şimdi burada eyleme yoğunlaşılır. Kognitif tedavide
öğrenilmiş çaresizlik durumları, kognitif çarpıtmalar keyif çıkarım, seçici soyutlama, genelleme ve
süreklilendirmeden kaçınma yolları aktarılır. Gestalt tedavide bütünün parçaları tabakalandırılarak,
sınıfl ayarak, farkında olunarak şimdi ve burada ilkeleri ile incelenir. Varoluşcu tedavide açıklamak
değil anlayarak gereklilik ve gerçeklik üzerinden değerlendirme yapılır. Grup tedavisinde şimdi
burada bilgilendirme, umutlandırma, evrensellik, elseverlik, aidiyet, dayanışma, paylaşımyoluyla
katarsis sağlanır. Transaksiyonel tedavide iki erişkin insan iletişimi çocuk-çocuk, ebeveyn-çocuk,
ebeveyn-ebeveyn ilişkisinden farkları üzerine yoğunlaşılır. Aile tedavisinde sorun alanları üzerine
yoğunlaşılır(1,2). Böylelikle kendini düzenleyen kişi gerçekçi inançları olan, spontan ve duygusal
tepki veren, problem çözen ve yaratıcı, mizah duygusu olan, kendine bakan, uygun beslenen ve spor
yapan birey görmekteyiz(2). Pozitif psikoterapi sevgi, iyimserlik, umut, mizah, elseverlik ve esneklik
gibi güçlerini keşfetmek için bireylerin yardımıyla anlam katmaktır. Travmatik olaylar belirsizlik,
yoksunluk, stres, çaresizlik durumu ile başa çıkmada olumlu yanlarımız anlamlıdır(3,4). Bilişsel
davranışcı tedavide bulunmaktadır. Klasik koşullandırma kuramına göre korkutucu olmayan bir
uyaran (koşullu uyaran), fobik bir uyaranla eşleştirildirildiğinden düşünce rahatsızlık verici bir uyaran
haline gelir. İki aşamalı teoriye göre alıştırma tedavisinde kişiyi kaçınma davranışlarına neden olan
yer/durum/ nesne/düşünce/imajlarla yeterince süre karşı karşıya getirerek kaçınma davranışlarının
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
82
sönme si ve alışma durumu sağlanır. İlgi başka yöne yönlendirilebilir. Ev ödevleri yapılır. Bir araya
getirme olan herkes beni sevmeli, imrenmeli, kıskanmalı, bana dalkavukluk yapılmalı gibi riayet,
değerli olma tümceleri işbirliği ile yapılandırılarak çözümlenir(5). En iyi koşullar altında dahi özdeğer,
özsaygı ve kendi hakkındaki ideallerin geliştirilme süreçi onay ile geliştirilmektedir(6,7,8). Klinik
araştırmalarda deneğin bilgilendirilmiş onamı, risklerin azaltılması ile kabul edilir risk, zarardan
korunma özeni, gönüllü çalışmadan istediğinden ayrılabileceği, araştırmacının yetkinliği, advers
etkinin önlenmesi, ölüm ve sakatlık olasılığı varsa araştırma yapılmaması gerekir. Sorumluluk riskin
gerçekleştiğinde büyüklüğü (ölüm, özürlük), olasılık yüksekliği, girişim tipi, süre ve kalıcı belirtilere
göre adaletli saptanır(9).
KAYNAKLAR
1.Güleç C. Psikoterapiler. Hekimler Yayın Birliği, Ankara, 1993.
2. Sayıl I. Ruh sağlığı ve hastalıkları. ANTIP Yayınları, Ankara, 2000.
3.Güney S. The Positive Psychotherapy Inventory (PPTI): Reliability and Validity Study in 4.Turkish Population. Procedia
- Social and Behavioral Sciences 29: 81–86, 2011. Guney S. Mental Health, Trauma and Trauma Related Disorders.
Procedia - Social and Behavioral Sciences 29:75 – 80, 2011.
5.Sungur MZ. Bilişsel-davranışçı terapilerin temel ilke ve özellikleri ve entegre yaklaşımın yararları. 3P Dergisi 11 :(Ek.2);31-
38, 2003.
6. Özen Y. Kendilik, Kendilik Algısı Ve Kendilik Algısına Bağlı Psikosomatik Bozukluklara Sosyal Psikolojik Bir Bakış.
Akademik Bakış Dergisi 40: 1-12, 2014.
7. Türkçapar MT, Sargın AE. Bilişsel davranışcı psikoterapiler: Tarihçe ve gelişim. Bilişsel Davranışcı Psikoterapiler ve
Araştırmalar Dergisi 3/1: 1-14, 2011.
8. Türkçapar MT, Sargın AE. Bir teknik Sokratik Sorgulama. Yönlendirilmiş keşif. Bilişsel Davranışcı Psikoterapiler ve
Araştırmalar Dergisi 3/1: 1-14, 2011.
9. Aysev A, Gürkan K. Çocukluk çağında psikofarmakoloji. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2009.
GÖZLEM ALTINA ALMA:
1. Psikiyatrik tanı
2. Tedavi için akut ihtiyaç
3. Kişinin kendisine veya başkalarına zarar veren tehlikeli davranışları
4. Tedavi uymak olamama
5. İşlediği iddia olunan fi ile karşın anlam ve sonuçlarını kavrama durumu ve buna göre kendini
savunma yeterliği(1).
YALITIM: Akıl hastasının tespiti: Kendisine ve çevresine zarar veren ve iletişim becerisi olmayan
kişi geçici olarak beş kişi tarafından kolları, başı ve bacakları tespit edilerek yatağa bağlanır. Bu
sırada hastaya iletişim kurarsa tespitin daha hafi f olacağı ve çözüleceğine dair bilgiler verilir. Tespit
edilirken göğüs ve karın basısına bağlı asfi ksiden kişi ölebilir. Anterior kompartman sendromu,
akut tübüler nekroz, çarpmaya bağlı sıyrık ve ekimozlar gözlenebilir. Bu sebeple tespitin sadece
zaruret halinde ve kişinin asfi ktik koşullara maruz kalmasını engelleyecek şekilde olması gerekir.
Rehin tutma hallerinde rehinenin korunması ve meşru müdafaa durumları dikkate alınır. Morbid
kıskançlık, bazı kimlik karıştırma sendromları, deprese intihar durumunda karıştırma, öznel delir,
uykuda şiddet, konfüzyon, demans, zehirlenme durumları şiddet uygulama için risktir.
Yalıtım intihar davranışını engellemek, gerginlik, huzursuzluk, kuşkuculuk, varsanı ya da saldırganlık
gibi belirtilerin denetimini sağlamak, hastayı paranoid düşünceleri kışkırtan etkileşimlerden uzak
tutmak ve duyusal aşırı yükü azaltmak için yapılır. Bunun azaltılma gereği bildirilmiştir(2).
Ajitasyon, şiddet ve tehditi yakın zamanda gerçekleştirmesi yüksek hasta tespit edilir. Kontrendike
durumları şunlardır: Yakın denetim yapılamıyorsa, tıbbi ve psikiyatrik koşullar aşırı değişiyorsa,
hasta uyaran azlığında zarar görecekse (deliryum, demans), intihara aşırı meyil varsa, aşırı ilaç
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
83
veriliyorsa ve ilaç dozu yakından izlenecekse, çalışanlar hastayı cezalandırma veya rahatsız etme
dürtüsü ile davranıyorsa, kalp-damar hastalığı varsa, kafa travma bulguları gözlenirse, gebelik,
astım, kırık, ameliyat öyküsü varsa, cinsel istismar iddiasında hasta bağlanmaz. Bağlanmaya bağlı
hastada tespitte boğulma, aspirasyon, künt göğüs travması, kateşolamin hücümu, psikotrop ilaçlar,
rabdomiyolizis ve tromboz gözlenebilir(3-5).
KAYNAKLAR
1. Tobias V, Stefan L, Marc G. When and why should mentally ill prisoners be transferred to secure hospitals: A proposed
algorithm. Internatıonal Journal Of Law And Psychıatry 36/3-4: 281-286, 2013.
2. Sercan M, Bilici R. Türkiye’de Bir Ruh Sağlığı Bölge Hastanesindeki Hasta Bağlama Uygulamalarının Değişkenleri. Türk
Psikiyatri Dergisi 20(1):37-48, 2009.
3. Bilici R, Sercan M, Tufan E. Psikiyatri kliniklerinde yalıtım ve bağlama uygulamalaı. Düşünen Adam 26/1:80-88, 2013.
4. Uzunöz İ. Asosaı Yolsuzluk Ve Sahtecilikle Mücadele Rehberi. Sayıştay Dergisi 60: 1-37, 2006.
5. Demir O, Öztürk N. Kamu Tercihinin Oylama Yöntemi ile Tespitinde Karsı laşılan Sorunların Çözüm Yolları. I.Ü. Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi 31: 1-21, 2004.
ZORUNLU TEDAVİ: Hakim, savcı kararı gereği kişinin yaşam kalitesini olumsuz etkilemeyen,
yararlı uygulamalar yapılır. Akıl hastasının kendisine veya çevresine zarar verme durumunda
tespiti, tedavisi, hastaneye yatırılması mümkündür. Mahkumların muayene ve tedavisi ceza
tecili yönünden incelenerek yapılır. Cinsel yolla bulaşan hastalığı olanların tedavisi yapılmadıkça
genelevde çalışamazlar.
Zor ilişkisi olan kişinin güven eksikliği, tedavi planına uyum eksikliği, kronik problemlerin varlığı,
kronik ağrı, somatizasyon davranışları, kişilik bozukluğu, madde bağımlılığı ve kişi davranışlarının
ilgi ve kontrol edilmesi gereken olayları sorundur. Yönlendirilmiş görüşme sanatında doktor kontrolü
terbiyesizlik değil bir gerekliliktir. Problem davranış karışıktır. Kişi nasıl ve ne zaman görüşmeyi
durduracağını bilemez. Psikososyal faktörler söz konusudur. Sağlık çalışanı kendisini suçlamaz,
önyargılarını bilir kendisini tanır empati yapar ve beklenmeyecek durumlarda yanıt verecek tarza
hazırlıklı olur. Tıbbi bakım, psikiyatrik tedaviyle hastanın uyumunun sağlanmasını takiben ihtiyaca
yönelik belirlenir. Hasta beklentilerinin fazla olması ümitsizlik nedenidir. Tanı konulmamış hastalık
şüphesinde makul seriye inmek için belirsizlik bilgi hakimiyeti ile azaltılır. Sağlık çalışanının
randevuya geç gelmesi, kişiye ismiyle hitap etmemesi, sadece hastalıkları konuşması halinde
öfkelenen kişiye özür dileyerek alınacak tedbirle ilgili bilgi verilir. Zorunlu yatırılanların yaş
ortalaması 37+-7.8 ve % 68’i erkek bildirilmiş. Zorunlu yatırılan hastaların sıklıkla şizofren, bipolar
bozukluk, şizoaffektif bozukluğu bulunmuştur. Eksitasyon önlenimi, tedavi düzenlemesi, intihar
riskinin azaltılması, ilaç reddi ve yemek reddi açısından gereken yapılmıştır(13).
Zorunlu, vazgeçilmez, kabul edilebilir, sıradan, faydalılık, akla yatkın, uygun, gönüllü gibi tabirler
hastanın üstün çıkarı, demokratik için gereklik, eşitlik, yakınlık, hak, adalet ile uygunluk denetimi
yapılır. Zorla yatırılmış kişinin sağlıklı oluşuna dair düşünce geliştirme gengelleri şunlardır: 1. Kişi
toplumsal rahatsızlık yaratan belirli davranış tiplerinden birini sergilemiştir. 2. Kişinin alışkanlıkları
kapatılma ve suç işlemeyi engellemeyi gerektirir. 3. Kişi yatırılınca kanıt oluşur. Bunlar yatırılan
kişinin şaşkınlığı, geri çekilmeye yol açan şok veya direnci, kayıtsızlığı semptom belirlemesine ve
yatırılma koşulunun oluşumuna yol açar. McNaughton 1843 yılında Sir Robert Peel’in sekreterini
vuran kişidir. McNaughton Kuralı suçlunun yaptığı fi ilin tabi özelliğini, niteliğini bilmediği; yanlış olanı
değerlendirmediği haldir. Durham Kuralı suç akıl hastalığı etkisiyle işlenir. Belirsizlik ve subjektivite
karar vermeyi önler. Kişi bölünmüş kişiliği veya babasının ölümünden kendisini sorumlu tutması
nedeniyle suç işlemesi halinde ceza sorumluluğu azalmazsa ceza verilir(15).
Palyatif tedavi: Disiplinlerarası çalışma kurallarıyla hasta ve ailesinin tercihleri, gereksinimleri ve
koşulların uygun olduğu ölçüde hizmet verilmesidir. Bu durum bir vazgeçme, yapılabilecek bir şey
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
84
olmadığı, bir şey yapamamaya ait iyi alternatif olmadığı veya hospis ile aynı olan bir süreç değildir.
Hastaya destek ve süreklilik esastır.
Kötü haber verme aşağıda belirtilen uygulama ile yapılır.
1. Görüşme kurgulanır. Prova ile duygusal hazırlık yapılır.
2.Hastanın algılaması değerlendirilir. Açık uçlu sorularla doğru haber anlama sağlanır.
3.Hastanın çağrısı alınır. Hastanın üçüncü şahıslarla iletişimi konuşulur. Haber verilecek kişiler
tanımlanır.
4.Hastaya bilgi verilir. Üzgün bir tarzda argodan kaçınarak prognoz dikkate alınmaksızın bilgi verilir.
5.Empatik yanıtlarla duygularını vurgulayın. Gözlemleyin, tanımlayın, açıklayın ve kendisinin
tanımlamasına fırsat verin.
6.Taktik geliştirin ve özetleyin. Anksiyete azalması ve hasta otonomisi desteklenerek korkular
konuşulur. Önceki yadsımalar nazikçe işlenir. İzlem toplantıları düzenlenir.
Prenatal tanıda erken gebelik kaybı, ektopik gebelik, hasta fetüsün önlenmesi, ortadan kaldırılması,
mümkün ve gerekli ise tedavisinin sağlanmasıdır.
Kısırlaştırma tıbbi gerekçelerle ve isteme bağlı yapılır. Sivil toplumun fail tarafından yaygın ve
sistematik kastı olması halinde kastrasyon düşünülebilir. Kastrasyon işleminde kayda geçirme
yükümlülüğü işlerinde zarar verme hallerinde hekimin kusurlu olması halinde ceza verilir. Annenin
hayati tehlikesi için acil müdehale gerekmeli bu tehlikenin ciddi ve acil olduğunu gösterir. Rahim
taliyesi 10 haftadan sonra annenin hayatını tehtit eden bir hastalık varlığında ya da doğacak çocuk
ya da onu takip edecek nesiller için ağır sakatlıklara neden olma durumlarında gerekçeli rapor ile
küretaj yapılabilir. 10–20 hafta arasında ise kadının şikayetçi olması halinde delil toplanma koşulu
ile perinatolog tarafından küretaj yapılır. Hastaysa vasinin izni ile küretaj yapılır(2).
Tıbbi kayıtlar bilgi toplanması, hasta takibi, bilimsel veri toplanması, bilgilerin birleştirilmesi, risk
yönetimi, sorumluluğun paylaşılması, performansın değerlendirilmesi, istatistiki değerlendirme,
kalite iyileştirme aracı olduğundan kaydedilmelidir. Tıbbı kayıtlarda sır saklama yükümlülüğüne
uygun kişinin özel yaşamını ilgilendirmeyen verilerle doldurulmasına dikkat edilir. Bekar kadın
gebe geldiğinde bununla ilgili bilgiler yazılırken fetüsun babası ile ilgili bilgiler kaydedilmez. Resmi
belgede sahteciliğin önüne geçicek tarjda düzenleme yapılır. Kayıtların imha edilmemesi gerekir;
ancak CMK 79-80’e göre genetik moleküler inceleme sonuçların imhası mümkündür. Psikiyatrik
muayenelerde kayıtlı olan özel yaşama ait veriler duruşma salonunda olanlara açıklanmamalıdır.
Yapay döllenme yetkili hekim tarafından aydınlatılmış onamla sadece eşlerin kendilerine ait üreme
hücreleri ile çocuk sağlığı için gerekli tedbirleri alarak yapılması gerekir. İnsanlar üzerinde deneme
terminal dönemde, bilimsel kurul tarafından kabul edilmiş uygulamadır.
Çocuk ve akıl hastalarında veli ya da vasisi olanın onamı gerekir. Biber gazının etkilerinin
araştırılması için isteğe bağlı deneyler deneme niteliğinde olduğundan bilimsel kurul belgesi
olmaksızın kullanılamaz.
İlaç fi zyolojik sistemlerin veya patolojik durumları hastanın yararına değiştirmek veya incelemek
amacı ile kullanılan üründür. TCK 186-187. maddelerinde insan yaşamını tehlikeye sokacak ilaç
ile ilgili sınırlamalar getirilmiştir sahte ilaç farklı içeriğe sahip aktif bileşen içermeyen ilaçlardır. İlaç
telif marka ve patent sorunu olan ilaca kopya ilaç denmektedir. TCK 186’ya göre bozulmuş veya
değiştirilmiş gıda veya ilaçların ticareti suçtur. Kişilerin hayatını ve sağlığını tehlikeye sokacak
şekilde ilaç yapma veya satma suçu TCK 187’de tanımlanmıştır. Zakkum kanser tedavisinde
kullanılması önerilen bir madde olup içeriği ve hazırlanış biçimi akademik olmadığından dolayı
insan üzerine kullanılması yasaktır.
Psikiyatristin ilaç tedavisinde de dikkat etmesi gereken olgular bulunmaktadır. Psikiyatristlere karşı
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
85
ilaç tedavisinde ihmalleri sebebiyle sorumluluklarının olduğu iddiaları genellikle şu gerekçelere
dayanmaktadır:
1. Reçete yazmadan önce öyküyü uygun şekilde almamak.
2. Tedaviden önce muayene ve değerlendirme yapmamak
3. Yanlış ilaç yazma
4. Uygun olmayan dozda ilaç yazma
5. Uygun olmayan süre için ilaç yazımı
6. Yanlış uygulama
7. Tedavi sırasında hastayı izlememe
8. Yan etkiler ve toksisiteyi tanıyamama ve tedavi edememe
9. İlaç-ilaç ve ilaç-besin etkileşimlerini önleyememek
10. Uygun uzmanlara danışamama veya onlarla konsulte etmeme
11. Yetersiz kayıt
KAYNAKLAR
1. Önal G. Hasta haklarının anatomisi, Acıbadem Üniverisitesi Sağlık bilimleri dergisi, 3/1: 7-14, 2012.
2. Bozkurt E. Kısırlaştırma ve İnsan Hakları. 3. Sağlık Hukuku kurultayı, Ankara Barosu Yayınları. Ankara ,2010.
3. Aslan D. Kanıta dayalı laboratuar Tıbbı ilkeler uygulamalar ve sonuçlar. Çev. Price CP, Christenson RH. Özkan
matbaacılık, ANKARA 2010.
4. Lucius GB. Onam verme yetisi olmayan hasta: Geleceği belirleyen onama ait etik sorunlar. Uluslar arası katılımlı 1. Tıp
Etiği ve Tıp Hukuku Sempozyum Kitabı. Pfi zer 2005, İstanbul.
5. Downs SH, Black N, The feasibility of creating a checklist for the assessment of the methodological quality both of
randomised and non-randomised studies of health care interventions. J Epidemiol Community Health 52:377-384, 1998.
6. Bilge Y, Adli Tıp Kılavuzu Kalkan Ofset Matbaacılık Ankara 2010
7. Yaman H. Aile Hekimliğinin Temelleri. Çev Sloane P D, Slatt L M, Ebell M H, Jacques L B, Smith M A. Lippincott Williams&
Wilkins, Philadelphia 2008.
8. Akan H. Kanıta dayalı tıp uygulamaları. Yoğun Bakım Dergisi 5(1):50-54, 2005.
9. Freeman MD, Rossignol AM, Hand ML. Applied forensic epidemiology: The Bayesian evaluation of forensic evidence in
vehicular homicide investigation. Journal of Forensic and Legal Medicine 16/83–92, 2009.
10. Wang L, Wang X. The life-span prediction of a system connected in series. Mathematics and Computers in Simulation
79: 1770–1777, 2009.
11. Berger CEH, Buckleton J, Champod C, Evett IW, Jackson G. Evidence evaluation: A response to the court of appeal
judgment in R v T. Science and Justice 51: 43–49, 2011.
12. Yargıç İ. Sağlık çalışanlarında bağımlılıkla ilgili sorunlar ve çözüm yolları. Klinik Gelişim 22/4:84-87, 2009.
13. Yılmaz Y, Saygılı İ, Yanartaş Ö, Baykaran MB, Kesebir S, Yıldız D, Zorunlu yatışta psikiyatrik ve hukuki süreç. Yeni
Symposium 51/2:121-132, 2013.
14. Selçuk S. Hukuka uygunluk nedeni olarak yükümlülüklerin/görevlerin çatışması ve Yargıtay kararları. THD 45:87-103,
2010.
15. Torrey EF. Psikiyatrinin ölümü. Öteki Matbaası, Ankara, 1999.
SAĞLIK ÇALIŞANIN UYGULAMA HATALARI:
Sağlık Kurum ve Kuruluşlarında Hasta ve Çalışan Güvenliğinin Sağlanması ve Korunmasına İlişkin
Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ, 29.04.2009 tarih ve 27214 sayılı Resmi Gazete`ye göre; Hasta
ve çalışan güvenliği uygulamaları hakkında bilgiler vardır.
Sağlık çalışanının yükümlülükleri veya görevleri çatışması halinde öncelik sırasına göre kurtarma
olasılığı olana öncelik verilir. İnsan, hayvan, eşya değerlik sıralaması yapılır. Amaç, güdü ve erek
çerçevesinde olay değerlendirilir(1). Hasta güvenlik kültürünü geliştirme seviyeleri şunlardır:
1. Patolojik seviye: Olay kötü şans, şanssızlık, beddua ile açıklanır. Olay gizlenir. Suçlama kültürü
yaygındır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
86
2. Reaktiv seviye: Problemin sebebi kişidir. Çözüm eğitim ve öğretim iledir. Cezalandırıcıdır. Ramak
kala olayları sıktır.
3. Analitik seviye: Şikayetler dikkate alınır. Raporlama dağınıktır.
4. Proaktif seviye: Pozitif güvenlik kültürü bulunur. Raporlama öğrenme fırsatı olarak değerlendirilir.
Ramak kala olayında farkındalık vardır.
5. Üretken seviye: Misyon ve vizyon çerçevesinde kurum etkinliği ölçülmektedir. Başarısızlık
güvenlik geliştirmede kullanılır. Açıklık, katılımcılık, paylaşımcılık gözlenir. Şans, olasılık değil süreç
izlenmektedir.
TIPTA UYGULAMA HATALARI: Eşit, verimli, yansız, etkili sağlık hizmeti vermek gerekir. Sağlık
hizmeti şeffaf ve hasta katılımlı ve merkezlidir. İyi klinik uygulama için eğitim ve öğretim yanı sıra
yapılandırılmış, eş değerli sistem üretimi olmadığında hastanenin mortalite, morbiditesi artar. Yatak
doluluğu azalır. Hastanın hastanede kalma süresi uzar. Karmaşık sorunların çözüm yeri belirsizdir.
Hastanın verdiği para sorundur. Rekabet ve kar olduğu yer yerine hastayı kısa sürede yaşama
katmada eşitlik için sağlık ve hak kavramları kullanılabilir. Hasta memnuniyeti azalır. Kişiselleştirme,
dışlama sorunsalı eşitsizliklerle birlikte olunca sorun artmaktadır. Ayrıca sağlık çalışanında kendine
(kronik ağrı ve hastalık, iş değişikliği, mesleki sorun) veya ailesine ait sorunlar (ölüm, hastalık,
madde bağımlılığı) varlığında kolaylıkla ulaşabildiği, kendine güvenle bir defada bir şey olmaz
diyerek başladığı madde bağımlılığı sorunsalı vardır. Merak sorunu da önemlidir(2).
1970’li yıllarda hasta hakları gündeme geldi. 80li yıllarda uluslar arası alana taşındı. 90lı
yollarda yasal düzenlemeye başlandı. 2000li yıllarda ise uygulama protokollerinin oluşturulduğu
görülmektedir. Hasta hakları sağlık çalışanının haklarıyla karşıt değildir. Tıpta uygulama hatalarıyla
karıştırılmamalıdır. Fantezi olarak düşünülmemeli, sağlık hakkı ve tüketici hakkının bir tutulması
yanlıştır(3).
YAŞAM KALİTESİ:
Spor aktivitesi düzenli ve ihtiyaca uygundur. Fazla kilo, sigara içimi, alkol ve madde kötü kullanımı,
istenmeyen cinsel davranışlar, depresyon, şiddetten korunma ve devam ettirme, süreç geliştirmede
kişi etkindir. Önlenebilir infeksiyon hastalıklarına karşı tedbir alınmıştır. Sağlık bakımına erişim,
erken tanı açısından gereklidir. Koruyucu hizmetler kronik hastalıklara karşı önleyicidir. Monte-
Carlo simülasyonu; Yapısal bir modele dayanarak bir dizi denklem oluşturulabilir.
İYİ KLİNİK UYGULAMA:
Bakım sürekliliği, kapsayıcılık, bakımın koordinasyonu, toplum yönelimli, koruma odaklı, kanıta
dayalı uygulama öncelikli, kişi merkezli biyopsikososyal bakış açılı eşdeğerli bir sistemdir. Kişi
merkezliden kasıt özerk, otonom işbirliğine dayanan, kişi hak ve hürriyetlerine öncelikli olmaktır.
KANITA DAYALI BİLGİ KAYNAĞI:
Kaynak atıf yapılan, etki faktörü olan dergide yayınlanmıştır. Bilimsel kalitede standartlara uyulmuş,
çıkar ilişkileri tanımlanmıştır. Buna göre kaynak geçerli ve güvenilir olarak yanlışlanabilir özelliği
incelenmiştir. Hastalığa yönelik kanıtların, hastaya yönelik önemli kanıtlarla kıyaslaması yapılır.
Hastalığa yönelik kanıtlar fi zyopatolojik değişikliklerin olumluğuyla belirlenir. Hastaya yönelik
önemli kanıtlar ise genetik, demografi k özellikler, mortalite, morbidite yani prognoz üzerinden
yapılır. Kanıta dayalı rehber kullanımı hasta tercihlerinde, araştırmalarda kanıt ve koruyucu sağlık
hizmetlerinin sağlanmasıyla ilgili olarak yararlanılır.
Olasılık oranının yorumlanma kriterleri şunlardır:
>10 Hastalık kararı için güçlü kanıt
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
87
5-10 Hastalık kararı için orta kanıt
2-5 Hastalık kararı için zayıf kanıt
0,5-2 Hastalığın olasılık oranında anlamlı değişilik yok
0,2-0,5 Hastalığın ekarte edilmesi için zayıf kanıt
0,1-0,2 Hastalığın ekarte edilmesi için orta kanıt
<0,1 Hastalığın ekarte edilmesi için güçlü kanıt
Kanıt düzeyleri.
Düzey Bulguların tipi
I Çok sayıda, iyi düzenlenmiş kontrollü çalışmaların meta-analizlerinden elde edilen bulgular.
Randomize çalışmaların yalancı negatifl ik ve yalancı pozitifl ik oranları düşük (yüksek güçlü)
II En az bir adet iyi düzenlenmiş deneysel çalışmadan elde edilen bulgular. Randomize çalışmaların
yalancı negatifl ik ve yalancı pozitifl ik oranları yüksek (düşük güçlü)
III Randomize olmayan, kontrollü, tek-grup, pre-post, kohort, eşleştirilmiş olgu-kontrol gibi iyi
düzenlenmiş çalışmalardan elde edilen sonuçlar
IV “Karşılaştırmalı (comperative)” veya “ilişkisel tanımlayıcı (correlational descriptive)” ve olgu
çalışmaları gibi deneysel olmayan iyi düzenlenmiş çalışmalardan elde edilen sonuçlar
V Olgu raporları ve klinik örneklerden elde edilen sonuçlar
Önerme dereceleri.
Derece Önerme
A Tip I bulgu veya çok sayıda tip II, III, IV çalışmalardan elde edilen uyumlu bulgular.
B Tip II, III veya IV bulgular vardır ve genellikle birbirleri ile uyumludur.
C Tip II, III veya IV bulgular vardır fakat birbirleri ile uyumsuzdur.
D Çok az bulgu vardır veya sistemik ampirik bulgu yoktur(4).
L(+)= Hastalığı olan bireydeki pozitif sonuç olasılığı/hastalığı olmayan bieydeki pozitif sonuç
olasılığı= duyarlılık/ 1-özgüllük
L(+)= hastalığı olan bireydeki negatif sonuç olasılığı/hastalığı olmayan bireydeki negatif sonuç
olasılığı=1-duyarlılık/1-özgüllük (5-7).
YANLILIKLAR
Spektrum yanlılığı, uygun olmayan referans teste bağlı gözden geçirme yanlılığı, kısmi doğrulama
yanlılığı, diferansiyel doğrulama yanlılığı, birleştirme yanlılığı, yayın yanlılığı, hastalık ilerlemesi
yanlılığı nedeniyle sağlık çalışanı hata yapmaktadır.
Sağlık çalışanının kasıtlı davranışları, inançları, kontrol etme değerleri, algılanan tehlike, öznel
durum, davranışa karşı tutum geliştirmektir.
Sağlık hizmetlerinde majör temöel problem alanları şunlardır: hatalar, kalitesi düşük balkım
sunumu hastaların kötü deneyimleri, kayıp, uygulamada bilinmeyen değişiklikler, yüksek
değerdeki gelişimlerin uygulanmasındaki başarısızlık, düşük değerdeki girişimlerin eleştirilmeden
benimsenmesi, belirsizlik ve bilgisizliğin algılanmasındaki başarısızlıktır(8).
TEŞHİS VEYA TEDAVİ ETME KARAR EŞİĞİ: Kişi kendi isteğini, inancını, ihtiyacını
konuşur. Kendisini suçlaması beklenmez. Belirsizliğin istismarı yasaktır. İspat yükü genellilik,
gerekçelendirmelik, evrensellik, sınanabilirlik, sınırlılık ve ilgililik özelliklerine göre incelenir. Kişi
savunma ile ikna olmadığını açıklayabilir. Mantıken geçerli, öncüller basittir. Kişi özgürdür, isterse
konuşur. Kişi söylediği veya zımmen belirttiği öncülü kabul eder.
Varsayılan irade ile gelecek hakkında karar vermede etik sorunlar vardır. Kendi tasarımlarını
ilgilendiren kendi değerleri, gereksinimleri, amaçlarına açıklık getirdikleri takdirde belirsizlikler
içeren gelecekle ilgili sıkıntılar insanın kendi ölümlülüğü ile hesaplaşması ile mümkündür(9).
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
88
SAĞLIKTA DÖNÜŞÜMDEKİ AMAÇLAR:
1. Planlayıcı ve denetleyici bir sağlık bakanlığı
2. Herkesi tek çatı altında toplayan genel sağlık sigortası
3. Yaygın, erişimi kolay ve güleryüzlü sağlık hizmet sistemi
4. Bilgi ve beceri ile donanmış, yüksek motivasyonla çalışan sağlık insan gücü
5. Sistemi destekleyecek eğitim ve bilim kurumları
6. Nitelikli ve etkili sağlık hizmetleri için kalite ve akreditasyon
7. Akılcı ilaç ve malzeme yönetiminde kurumsal yapılanma
8. Karar sürecinde etkili bilgiye erişim: sağlık bilgi sistemi
Hayvansal ürünün kalitesi otokontrol, tehlike analiz kritik kontrol nokta incelemesi, standart
uygunluğu, izlenebilirlik (barkod sistemi), hayvan refahı, ulusal kalıntı izleme planı ve salmonella
kontrol planı ile denetlenir.
Olasılık %99 kadar öznel, %90 kadar hassastır. Risk ölme açısından %0.1’den azdır. Ölüm
beklenmedik ve hasta bünyesiyle ilgili olup doktor ihtiyacı düşüktür. Resüsitasyon yapılmaması
hastanın terminal dönemde olmasındandır. Ayırıcı tanı yapılmıştır. Nadir durumlar açısından
hastanın hekime başvuracağı ve koordine olunacağına dair bilgi verilir.
Pozitif test duyarlılığı, negatif test duyarlılığı olasılığın hesaplanmasıyla karar verilir.
Pozitif test duyarlılığı; gerçek hastalık durumunun diğer karışan durumlarla birlikte olma olasılığıdır.
Yalancı pozitifl ik söz konusudur.
Negatif test duyarlılığı ise hasta olmayan kişinin durumunun diğer durumlarla birlikte olma
olasılığıdır.
Duyarlılık= Pozitif birey/Tüm hastalar= a/e(Gerçek hastalar içinden hastaları ayırma yeteneğini
gösterir.)
Özgüllük= Negatif birey/ Tüm sağlam bireyler= d/f(Gerçek sağlamlar içinden sağlamları ayırma
yeteneğini gösterir.)
Doğruluk oranı= Hastalık var test pozitif + Hastalık yok test negatif / Genel toplam
Duyarlılık taramada kullanılır, özgüllük teşhiste önemlidir.
Doğruluk oranı genel testin güvenilirliğinde kullanılır.
Tutarlılık tekrarlayan ölçümlerde iç güvenlik ölçümünde yararlıdır(10-12).
Hastalık var
Test pozitif a
Hastalık yok
Yalancı pozitif b
Hastalıkta test
pozitifl ik toplamı g
Hastalık var
Test negatif c
Hastalık yok
Yalancı negatif d
Hastalıkta test
negatifl ik toplamı h
Hastalık toplamı e Hastalık yokluk
toplamı f
Genel toplam l
SIR KAVRAMI: Mahremiyet ihlali, kötüye kullanım (sigorta, sağlık, iş), kişisel hatalar, sektörler
arası ticaret, genetik ayrımcılık, bilgilerde izinsiz değişimler sorunsalı üzerinde çalışmak gerekir.
İHBAR YÜKÜMLÜĞÜ: TCK’nın 280. maddesi, ayrıca ihbar cinayet, ensest, cinsel saldırı ve çocuk
istismarının bildirilmesi yönündedir. Cinsel saldırıda empati geliştirilmesi açısından ihbar erken
yapılma gereği bildirilmiştir(19).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
89
Hekim ve diğer sağlık çalışanlarının, mesleklerini yaparken bir suç belirtisine rastladıklarında yetkili
makamlara bildirmemeleri halinde ceza almalarına ilişkin maddenin, aradan geçen beş yıl içinde
çok yaygın davaların açılmasına neden olmadığı, ancak tıp etiği ve demokratik ülkelerdeki ilke ve
kurallarla çelişkili bir düzenleme olduğu anlaşılmaktadır. Suçların aydınlatılmasındaki kamu yararı
tartışılmaz. Ancak suçun aydınlatılmasına ilişkin kamu yararı, kovuşturulma korkusu ile hekime
başvurmayan kişilerin yaşama hakkından daha ağırlıklı değildir(13,14).
1.Hekim olay anında sağlık hizmetinin verilmesi sırasında kendisinde bulunması gereken tecrübe
ve bilgiye sahip olmalıdır.
2. Hekim hiçbir bilgiyi dışlamaksızın adil, tarafsız, objektif olmalıdır.
3. Bilirkişi olan doktor rapor hazırlarken tanısal, prognostik kesinliği geçerli ve güvenilir yöntemlerle
açık olarak ve farklılıkların farkındadır. Standarttan sapma varsa nadir durumlarla ilişkilendirme
yapmalıdır.
4. Bilirkişi yasal bir süreçte kurumunda (amiri), meslek örgütünde (Türk Tabipler Birliğinde),
Mahkemelerde ceza ve hukuk) açıklama yapacağının farkında olmalıdır. Genel kabul görmüş
davranışı yapan kişinin kusuru yoktur.
Sağlık hizmeti bir kamu hizmetidir, süreklilik arz eder. Düzenli eşit ve bedelsiz nesnel ve sürekli
olması gerekir. İdarenin yapmakla sorumlu olduğu kamu kuruluşunda hizmetin yürütülmesinde
verilen emrin,
direktifi n veya talimatın verilmemesi, yapılması gereken süreçlerin açıklanarak uygulanmaması,
alınması gereken tedbirlerin uygulanmaması, hizmetin zamanında yapılmaması, standardize
uygulamada bulunulmaması suretiyle
yapılan aykırılık, eksiklik veya özensizlik suretiyle zarar oluşması ve bunun illiyet bağının olması
halinde idarenin ağır kusurlu olması durumunda idare tazminat ödemeye mahküm edilebilir. İdare
asli sorumlu olarak anonim, genel yapılması gereken standartları ağır kusurla yapmaması halinde,
tazminatı ödemekten sorumludur.
İdare hizmet ile denetleme yükümlüğüne göre uzman hekimi denetler.
Özen eksikliği: hastaya gösterilmesi gereken özenin gösterilmemesi sonucu doğumla ilgili bebekte
olan zararlar, ambulans gönderilmemesi özen eksikliğidir. Sağlık iletişiminde kullanılan modeller
ikna, sebepli eylem, sağlık inanç, sosyal öğrenmedir(5,7).
Sır saklama hükümlülüğüne uyulmaması: Başkaları tarafından bilinmeyen ve duyulması halinde
hoş karşılanmayan hastalıklar veya özellikler sırdır.Örneğin yasal olmayan küretaj, evli olmayan
kadının çocuk düşürmesi, intihar sırdır.Sırrı açıklanan kişinin maddi ve manevi varlığına zarar verme
tehlikesi bulunan bilgiler sır olarak saklanmalıdır.Ceza kanunu Borçlar kanunu, Umumi hıfzısıhha
kanunu, tıbbi deontoloji nizamnamesi, hasta hakları yönetmeliği ve alt hukuki düzenlemelere göre
sır kanuni zorunluluk olmadıkça açıklanamaz. (3)
Tazminat sorumluluğu: Kişisel kusur nedeniyle oluşan zararlarda sağlık çalışanı sorumludur. Görev
yerinde olmaması ,yapması gereken somut davranışın yapmaması, özen ve dikkat göstermemesi
tazminatı gerektirir.(4)
Yanlış teşhis tedavi ameliyat doktorun kişisel sorumluluğudur. Tıbbi girişimin hata sonucu kişinin
zarar görmesi veya ölmesi durumunda illiyet bağı bulunması hem ceza hem de hukuki sorumluluğu
gerektirir.
Anayasamızın 125. Maddesine ve 657 sayılı devlet memurları kanununun 13. Maddesine göre
idare hukukuna göre sağlık hizmetini sunmaktan kaynaklanan zararı idare öder.
Hizmet sırasında kurumun sorumlulukları şunlardır:
1. Bünyesinde uzman hekim ve sağlık personeli çalıştırma yükümlülüğü
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
90
2. Bünyesinde araç ve gereçleri bulundurma yükümlülüğü ,
3. Hasta güvenliğini sağlama yükümlülüğü
4. Hasta kayıt ve kabul yükümlülüğü
5. Koruyucu sağlık hizmeti sunma yükümlülüğü,
6. Mali işler yükümlülüğü
7. Hizmet ile ilgili denetlenme yükümlülüğü(2,6).
Psikiyatristlere dava açılmasındaki azlık sebepleri:
1) Psikiyatrik bozuklukların doğası, tanımı, sınıfl andınlmasındaki güçlük,
2) Psikiyatrik sorunların orijinini saptamada zorluk, etyolojisi hakkındaki sınırlı bilgi,
3) Tammlayıcı klinik standartlann oluşturulmasındaki problemler, klinik teknik ve stratejilerin
çokluğu,
4) Psikiyatrik hastaların durumlarını mahkemede açıklamadaki çekingenlikleri,
5) Psikiyatrik hastaların psikiyatristlerine karşı dava açmadaki isteksizlikleri,
6) Psikiyatristlerin hastanın negatif terapötik reaksiyonunu ya da transferans ı gidermede
yetenekleri,
7) Psikiyatrist-hasta etkileşiminde kesin kanıt ve tanık bulma problemi,
8) Psikiyatrik tanı ve tedavi yöntemlerinin göreceli düşük riskleri ( 10).
Davaların birçoğu, psikiyatristin hastanın kendine zarar vermesini, değerlendirme, tahmin
ve önlenmesi konusunda ihmal suçu bulunduğunu ileri sürer. İntihar hastanın idaresi ve
değerlendirmesinde klinik karar hatası bizzat dava edilebilir bir ihmal değildir(12).
Reçete yazmadan önce öyküyü uygun şekilde almamak.
1. Tedaviden önce muayene ve değerlendirme yapmamak
2. Yanlış ilaç yazma.
3. Uygun olmayan dozda ilaç, yazma.
4. Uygun olmayan süre için ilaç yazımı.
5. Yanlış uygulama.
6. Tedavi sırasında hastayı izlememe.
7. Yan etkiler ve toksisiteyi tanıyamama ve tedavi edememe.
8. Ilaç-ilaç veya ilaç-besin etkileşimlerini önleyememek.
9. Uygun uzmanlara danışamama veya onlarla konsülte etmeme.
10. Yetersiz kayıt (12). ihmal; uygun endikasyon olmadan bu süre boyunca antipsikotik verme,
yan etkiler için hastayı izlememe ve tardif diskinezi tanısım koyamamayı kapsıyordu. Anti psikotik
ani ölüm, sarılık, görme kaybı, tardiv diskinezi. Benzodiyazepin: Deliryum, serebral hasar, ani ölüm.
Malign nöroleptik sendrom: İdiopatik, idiosenkrazik progresif kas rijiditesi hipertermi, bilinç
dalgalanması ve vital bulguların değişikliği ile karekterize hastalıktır.
Serotonin sendromu: Beyin ve spinal kortta genel serotoninerjik nörotransmitter artışı, reseptörlerin
aşırı uyarılması ile ilgili sendromdur. Mental durum değişir. Otonomik disfonksiyon bulunur.
Nöromuskuler anomali gözlenir. Serotonin sendromunda ilaçın kesilmesi, destekleyici bakım,
benzodiazepinlerle ajitasyonun kontrolü, otonomik düzensizlik ve hipertermi kontrolü gerekir(17).
Doğal veya zorlamalı ölüm sebebi olabilir.
Letal katatoni: Motor anormallik, psikomotor çekilme, eksitasyon, tekrarlayıcı bizar davranışlarla
karekterize sendromdur. Selektif serotonin reuptake inhibitörleri (SSRI) kesilme sendromu: En az
bir ay SSRI alan kişide ani ilaç kesilmesi veya azaltılmasına bağlı bulantı, kusma, başağrısı, letarji,
irritabilite, insomnia, canlı rüya, baş dönmesi, vertigo, parestezi, depresyon bozukluğu 1-8 haftalık
eğitimle yönlendirilir(13).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
91
Üçüncü kişileri koruma yükümlüğü: Tarasoff: Doktorun üçüncü kişileri koruma yerine uyarma görevi
vardır. hasta belirli bir ma ğduru tehdit ederse ya
da o kişiyi korkutacak biçimde davranırsa, yasalar klinisyeni üçüncü kişiyi koruyamama
sorumluluğuna karşı savunmaktadır; ancak terapist hastanın yatırılmamsı sağlayarak, mağduru
haberdar ederek ve / veya polisle temas kurarak şiddet olayına karşı uygun önlemler almalıdır.
1. Terapötik uyuma dikkat etmek
2. Diğer hekimler ve uzmanlarla konsültasyon
3. Hastanın tıbbi kayıtlarında önemli bilgi ve kararların mutlaka yer almasını sağlamak(18).
Hiçbir klinik stratejinin açılacak davaları önleyememesine karşın, bu tür çabalar kişinin kendini
başarı ile savunmasına yardımcı olmaktadır (12).
Ehliyet, bilgilendirme, gizliliği sağlama (TCK m 278-280): Gizliliği sağlama.
Bilgilendirmenin kapsamı: Psikolojik danışmanın danışana en açık biçimde bilgi verme ve bu
bilginin anlaşıldığını kontrol etme sorumluluğu vardır. Geçerli bir onay verme, hem süreç hem de
olası sonuçlarına ilişkin bilgilenmeyi, olası ters etkileri, riskleri ve uygulanabilir alternatif süreçleri
içermelidir. (3) Gönüllülük: Danışanın karar verme sürecinde özgürce davranıyor olması, yasal
ve psikolojik olarak onay verme yeterliğine sahip olması gerekir. Yine psikolojik danışmanlar
ehliyeti olan danışanlarına (ancak mahkeme kararıyla tedavi ya da değerlendirmeye alınmamış
olanlara) bu onayı herhangi bir nedenle ve herhangi bir zamanda geri alma haklarının olduğunu
da açıklamalıdırlar(4). Yapılacak yardımın (müdahalenin) amacı: Aydınlatılmış onayın verildiği
müdahale sağaltım amaçlı olmalıdır. Bireyin psikolojik bütünlüğünü bozan müdahale iyileştirme
amacına hizmet etmiyorsa, en başında danışanın onayı alınsa bile, hukuka aykırıdır (TMK m.23)(15,16).
KAYNAKLAR
1. Dölen İ. Bilirkişilikte Etik İlkeler.TJOD Tıbbi Uygulamalara İlişkin Uyuşmazlıklarda Bilirkişilik Kursu. S.1-3,17-18 Nisan
2010 Hilton Oteli, Ankara.
2. Eren S. Hizmet Kusurlarında Alt Yapı ve Koşullar. TJOD Tıbbi Uygulamalara İlişkin Uyuşmazlıklarda Bilirkişilik Kursu.
S.1-8, 17-18 Nisan 2010 Hilton Oteli, Ankara.
3. Akgül A. İdarenin Sağlık Hizmetinden Doğan Tazminat Sorumluluğu. TJOD Tıbbi Uygulamalara İlişkin Uyuşmazlıklarda
Bilirkişilik Kursu. S.1-15, 17-18 Nisan 2010 Hilton Oteli, Ankara.
4. Kıcalıoğlu M. Tıbbi Müdaheleden Doğan Zararların Tazmini. TJOD Tıbbi Uygulamalara İlişkin Uyuşmazlıklarda Bilirkişilik
Kursu. S.1-8, 17-18 Nisan 2010 Hilton Oteli, Ankara.
5. Çınarlı İ. Sağlık iletişimi ve medya. Nobel Yayın Dağıtım. Ankara, 2008.
6. Irız BÇ. Sağlık hizmetlerinden kaynaklanan zararlardan dolayı idarenin sorumluluğu. Adalet Basım Yayın, Ankara, 2011.
7. Hogan K. Gizli ikna taktikleri. Yakamoz Yayıncılık, İstanbul, 2009.
8. Groopman J. Çev Ataman S. Doktorlar nasıl düşünür? Şan ofset, İstanbul, 2007.
9. Bilge Y. Adli Tıp. Üçbilek Matbaası. s 84, Ankara, 2008.
10. Barış ERMAN, Ceza Hukukunda Tıbbi Müdahalelerin Hukuka Uygunluğu, Seçkin Yayınevi, Ankara, 2003.
11. Bilge Y. Kaygılı İnsanların Sağlıkları İle ilgili Eğitim-Öğretim alanlarındaki sorunları ve Çözümleri, Ümit Ofset Matbaacılık
syf. 8-14, Ankara 2008.
12. Bilge Y, Geçim E. Medikolegal düzlem Tıpta uygulama hataları II. Ofset Digital, İstanbul, 2014.
13. Soysal H, Soysal RU. Ceza yasasının 280. Maddesi: Etik çelişkiler, diğer ülkelerde durum ve ülkemizdeki uygulamalar.
Psikiyatride Güncel 13-19, 2011.
14. Bilge Y, Geçim E. Medikolegal düzlem Tıpta uygulama hataları. Ofset Digital, İstanbul, 2012.
15. İlnem C, İlnem M. Psikiyatri pratiğinde hatalı uygulamalar. Düşünen Adam; 1999, 12 (4): 4-15.
16. Gümüş MA, Gümüş AE. Psikolojik Danışmanın Psikolojik Danışma Sözleşmesine Dayalı Hukuksal Sorumluluğu Ankara
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 41/1: 275-297, 2008.
17. Aysev A, Gürkan K. Çocukluk çağında psikofarmakoloji. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2009.
18. Oral T, Tot Ş. Psikiyatride tanıya yardımcı yöntemler. Güven Ofset, Mersin, 2004.
19. Balogh DW, Kite ME, Pickel KL, Canel D. and Schroeder J. The Effects of Delayed Report and Motive for Reporting on
Perceptions of Sexual Harassment. Sex Roles 48/:7/8: 337-348, 2003.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
92
TIPTA UYGULAMA HATALARI
Sağlık çalışanlarının hatalarının tespitindeki hızlı gelişmeler tıpta uygulama hataları ile ilgili kanıta
dayalı sistemlerin geliştirilmesine yol açmıştır(1). Yanlış taraf cerrahisi, tedavide geçikme, saldırı,
kan nakli hataları başta olmak üzere sentinel olaylarla ilgili krizin önlenmesi yönünde akredite
sistem geliştirilmiştir(2).
6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununun 66. maddesine göre sağlık çalıştıranının özel sorumluluğu
açıklanmıstır. TCK 280. maddesine göre adli vakaları hekim ihbar eder, gerçeğe aykırı rapor
düzenleyen hekimin ceza sorumluluğu vardır. Tıbbi deontoloji tüzüğü madde18 ve 19 a göre dr
mesleki veya şahsi sebeplerle hastaya bakmayı reddedebilir. Bununla beraber hastanın yaşamının
tehlikeye düşmesi ve sağlığını zarara uğratması halinde diğer bir meslektaş temin etmeden hastayı
bırakamaz. TCK 84. maddesine göre başkasını intihara azmettirme 81. maddeye göre kasten
öldürme 82. maddeye göre nitelikli öldürmeden dolayı cezalandırılır. Türk Borçlar Kanununun 470,
486. maddesine göre plastik cerrahi protez, implant gibi uzmanlık alanlarında eser sözleşmesi
yapılabilir. Tababet ve şuabatı sanatları kanununun 70. maddedi açık olarak cerrahi işlemler için
alınan rızanın yazılı olmasını şart koşmaktadır.doku ve organ alınması,saklanması, aşılanması,
nakli hakkındaki kanun madde 6 ,nufus planlaması hakkındaki kanun madde 5 e göre yazılı
onam alınması gereken durumlar bildirilmiştir.Biyotıp sözleşmesine göre kişinin menfaati göz
önünde bulundurularak açıklama yapılır.Varsayılan onam olan ameliyatın genişletilmesi müdahale
riskinden daha önemli risk olmayan tehlikenın giderilmesine yönelik işlemler için yapılır.TCK 250.
maddeye göre birine istemediği işi zorlamak (bıçak parası,yatak parası almak) ikna insanlara akılcı
ve simgesel yollarla benimsemek,ikna etmek(anlaştığı eczane veya medikale göndermek) irtikaptır.
TCK 250. maddeye göre rüşvet iki tarafın karşılıklı anlaşarak haksız kazanç elde etmesidir.TCK
257. maddeye göre görev yerine alkollü gelmek veya görev yerınde içki içmek, nöbete gelmemek,
rapor yazmamak ,hastayı görmeden ilaç yazmak görevi kötuye kullanmaktır.TCK 287. maddesine
göre yetkili hakim veya savcı kararı olmaksızın genital muayene yapılamaz. TCK 99 ,100 veya
101. maddede cocuk düşürtme ve kısırlaştırma, kasten yaralama TCK 86, taksirle yaralama 89.
maddeye göre cezalandırılır(3,4).
Bilirkişi tarafsız ve mesleki yetkinliği olması gerekir. Bilirkişiliği hukuk mahkemeleri kanunu 270.
maddeye göre ve ceza muhakeme kanunu 65. maddesine göre bilirkişilik yapma yükümlülüğü
getirilmiştir. CMK 248’e göre tanıklıktan çekilme durumları bilirkişilik için de geçerlidir. CMK 249’a
göre sır nedeniyle tanıklıktan çekilebilir.Suç delillerini gizleme,değiştirme,suçu bildirmeme,suçtan
kaynaklanan mal varlığı değerlerine aklama,suçluyu kayırma (CMK 277-285) gerçeğe aykırı bilgi
vermek,yalan yere yemin etmek suçtur. Bilirkişiliği bizzat yerine getirme yükümlülüğümüz vardır.
CMK 68’e göre çapraz sorgulama yapılabilir(3,4). Çapraz Sorgulama: Sokratik sorgulamada “ile
ne demek istiyorsunuz?”, başka şekilde ifade edermisiniz ? tarzında sorular sorulabilir. “Bunun
yerine ne varsayabiliriz?” “doğru anlıyormuyum” gibi varsayım durumları sorulabilir. Sebep kanıt
sorusu olarak “niçin böyle düşünüyorsunuz” “sebebini açıklarmısınız? denilebilir.? Öneri ve sonuç
sorularına örnek “Bunun nasıl bir etkisi olur?”, ne ima ediyorsunuz” sorulabilir. Bakış açısı açısından
“diğerleri ne der? Benzer ve farklı fi kirler nelerdir?” sorulabilir. Yerine Kullanma adına bıçaklamak
yerine yaralamak denilir. Sorguda tekrar detay saptama amaçlıdır. Bilimsel açıdan ..görüş vardır
tarzı otoriteye başvurulur. Bunu herkes yapıyor, bahane bulma, mazur gösterme ile yaygınlık ve
önemsizleştirme yapılır. Mağdurun suçundan dolayı fi ilin işlendiği bildirilerek itiraf sağlanabilir.
Toplumdaki konuma saygı vurgulanır. Kamuoyunun tepkisi bildirilerek pişmanlık durumuna ait
gözlem yapılır. Dosya gösterilerek delil varlığı açıklanır. Sorgucunun şüpheliyle dostane bir diyalog
kurması güven bağı oluşturmaya yöneliktir. Telkin edilen iyi -kötü güvenlikci rolü ile itiraf ettirenler
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
93
de vardır. Tutarsızlıklara fazla önem verilmez. Sürpriz ile yüzleştirerek de konu anlaşılabilir.
İnsanların itiraf etmesi engellerin azalması, uzlaşılma, güven ve kendi değerini koruma iledir.
Kişilerin suç itiraf etmemesi korku, çatışma (kendi değerini, inancını koruma), utanç, hikayeye
kilitlenip kalmak sebeplerinden olabilir(8).
Çapraz sorgu: Doğrudan sorgu ile düzenleme ve kronolojik sıralama yapılır. Yönlendirici olmayan
soru sorulur. Duyduğunu aktarma kuralına dikkat edilir. Mahkeme dışında yapılan yazılı beyanlar
bir belgedir. Örtülü beyan diğer delillerle anlamlıdır. Kişinin özel yaşamı gizlidir. Ölüm öncesi
beyan geçerli olabilir. Heyecan içinde yapılan açıklamalar doğallıkla bağlantısına göre geçerlidir.
Kayıtların delil niteliği sahte olmayışına bağlıdır. Algılama soruları duyu sisteminin etkin çalışması
ile ilgilidir. Samimiyet bellek tetkikinde önemlidir. Önceki beyanlarla son ifade arasındaki tutarsızlık
vurgulanır. Neden, niçin ve nasıl gibi soruların cevapların güvenilirliği tartışmalıdır. Gereğinden
fazla soru sorulmaz. Cevabı bilinmeyen sorulardan kaçınılır(8).
TIPTA UYGULAMA HATALARI
Doktorun soru sorma biçimi hastanın cevabını şekillendirir. Kapalı uçlu sorular en verimli ve hedefe
uygundur. Ana şikayet ve eklentili şikayet önceliğe göre değerlendirilir. Protip canlandırma, ayırıcı
tanı, teşhis ivmesi sürecinin anlaşılması önceliklidir. Değişim gereğini hissettirmek için öğrenciye
niçin yapıldığı da anlatılır. Temsil hatası yapmamak için önsezinin ispatı ile uğraşılırsa sonuç eğilimi
oluşur. Doktorun kolay karar vermesini sağlayan hasta sorusu “olabilecek en kötü şey nedir?”
“belirtilerin olduğu yer yakınında hangi organlar var? Kalp krizini tutmayan semptomlarda mide
hastalıkları ayırıcı tanıda önceliklidir. Hekimin sormaması gereken durum şüphelenmeye yol açan
olaylardır. Hastanın değer sıralamasına göre uygun tedavi stratejisi planlanır. Belirsizliği kabul
etmek hastanın ümitini ve beklenen tedavi yönteminde doktora olan güveni artırır. En etkili klinik
seçim en son olan kötü tecrübedir(5,6). İlaç kullanımında dikkat edilecek unsurlar şunlardır:
Analjezik, anlihiperlipidemik gibi ilaçları genç yaşta, sosyoekeonomik ve eğitim düzeyi düşük
kişiler içmektedir. Uzun süreli kronik ilaç etkisi plasebo kadardır. İlaçın yan etkisi, ölümcül etkisine
dikkat edilir. İlaçın prospektüsünde olmayan içerik bakanlıkca denetlenir. İlaç satışı ile ekonomik
kar yüksek olup zarar riski düşüktür. Semptomatik tedavi yerine hastalık tedavisi tercih edilir. ICD
hastalık kodunda yer almayan tanı yazılmaz. Sponsor olmak tedavide önyargıyı getirdiğinden kör
ve randomize çalışmaya dikkat edilir. Kronik tedavide tedaviyi kesme standartları geliştirilmelidir.
Yaşlı, çocuk, ruh sağlığı bozuk, cezaevinde kalan kişi gibi örselenebilir hastanın nesneleştirilmesi,
araçsallaştırılması insan onuruna aykırıdır(6). İnsanlık onuru, yaşama hakkı, bütünlük hakkı,
işkence ve insanlık dışı veya aşağılayıcı muamele veya cezalandırılma yasağı, kölelik ve zorla
çalışma yasağı gerektirir. Özgürlük alanı zaruret hali dışında daraltılamaz. Eşitlik, dayanışma
hakkı, adalet geliştirilir. Rekabet kuralları girişime açık ve dengelidir. Ceza Kanunun yaptırımına
uyulur. Medeni haklar iyi niyetle geliştirilir. Ticaret hukuku özgürlük ilkelerine tabidir(7). Yan etki,
aditif etki dikkatli izlenir. Kontrendikasyon, endikasyon dışı tedavilerin yapılmamasına dikkat edilir.
2011 tarih ve 28103 sayılı resmi gazetede Yayınlanan 663 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile
Türkiye Kamu Hastaneleri kurulmuş ve Geleneksel, tamamlayıcı Alternatif Tıp Uygulamaları kabul
edilmiştir. Homeopati, kupa tedavisi, mezoterapi gibi güvenlik ve etkinliği tartışmalı tedaviler kabul
edilmiştir.
KAYNAKLAR
1. Tümer AR. Tıp mensupları için hukuki yönleri ile adli bilirkişilik. Matsis matbaa İstanbul 2013.
2. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
3. Bilge Y, Geçim E. Medikolegal düzlem Tıpta uygulama hataları. Ofset Digital, İstanbul, 2012.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
94
4. Tümer AR. Cerrahi branşlar açısından hukuki sorumluluklar ve malpraktis. Matsis matbaası İstanbul 2013.
5. Bulun U. Hastaneden canlı çıkmak. Sage yayıncılık, 2012, Ankara.
6. İzgi MC. Örselenebilir gruplarda tıbbi araştırma. Toplum ve Hekim 28/6:475-480, 2013.
7. Ankara Barosu. Avrupa için bir anayasa oluşturan antlaşma. Ustaoğlu Basım, Ankara, 2005.
8. http://ceza-makale.blogspot.com/2006/10/apraz-sorgu-teknikleri.html
TIPTA UYGULAMA HATASI İDDİASININ İNCELENDİĞİ BİR OLGU SUNUMU
Amaç: Bir olguyu tartışarak hekim sorumluluğu hakkında bilgi, beceri ve tutum sağlanmasına
yöneliktir. İnternet üzerinden yanıt vermenin geçerliliğini, güvenilirliğini tartışmak.
Olgu: Soru: Doktor A yöntemi web sayfasında ilan edilmiş.Doktor gerdek gecesi sendromu,
vajinismus hastalarını muayenehanesinde cinsel ilişkiye sokarak tedavi ediyor.
Ön tanı, hipotez ve iddia: Uzmanlık belgesi olmadan uzmanmış gibi yazı yazmak, insan üzerinde
deney yapmak.
Sonuç: Bir yöntemin o doktor tarafından uygulandığının ve özgül tedavi olduğunun kabulü için şu
şartlar aranmalıdır:
a) Tıp standartlarına uygun olmalı
a1.Yararlı olduğuna dair geçerlilik, güvenilirlik testleri olmalı. Randomize kontrollü çalışma
makaleleri bulunmalı.
a2. Sınırlılıkları belirlenmiş olmalı. Yan etki, kontr endike durumlar belli olmalı.
a3. Gönüllü test yapılıyorsa tıp kuralları içerisinde kabul edilmiş olmalı. Etik kurulu raporu ile izin
verilmiş olmalı.
a4. Zararlı durumla karşılaşıldığında belirlenen uygun tedavi, rehabilitasyon süreçleri, sigortalama
işlemleri yapılmış olmalı.
a5. Hukuki soruşturmalarda ceza verilir niteliği bulunmamalıdır.
Soru : Benim bir kız arkadaşım var. 13 yasında kızlık zarı patlamış. bisikletin kolu çarptı yırtıldı
diyor ama ben inanmıyorum.. dediği gibide olsa, başkasıyla ilişkiye girmişte olsa, ben kız
arkadaşımla cinsel münasabette bulunduğumda tıbbi yollarla benimle ilişkiye girdiği anlaşılır
mı? ortaya çıkar mı? boşalma eylemi gerçekleşmediği sürece benim kimliğim ortaya çıkar mı?
Bu konuda korku ve çelişkilerim var. Yanıt veren Sağlık Çalışanı: İnanmıyorsan ivedilikle bunu
kendisine açıkla ve onun üzerine epitel hücreleri veya kıl vb hiçbir biyolojik delil kalıntısı bırakma.
Ön tanı, hipotez ve iddia: Uzmanlık alanı dışında bilgi vermek, suçluya basın yoluyla yardım etmek.
Sonuç: Bir hekim web sayfasında yanıt verirken anlamın nereye yüklenebileceğine, kadına
yönelik ayrımcı fi illeri destekleyip desteklemediğine dikkat etmeli. Bu yönde ilgili sağlık çalışanı
disiplin soruşturması sonrası uyarılabilir. Cinsellikle ilgili adli tıp alanındaki bilgi standartlarımıza
göre yanıt verilmeli. Erkeklerin artırılmış sorumluluk inançları meslek ve aile kurmaya yönelimi,
rol beklentileri ve geçim sağlama istekleri kadınlarınkinden daha yüksek bulunmuş(1). Cinsiyet
ayrımcılığı yönündeki kültürün sıralama anlamı desteklenmemelidir. Üçüncü kişiler korunma
yolundaki etkinlikler bilgilendirme de geliştirilmelidir(2,3,4).
KAYNAKLAR
1. İkiz FE, Totan T, Karaca R, Sorumluluk inançlarını artıran faktörleri belirleme ölçeğinin uyarlanması. Yeni Symposium
51/2:105-114, 2013.
2. İlnem C, İlnem M. Psikiyatri pratiğinde hatalı uygulamalar. Düşünen Adam 12 (4): 4-15, 1999.
3. Bilge Y. Adli Tıp. Üçbilek Matbaası, Ankara, 2008.
4. Özver İ, Şahin E, Sevindir E, Demirel ÖF, Emul M, Özen Ş. Malpractice claims against psychiatrists related to
psychopharmacologic agents: fi le series. Bulletin of Clinical Psychiatry 23(4): 320-5, 2013.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
95
BÖLÜM III
MEDENİ HAKLARDA PSİKİYATRİ
Haklar insan olmaktan kaynaklanır. Diğer özelliklerden kaynaklanan haklar yapaydır.
MEDENİ KANUNA GÖRE KİŞİ: Canlı doğan her kişi medeni haklarından yararlanır. Hukuki ehliyet
yaş küçüklüğü (18 yaşından küçük) (TMK 10); akıl hastası, zeka özürü (TMK m 405); savurganlığı,
alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü yaşam tarzı, mal varlığını kötü yönetme durumunda
(TMK 406); bir yılı aşkın hapis cezasına mahkum olmada (TMK 407); Yaşlılığı, sakatlığı,
deneyimsizliği veya ağır hastalığı sebebiyle işlerini gerektiği gibi yönetemediğinde (TMK 408) kişiye
vasi atanır. Yasal danışmanlık altındaki kişiler mal varlığına ilişkin işlemlere, yatırım yapmaya,
borçlanmaya ve hukuki işlemlerde taraf olmaya danışmanlarının onayı ile yapar(TMK 429).
Eşlerden birinin, evlenme sırasında, sürekli bir sebeple ayırt etme gücünden yoksun bulunması ya
da evliliğe engel bir akıl hastalığının olması halinde evlilik işlemi geçersizdir.
BOŞANMA: Boşanma sonrası çevresel destekten yoksun kalan kişi çaresiz, ümitsiz olarak öfke ile
pişmanlık durumları yaşar. Suçlama ve suçlanma ile evliliği kurtarma yönündeki davranış duygusal,
hukuki, ekonomik, ebeveyn, toplumsal ve ruhsal olmak üzere çok boyutlu sorunlara yol açar(1).
Zina, hayata kast, pek kötü veya onur kırıcı davranış, terk, akıl hastalığı, evlilik birliğinin sarsılması
boşanma nedenidir(TMK m 161-166). Zina evli kişinin eşinden başka biriyle cinsel ilişkide
bulunması ve kusurlu olmasıdır. Akıl hastalığı eşin ortak hayatı diğer eş için çekilmez hale getirmesi,
kusurlu olması ve hastalığın iyileşmez özelliği varsa boşanma nedenidir(1). Anlaşmalı boşanma
bir yılı aşkın evliliğin tarafl arın anlaşması ile sonlandırılmasıdır. 0-3 yaş arasındaki çocukların
velayetlerinin anneye verilir. Bu durumun istisnası annenin akıl hastası olması, uyuşturucu madde
bağımlısı olması, tedavi edilemeyecek bulaşıcı hastalığının bulunması gibi durumlardır.
KAYNAKLAR: 1. Yörükoğlu A. Çocuk ruh sağlığı. Özgür Yayınları, 2003, Ankara.
DÜRTÜ KONTROL BOZUKLUKLARI
Dürtü bir güç, bir baskı, bir taleptir. Organizmadaki bir uyarılma sürecini içeren bedensel kaynaktır.
Dürtünün amacı, organdaki uyarılmaya karşılık gelen doyumu sağlamaktır. Dürtü nesnesine
ulaşmak için yapılan eylemdir. Bu haliyle dürtü kuramları şunlardır: 1. Dürtünün kaynağı, ihtiyaç olan
gereksinimleri hazsızlık yaratan gerilimden kaçarak veya haz arayarak önceden belirlenmemiş ilişki
ürünleridir. 2. Ruhsal çatışma yaratan kayıp libidosu ego libidosu ile nesne libidosu arasındadır. 3.
Yaşam dürtüsü ile ölüm dürtüsü arasında saldırganlık gereğinin yapılmasıdır. Dürtü kabul görmek,
beğenilmek için baskılanır.
Dürtü kontrol bozuklukları şunlardır:
1.Kişilerarası fonksiyon bozukluğu
2.Sömürme eğiliminde olma
3.Başkaları tarafından tamamen iyi/tamamen kötü olarak algılanma
4.Düzensiz İlişkiler / Güvensizlik
5.Planlama becerisinde yetersizlik
6.Değişikliklere karşı direnç gösterme
7.Hemen tatmin olma isteği
8.Değişken / karmaşık yaşam tarzı
9.Kendine saygıda yetersizlik
10.Hareketlerinin nedenini bilmeme
11.Umutsuzluk / kendi kendini tahrip
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
96
12.Duygularını bastıma yönünde hareketler
13.Heyecan, öfke ve düşmanlık
14.Aileye, arkadaşlara ve başkalarına karşı saldırganlık
15.Eleştiriye tahammül edememe
16.Bir anda patlama (Birisi bir şey deyince veya yapınca hemen patlama)
17.Sorumsuzluk
18.Ad takmak
19.Kuralları reddetme
20.Kaygıdan kaçınma(1).
KAYNAKLAR
1.http://www.cocuklaricinadalet.org/uploads/symposium_papers/protection/TDEMIRHAN.pdf (ET 13.08.2013).
DÜRTÜ KONTROL BOZUKLUĞU: Kişinin hazırlıksız, aniden hareket, yaptığı işe odaklanmadan
veya yeterince düşünerek plan yapmayarak davranışlarıdır. Dürtüsellik ortama uygun olmayan
veya aşırı riskli, yeterince planlanmamış, genelde istenmeyen sonuçlara yol açar(20). Aralıklı
patlayıcı bozukluk, piromani, trikotillomani, patolojik kumar oynama, kleptomani, başka türlü
adlandırılamayan, kompulsif satın alma, kompulsif seks bağımlılığı, kompulsif egzersiz dürtü
kontrol bozukluklarıdır. Depresyonu olanlarda sıklıkla anksiyete bozuklukları (% 56), alkol kullanımı
(% 12) somatoform bozukluk (% 9.3) dürtü kontrol bozuklukları (%56,7) saptandığından kişilerin
yaşam kalitesinin düştüğü bildirilmiştir(2). Dürtüselliğin eşlik ettiği bozukluklar arasında antisosyal
ve borderline kişilik bozuklukları, şizofreni, bipolar bozukluk, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu,
yeme bozuklukları, madde kullanım bozuklukları sayılabilir. Ayrıca dürtü kontrol bozuklukları olan
patolojik kumar oynama, aralıklı patlayıcı bozukluk, piromani, kleptomani ve trikotillomani tanı
ölçütleri içerisinde bir ölçüt olarak bulunur(3). Tedavi için ilaç denemelerinin etkisi tartışmalı olup
etkilerinin güvenilir yararlı olduğuna dair yayınlar çoktur(5,8,13). Tourette sendromu: Aynı şekilde
tekrar tekrar meydana gelen istemsiz, hızlı, ani hareketler veya sesler içeren tiklerle karakterize
bir hastalıktır. Dürtüsellik ölçümünde dikkat edilen unsurlar şunlardır: Geçikme indirimi ödül değer
kaybı nedeniyle tercih edilmez. Ödül önceliklidir. Dorsal prefrontal korteks ve anterior singulat
korteks dürtüsel seçim yapma ile ilgili görünmemekte, ancak inhibitör süreçlerin düzenlenmesinde
etkilidir. Orbitofrontal korteks ve bazolateral amigdala dürtüsel karar verme süreçlerinde önemli
rol oynamaktadır. Nukleus akumbens ve subtalamik çekirdek gibi diğer yapılar ise her iki sinir
devresinde ortak yapılar olabilir(20).
Narsistik bölünme ile tanımlanma yapılmıştır. Mitoman kendi ego dağılması azaltmak, psikotik
anksiyete azaltmak için kendi efsanesini yaratarak yaşamını destekleyebilir(6).
Çocukların suça itilmesinde araştırılacak unsurlar şunlar önerilmiştir:
Yanlışlığın değerlendirilmesi, hukuki değerlendirme, agresyon ve impulsivite uygunluğu, psikososyal
gelişim geriliği(zaman kavramı, baskı altında bulunma, risk alma eş için duyarlılık ve empati
yeteneği), çevresel koşullar, akran grubu normları, kişilik sorunları, ruhsal hastalık ve suç karşı reaktif
tutum ve suça yönelimde dış unsurlar incelenir(7,15,19). Suç ile ilişki değerlendirilmelidir(9,10,11).
Ben merkezcilik, aldatıcılık, sığ duyular, empati veya pişmanlık-nedamet duyu eksikliği durumları
da tetkik edilir.
İnternet kullanımı sorunlu çocuklar ve gençler için online oyunda geçirilen süre fazlalığı, pornografi ,
kumar, bağımlığa bağlı sosyal işlev bozukluğu, kişi özel yaşamına müdahale olduğunda sorun
tanımlanarak bu konuda değerlendirme yapmak gerekir(14).
KAYNAKLAR
1. Karakuş G, Tamam L, Öztürk Z, Eroğlu MZ, Bahalı K, Nebioğlu M, Turhan N, Çakmak S. Bir Grup Üniversiteye Hazırlık
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
97
Öğrencisinde Dürtü Kontrol Bozukluğu. Nöropsikiyatri Arşivi 48: 238-42, 2011.
2. Annagür BB, Tamam L, Major depresyon hastalarında diğer psikiyatrik bozukluklar Anatol J Clin Investig 4(2):111-117,
2010.
3. Özdemir PG, Selvi Y, Aydın A. Dürtüsellik ve Tedavisi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 4(3):293-314, 2012.
4. Reyes AC, Amador AA, Qualitative and quantitative EEG abnormalities in violent offenders with
antisocial personality disorder. Journal of Forensic and Legal Medicine 16: 59–63, 2009.
5. Grant JE, Odlaug BL, Schreiber LR, Chamberlain SR, Won Kim S.
Memantine reduces stealing behavior and impulsivity in kleptomania: a pilot study. Int Clin Psychopharmacol. 2013
Mar;28(2):106-11.
6. Ben Thabet J, Zouari N, Charfeddine F, Zouari L, Maâlej M. Psychodynamic and forensic approach of constitutional
mythomania: a case report. Encephale. 38(6):504-11, 2012.
7. Ash P. knew it was wrong: evaluating adolescent culpability. J Am Acad Psychiatry Law. 40(1):21-32, 2012.
8. Citrome L, Volavka J.Pharmacological management of acute and persistent aggression in forensicpsychiatry settings.
CNS Drugs. 25(12):1009-21, 2011.
9. Pavlov KA, Chistiakov DA, Chekhonin VP. Genetic determinants of aggression and impulsivity in humans. . J Appl
Genet. 53(1):61-82, 2012.
10. Nitschke J, Osterheider M, Mokros A. Forensic-psychiatric assessment of pedophilia. Fortschr Neurol Psychiatr.
79(9):535-40, 2011.
11. Mishra S, Lalumière ML, Morgan M, Williams RJ. An examination of the relationship between gambling and
antisocial behavior. J Gambl Stud. 27(3):409-26, 2011.
12. Palijan TZ, Radeljak S, Kovac M, Kovacević D. Relationship between comorbidity and violence risk assessment
in forensicpsychiatry - the implication of neuroimaging studies. Psychiatr Danub. 22(2):253-6, 2010.
13. Huband N, Ferriter M, Nathan R, Jones H. Antiepileptics for aggression and associated impulsivity.
Cochrane Database Syst Rev. 2010 Feb 17;(2):CD003499. doi: 10.1002/14651858.CD003499.pub3.
14. Recupero PR. Forensic evaluation of problematic Internet use. J Am Acad Psychiatry Law. 36(4):505-14, 2008.
15. Mathias CW, Marsh-Richard DM, Dougherty DM. Behavioral measures of impulsivity and the law. Behav Sci Law.
26(6):691-707, 2008.
16. Giotakos O, Markianos M, Vaidakis N, Christodoulou GN. Aggression, impulsivity, plasma sex hormones, and biogenic
amine turnover in aforensic population of rapists. J Sex Marital Ther. 29(3):215-25, 2003.
17. Lindberg N, Tani P, Appelberg B, Naukkarinen H, Rimón R, Porkka-Heiskanen T, Virkkunen M. Human impulsive aggression:
a sleep research perspective. J Psychiatr Res. 37(4):313-24, 2003.
18. Dressing H, Sartorius A, and Meyer-Lindenberg A. CS Implications of fMRI and genetics for the law and the routine
practice of forensic psychiatry. Neurocase 14/1:7-14, 2008.
19. Ural B, Özteke N. Okulda zorbalık. Kök yayıncılık, Ankara, 2007.
20. Özdemir PG, Slevi Y, Aydın A. Dürtüsellik ve tedavisi. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar 4/3: 293-314, 2012.
21.Yazıcı K, Yazıcı AE. Dürtüselliğin Nöroanatomik ve Nörokimyasal Temelleri. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar Current
Approaches In Psychıatry 2(2):254 280, 2010.
DÜRTÜ KONTROL BOZUKLUĞUNUN VESAYET MUAYENELERİNDE
DEĞERLENDİRİLMESİNİN GEREKLİLİĞİ
Dürtü kontrol, kişilik bozuklukları TMK m 406 çerçevesinde değerlendirilmesinde göz önüne
alınacak kurallar adli tıp kaynaklarında az incelendiğinden insan haklarının temini açısından bu
hususların belirlenmesi maksadı ile bu olgu sunumu yapıldı.
TMK m 406 Savurganlık, alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü yaşam tarzı, kötü yönetim
nedeniyle kişiye vasi atanır. Kendisini ve ailesini yoksulluğa sokan devamlılık arz eden, olağan
hayat kriterine aykırı, mantıklı davranış göstermeyen gerçek durumlardır(1,2).
TMK m 407 göre bir yılı aşan özgürlüğü kısıtlanan ergin kısıtlanır. TMK m 408’e göre yaşlılığı,
sakatlığı, deneyimsizliği, ağır hastalığı sebebiyle işlerini gerektiği gibi yönetemeyen ergin
kısıtlanmasını isteyebilir.
SAVURGANLIK: Devamlılık gösteren davranış bozukluğu sonucu kendisi ve ailesini darlık ve
yoksulluğa düşüren, güvenliğini tehdit eden kişinin sarhoşluk, kötü yaşam tarzı, kötü yönetim,
uyuşturucu bağımlılığı vardır (TMK m 406). Hatır çekleri, hibeler kayıtsız çıkar ilişkili işlemlerdir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
98
Kişinin normal bir kimseden beklenmeyecek şekilde anlam verilemeyen aşırı, amaçsız, bilinçsiz
harcamalar yapması bu yüzden kendisini veya ailesini darlık ve yoksullukla karşı karşıya
bırakmasıdır(17). Günlük ihtiyaçlarının 3 katından fazla harcama yapmak örnektir. Robin hood
Dağıtımı, Kral John Dağıtımı gibi kurallar gereği kahramanlık taslayarak malını dağıtması söz
konusudur.
KÖTÜ YAŞAM TARZI: Devamlılık gösteren günlük yaşam koşullarına uymayan, düzensiz, kuralsız
yeme ve uyku, cinsel davranışı bulunan kişi. Kumar, cinsel suçlar işleme ve işletme örnektir(17).
MALVARLIĞINI KÖTÜ YÖNETME: Kendisini veya ailesini darlık veya yoksulluğa düşürme
tehlikesine yol açan devamlı korunmaya ve bakıma muhtaç olan kişi davranışıdır. Malına bakmama,
az bedelle kiralama veya satma örnektir.
BAŞKALARININ GÜVENLİĞİNİ TEHDİT ETME: Önceden yaptığı fi il nedeniyle ve ithamları
yoğunlaşmış kişinin yakın ve uygulanması mümkün gerçek ithamıdır. Tekrarlama durumu yüksek
olup (%30-80), silah taşırlar. Öfke kontrol süreçine girmezler(20). Örnek aile içi şiddet veya
tehdit eden kişinin durumudur. Güvenlik için yüksek risk nedenleri şunlar olabilir: 1. Başkasının
zorlamasını, baskısını ve beklentisi 2. Aşırı dindarlık, ırkcılık, nefret suçları 3. Benlik değerini
yükseltme arzusu 4. Kabul edilme arzusu 5. Başkasıyla ilişkiyi ilerletme, düzeltme arzusu 6.İkincil
kazanç (askerlik, mali) 7. İnsanları kurtarma rolü 8. İnsanlara hayır diyememe 9. Problemleri, aile
sorunlarını çözme arzusunun yanlış istikameti 10. Geçmiş günahlarının kefaretini ödeme arzusu
11. Mali teşvikler 12. Minnettarlık(19).
TANIMLAMA:
Dürtü: Kişinin fi zyolojik ve ruhsal dengesinin değişmesi sonrası ortaya çıkan duruma karşı anlık
doğal tepkisine yol açan davranış olarak tanımlanabilir(3). İstemsiz olması ve yerine başka şeyleri
koyma yönündeki karşı konulmaz davranışlarla seyirlidir.
Risk bir kararın bilinen olasılıklar karşısındaki istatistiki olarak gerçekleşme durumudur.
Riskten kaçınmak, riski tutmak, riski azaltmak, riski transfer etmek için stratejik değerlendirme
kuralları geliştirmek gerekir. Belirsizlik istatistiki olarak değerlendirilemeyen, ölçülemeyen,
öngörülmeyen, anlaşılmayan durumdur. Başlangıç koşulları belli olmayan konu tetkiki güçtür. Yer
ile hız belirliği aynı anda tespit edilemez.
Güven bir kişinin tahmin edilemeyen, bilinmeyen koşullar içerisinde diğer kişinin inanılabileceğine
dair bir beklentisidir. Bu beklentiler, özgüven, objektivite, iyi niyet, yetenek ve yeterlilik,
hesaplanılabilirlikle ilişkilidir.
Bogardus ölçeği: Bireylerin çeşitli sosyal ve toplumsal kümelere karşı tutumlarını ölçmek ya da
çeşitli toplum kümeleri arasında izin verilen ilişkilerin yakınlık düzeyini saptamak üzere başvurulan
ölçek.
İnsanın, insani değerleri olan bilim, sanat, felsefe, siyaset, teknik gibi değerleri; saygı, sevgi,
dürüstlük, cesaret, güven gibi etik değerleri; eşitlik, laiklik, adalet, özgürlük gibi toplumsal değerleri
olan varlığın mülkiyet hakkı korunması gerekmektedir. Kişiye yük olan, iyi niyet varlığı saptanmayan
yakın ve ciddi tehlike de dahil mülkiyet hakkı hukuken korunmuştur(4).
Mülkiyet hakkının korunması Devletin yükümlülüğü olduğu alanı da içermektedir. Meşru beklenti
toplum yararına, genel çıkara ve orantılılık ilkesine göre verilir(4).
Dürtü: Kişinin fi zyolojik ve ruhsal dengesinin değişmesi sonrası ortaya çıkan duruma karşı anlık
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
99
doğal tepkisine yol açan davranış olarak tanımlanabilir. İstemsiz olması ve yerine başka şeyleri
koyma yönündeki karşı konulmaz davranışlarla seyirlidir.
İmpuls kontrol bozuklukları: Kompulsive satın alma veya satma, kleptomani, kumar oynamaktır.
Davranış: triktilomani, cilt yolma, tırnak yemektir. Aşırı cinsellik olabilir. Siber yolla yapılan akran
şiddetleri kontrole tabidir. Çocuk pornosu suç olup ihbarı gerektirir. Bu durumlarda danışmanınızla
karar verebilirsiniz. Madde kullanımında çoklu çalışma ile sömürü durdurulur. Affektiv bozuklukta,
psikozda, zeka özründe, kişilik bozukluğunda yapılan hukuki akt geçerli değildir. Bu durumu olanlar
mutlaka vasi veya yasal danışmandan görüş almaya öncelik verirler.
GRUPLARI: Bağlanma bozukluğu hastalığı: Tepkisel Bağlanma Bozukluğu Hastalığı olan çocuklar
yaşadıkları kötüye kullanılma, ihmâl ve benzer çeşitli erken hayat olaylarına tepki verdiği ve
toplumda yaygın izlendiği bildirilmiştir(5).
PİROMANİ: Genç, düşük sosyoekonomik düzeyde, eğitim düzeyi düşük, önceden benzer suç
işlemiş kişiler daha sık işlemekte. İhmal ve fi ziksel-cinsel istismar edilmiş kişiler daha çok suç
işlemektedir. Antisosyal kişilik bozukluğu, iletim bozukluğu olanlarda sorunsallık daha yüksektir.
Eşlik eden patolojik hastalıklar şizofreni, madde kullanımı, affektif bozukluk ve kişilik sorunsallarıdır.
Suç gizleme, politik, yardım isteme, kahraman durumuna geçme, belirsiz-boşlukta olma ve can
sıkıntısını giderme, kendine zarar, intihar ve cinayet etme amaçlarını gerçekleştirme yollarından
biri de piromanidir. Psikoanalitik teoriye göre seksüel gelişimin üretral veya oral fi ksasyonudur.
Biyolojik açıdan: Beyin omurilik sıvısında monoamin metabolitleri ( 5 hidroksiindolasetik asit, 5
HIAA, 3 metoksi-4-hidroksifenilglikol) düzeyi azalması sık gözlenmiş. Kan şekeri değişikikliği
fazladır. Frontal lob fonksiyon bozukluğu sıktır. Piromaniye Epilepsi, Kelinfelter, XYY sendromu
eşlik eden durumlardandır. Sosyal öğrenme teorisi sıkça kabul görmüştür. Psikososyal bozukluk,
yaşama ait hoşnutsuzluk (depresyon, kendilik değerinde düşme), sosyal red edilme durumlarının
sıklığı fonksiyonel arazın önemini gösterir. Dinamik davranış teoreminde çoklu nedenlerin etki
artışına yol açtığı bildirilmiştir. Yasak alan, hastane, cezaevi, hastane risk alanıdır. Kişi yakınca
rahatlar ve uyaran sayısında ve etkisinde artış gözlenir(18).
PATOLOJİK KUMAR ALIŞKANLIĞI:
Başka Türlü Adlandırılmayan Dürtü Kontrol Bozukluğu (Kompulsif alışveriş, video oyunlarına
bağımlılık, patolojik para harcama, kompusif cinsel davranışlar, tekrarlayıcı kendine zarar verme
(tritilomani) den biridir. Kişi oyun analizi yapmaz. Bilgisine, sezgisine, şansına güvenerek oynar.
Oyun teorisine göre matematiksel beklenti kumar için eksi değer olmasına rağmen nadiren yüklü
kazanma olasılığının düşünülmesi ve buna ait anıların varlığı kişiyi rasyonel mantık ilkelerine ters
düşürür. Blöf eklenmesi kaygı yönetimini anksiyete üzerinden değer sistemine aktaran kişi için
oyunun devamı demektir.
SIKLIK: Failin aidiyet halinde bulunduğu kültür tarafından olağan, meşru yada gerekli sayıldığı
durumlarda kamu düzeni sorunu, hukukun üstünlüğü, kanun önünde eşitlik ve ortak değerlerin
korunma gereğine ait çatışmalar sözkonusudur. Kişinin bilişsel işlevi, nesnelleştirme, farklılığın
derecesini saptama sorunsalı incelenmelidir(6).
ÖZELLİKLERİ: Tekrarlayan, istekli ve amaçlı davranan, eylem öncesi gerginlik ve affektif uyarılma
(heyecan arama) olması, eylem gerçekleştikten sonra rahatlama, büyülenme, haz duyma, doyum
sağlama izlenir(7,8,9).
İmpulsiv davranışı kolaylaştıran, hızlandıran, başlatan unsurlara göre kişinin şiddete yönlendiği
bildirilmiştir(10).
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
100
TEST: Aşağıda cevaplayacağınız soruların yanıtınız 20 dakikanızı alır. Bu test çocuklara uygulanmamalıdır.
1. Fakir birini görünce ona para vermekten kendimi alamam.
2. Biri paraya ihtiyacı olduğunu söyleyince yakınlarıma danışmadan para veririm.
3. Para verdiğim kişinin ne zaman parayı geri vereceğini sormak beni huzursuz eder.
4. Eğlence yerlerinde harcadığım para ile daire alabilirdim.
5. Arkadaşım istediği için dairemi satarım.
6. Bedenimde hastalık olduğundan malımı vermemin bir önemi yoktur.
7. Fakire tapulu malımı verdiğimde huzur bulurum.
8. Kumar oynayanları görünce kendimi tutamayıp onları heyecanla izlerim.
9. Kumar oynayan arkadaşım beni çağırınca dayanamam, giderim.
10. Kumar oynayan arkadaşımla masada sabahladığım olmuştur.
11. Cinsel fantezilerimi gerçekleştirmek için harcadığım para hesabını yapmam.
12. Evimi satarken rekabet koşulları aramam.
13. Evimi istediğim zaman anında satarım.
14. Giysi görüp beğendiğimde borçlanarak satın alırım.
15. Arkadaşım için canımı veririm.
16. Haksızlığa karşı gerekirse kavga ederim.
17. Tarlaya bakmadığımdan dolayı her yıl para zararım olur.
18. Evin bakımı için yapılan masraf israftır.
19. Alkole harcadığım parayı çocuğum veya eşim istediğinde kızarım.
20. Hayat güzel, barış olsun diye verdiğim ev arkadaşıma helal olsun.
21. Bir evi yakınca çok rahatlarım.
22. Başkasının bir eşyasını habersiz alınca çok rahatlarım.
23. Heyecan olsun diye evimi düşük fi yata sattım.
24. Birine verdiğim ev nedeniyle ağladığım zamanlar çoktur.
25. Arabayı birine verdiğimde çok rahatlarım.
SİBER SUÇLAR: Masum şaka, eğlence, herkes yapıyor, ders verme, intikam, çıkar adı altında
ötekine internet yoluyla haksız fi ilde bulunmaktır. Siber zorbalıklara ait örnekler şunlardır: “Ben
olmasam dünya kötü olur. Bugün beni rezil ettin. Neden kendini öldürmüyorsun?” Küfürlü,
aşaüılayıcı cümleler, tehdit edici, rahatsız eden ifadeler, paniğe sürüklemek, taciz cümleleri, iftira,
komplo (hileyle utandırıcı bilgi elde etmek), kimlik değiştirmek, kimlik gizlemek, kimlik açığa vurmak,
özelini yayma, dışlama, siber takipcilik, lakap takma, gözdağı vermekdir(20).
KAYNAKLAR
1.Özuğur Aİ. Velayet-vesayet-soybağı ve evlat edinme hukuku. 673-678, Seçkin Kitabevi, Ankara, 2012.
2. Gençcan ÖU. Vesayet hukuku. S 358-361, Yetkin Yayınları, Ankara, 2012.
3. Güney S. Davranış bilimleri ve yönetim psikolojisi terimler sözlüğü. Matbaası, s 86, Ankara, 1998.
4. Türkiye Barolar Birliği. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi. Şen Matbaası, s 1-41, Ankara, 2007.
5. Doksat K. Bağlanma bozukluğu hastalığı. http://www.doksat.com/AVilla.aspx?sno=118&d=1 (erişim tarihi: 22.05.2012).
6. Üye S. Kültürel savunma: Kavram ve argümanlar. Ankara Barosu Dergisi 68:23-2010.
7. Özdemir E, Sütçigil L, Ak M, Lapsekili N, Özmenler KN. Antisosyal kişilik bozukluğunda heyecan arama davranışı ile
serum seks steroidleri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Gülhane Tıp Dergisi 2010; 52: 91-95.
8. Tamam L, Eroğlu MZ, Paltacı Ö. Aralıklı Patlayıcı Bozukluk. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in
Psychiatry 2011; 3(3):387-425.
9. Özbek MF. Güven, belirsizlik ve risk alma davranışı ilişkisi: Teorik yaklaşım. Akademik Bakış 15: 2008, Uluslararası
Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi http://www.akademikbakis.org (Erişim tarihi: 25.05.2012)
10. Felthous AR, Weaver D, Evans r, Braik S, Stanford MS, Johnson R, Metzger C, Bazile A, and Barratt E, Assessment of
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
101
Impulsive Aggression in Patients with Severe Mental Disorders and Demonstrated Violence: Inter-Rater Reliability of Rating
Instrument. J Forensic Sci, 54/ 6, 2009.
13. Huband N, Ferriter M, Nathan R, Jones H. Antiepileptics for aggression and associated impulsivity. Cochrane Database
Syst Rev. 2010 Feb 17;(2):CD003499. doi: 10.1002/14651858.CD003499.pub3.
14. Recupero PR. Forensic evaluation of problematic Internet use. J Am Acad Psychiatry Law. 36(4):505-14, 2008.
15. Mathias CW, Marsh-Richard DM, Dougherty DM. Behavioral measures of impulsivity and the law. Behav Sci Law.
26(6):691-707, 2008.
16. Giotakos O, Markianos M, Vaidakis N, Christodoulou GN. Aggression, impulsivity, plasma sex hormones, and biogenic
amine turnover in aforensic population of rapists. J Sex Marital Ther. 29(3):215-25, 2003.
17. Özuğur Aİ. Velayet, vesayet, soybağı ve evlat edinme hukuku. Seçkin Kitabevi, Ankara, 2012.
18. Gannon TA, Pina A. Firesetting: Psychopathology, theory and treatment. Aggression and violent behavior 15:224-238,
2010.
19. Bilge Y. Adli tıp kılavuzu. Kalkan Ofset Matbaacılık, Ankara, 2010.
20. Gelder MG, Andreasen NC, Lopez-Ibor JJ, Geddes JR. New Oxford textbook of psychiatry. Oxford University Pres,
2009, England.
RİSK GELİŞİMİ: “Sıkıysa yakala. Acımadı ki. Sen de delikanlı mısın? O silahı kullanamazsın.
Gururluyum. Bu acıyı atlatacaksın. Neden sonuçtan daha önceliklidir.“ tarzı cümleler çok duymuşuz
olup davranış geliştirmede önemlidir. Bunların risk almada önyargı oluşturmada önemli etkisi vardır.
Risk alma aşamaları şunlardır:
Aşama 1. Tüm çeşitli seçeneklerin ele alınması gereklidir. Evrim teorilerine göre kazanılan
özelliklerin kullanılması, çevre koşullarına uyum, güçlü olanın yaşaması dikkate alınır.
Aşama 2. Karar alıcının risk tutumu ele alınır. Risk hesaplamada alan değerlendirme önemlidir.
Aşama 3. Hangi risklerin tanımlandığı düşünülür, hangileri kontrol edilebilir özellik gösterir ve nasıl
bir etki ile karşılaşılması beklenir? Kritik kontrol noktaları değerlidir.
Aşama 4. Hem niteliksel, hem de niceliksel olmak üzere ölçümler yapılarak anlamlaştırılır.
Aşama 5. Analiz sonuçlarının yorumlanması ve risklerle uğraşmak üzere bir strateji geliştirilir.
Katman analizinde yapay sinir ağları geliştirilebilir.
Aşama 6. Hangi risklerin tutulacağına ve hangi risklerin diğer tarafl ara aktarılacağına karar verilir.
Eğitim süreçleri geliştirilir. Verinin kanıt değeri ve kanıt önemi vardır. İhtiyaç inanç ve beklentiye
göre hata risk analizinde yararlanılan unsurlar şunlardır: 1. Birleşik değer oluştururken başlangıç
sonrası eklentiler çan eğrisi altındaki alanı genişletir. Olurluk değerlendirmesi genel, gönüllü,
akademik çalışma ile belirginleştirilir. 2. A denktir A benzeri. A, A değili dışlar. A kapsar B, dışlar C
(Venn şeması). 3. Benzerlik, özdeşlik, zaman-yer ilişkisi, nicelik, ölçütlük, nitelik derecesi, karşıtlık,
neden-sonuç ilişkisi bütünsellik içinde model oluşturma sorularıdır. 4. Olgu hedef tahtasında ise
zaman içinde dağılımı rastgele, birikimli, katmanlıdır. 5. Olgu derleme, sistemik derleme, araştırma
(demografi k özellikleri, seri çalışması, kohort çalışması) ile özelliklendirilir. 6. Olgu inceleme yöntemi
olayı oluşturan etkeninki ile aynı değildir, simülatiftir, modeldir. 7. Ölüm, özürlülük, yaralanma, mali
etkinlik geliştirmesi ihbar, denetim iledir. Yönetim seçildiğinden üstünlük ilkesi gereği önceki dönemi
inceler. 8. Amaç araç uygunluğu: Kast, olası kast, bilinçli taksir, taksir, kaza durumu hakim tarafından
belirlenir. Sistem: Mücbir sebep, üçüncü şahıs, ikinci şahıs, ilk şahıs kusuru ile değerlendirilir. Alt
yapı uygunluğu, performans kriterleri önceliklidir. Kişi: Özen, ihmal uygulamanın standart sapma
dışıdır. Endike, kontrendike, endike dışı, komplike için gerekeninin uygun yer, zaman, koşulda olma
durumu tetkik edilir. Sorumluluk araştırma geliştirmeye göre yükümlülük, katlanma açısından cezaödül
seçimi ile düzenlenir.
Koşullu olasılıkta Bayes teoremine göre Fagan analizi ile değerlendirme yapılabilir.
Hastalığın veya sorunun prevelansı % olarak alınır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
102
TEST HASTALIK VAR HASTALIK YOK TOPLAM
Test pozitif 95 2 97
Test negatif 3 100 103
TOPLAM 98 102 200
Prevelans=total hastalık/tüm olgu=95/200=% 49
Duyarlılık=hasta/toplam=95/98=%96.938
Öznellik=Negatif /toplam=100/102=%%98
Hastalık olabilirlik oranı=duyarlık/1-Öznellik=49
Hastalık olmama oranı=1-duyarlık/öznellik=0.03
Test pozitif ise hasta olasılık düzeyi=duyarlık.prevelans/(duyarlık.prevalans)+(1-öznellik)
(1-prevelans) 0.98952 Bu incelemenin hastalık tanısı için kanıt değeri (hastalık olabilirlik oranı)
yüksektir. Kanıt önemi açısından hastalık olmama oranı kabul edildiğinde anlamlı yüksektir.(2)
0.1
0.2
0.5
1
2
5
10
20
30
40
50
60
70
80
90
95
99
99
95
90
80
70
60
50
40
30
20
10
5
2
1
0.5
0.2
0.1
1000
500
200
100
50
20
10
521
0.5
0.2
0.1
0.05
0.02
0.01
0.005
0.002
0.001
Prior
prob.
Likelihood
ratio
Posterior
prob.
Risk alma kuralları:
Az için çok riske atılmaz.
Her zaman daha ilerisi planlanır.
Her zaman riskin hem kaynağı hem de sonuçları analiz edilir.
Beklenmedik durum planı olarak mutlaka alternatif seçenekleri değerlendirilir.
Hareketsizliğin mazereti olarak başka insanlar kullanılmaz.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
103
Yalnızca ilkelerin sebeplerine bağlı olarak risk alınmaz.
Saygınlık yitirilmesine yol açacağından korkulan durum ve bunu önlemek için risk alınmaz.
Asla bütçenin kaybetmenize izin verdiğinden fazlası riske atılmaz.
Uzmanlardan tavsiye istemeye her an hazırlıklı olunur.
Bahisler ile deneyimlerin ve sezgilerin sonuçları birlikte değerlendirilir.
Riskin hem kontrol edilebilen hem de kontrol edilemeyen kısımları hesaba katılır.
İş kazası önlemede Heinrich prensipleri şunlardır:
1. ISG’nin asıl çalışma alanı “Tehlikeli durum” ve “Tehlikeli davranış’ın” ortadan kaldırılmasına
yönelik olmalıdır.
2. Kazalar ağırlıklı olarak %88’u tehlikeli davranışlardan; % 10’u tehlikeli durumlardan %2’si
kaçınılmaz sebeplerden kaynaklanmaktadır.
3. Kaza sonucu meydana gelecek zararın büyüklüğü önceden kestirilemez.
4. Ağır yaralanma veya ölümle neticelenen her kazanın temelinde 29 hafi f yaralanma, 300
yaralanmasız olay vardır
5. Tehlikeli davranışların nedenleri: şahsi kusurlar (dikkatsizlik, laubalilik, umursamazlık gibi);
eğitim yetersizliği (bilgi, ustalık, alışkanlık), fi ziki yetersizlik (bünyenin yapılan işe uygun olmaması),
uygunsuz mekanik şartlar ve fi ziki çevredir.
6. Kazalardan korunmak için: mühendislik ve yenileştirme, eğitim, ergonomi kurallarından
yararlanma, teşvik tedbirleri uygulama, disiplin tedbirlerini uygulama (son aşama) çalışmalarının
yapılması gerekir
7. Kazalardan korunma yöntemleri ile üretim, maliyet, kalite kontrolü metotları benzerlik ve paralellik
arz eder.
8. İş Güvenliği çalışmalarına işletmenin üst düzey yöneticiler de katılmalı ve sorumluluğa ortak
olmalıdır.
9. İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği konusunda formen ve ustabaşı gibi ilk kademe yöneticileri çok
önemlidir.
10. İş güvenliği çalışmalarına birinci derecede insani duygular yön vermelidir ancak iş güvenliği
önlemleri ile üretim artar, masraf azalır.
Belirsiz durumla başa çıkma stratejileri şunlardır:
Böyle durumlar görmezden gelinebilir. Uygunluk, algıda seçicilik, yanıltıcı ilişkilendirme, tutuculuk,
küçük sayılarda niteliksizlik, arzu edilmeyen düşünceye yatkınlık, kontrol konusunda düşünülen
yanılsama, mantıksal yapılandırma, niteliğin önemini kavrama alan sorunsalına dikkat edilmelidir.
Daha fazla bilgi edinmek için araştırma yapılabilir.
Risk aktarılabilir.
Bilinçli bir biçimde, önyargıya karşı gerekli ayarlamalar yapılabilir.
Bir risk primi ortaya konarak getiri oranı yenilenebilir.
Alternatif seçenekler aranabilir.
Kaynaklar:
1. Uğur LO. İnşaat sektöründe riskler ve risk yönetimi. TMB, 2006.
2. http://araw.mede.uic.edu/cgi-bin/testcalc.pl.
MAL EDİNİMİNDE RİSK YÖNETİMİ: Şimdi burada sahip olunan para sahip olunacaktan daha
değerlidir. Ödeme sırasında öncelik kendimizedir. En iyi koruma yöntemi bilgidir. Finansal riske
karşı korunmanın garantili yolu sigortadır. Sağlıklı birey enfl asyon üzerinde gelir elde edilen riske
girmez. Yüksek getirisi olan yatırım araçlarına ulaşmak zordur. Temsilci, yetkili, yönetici, müşteri,
satıcı, üçüncü şahıs tanımlamaları doğru yapılır. Planlama, uygula, kontrol et ve organizasyona
devam et tarzı süreç yönetimi gerekir. Çoklu sistemle analiz yapılır. Farklılaştırma riski azaltır.
Vergiler önyargılı karar vermeyi kolaylaştırır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
104
OLGU SUNUMU
Bir diyet kitabı yazan, meşhur bir profesör. Bu kişiyi ikna ederek kandırdılar. Parayı ...yerine
bırak dediler. Bu durum iknaya hazırız anlamına gelirse; ikna ile kandırmaya karşı ne gibi tedbir
almalıyız? “Beni akrabam aldatmaz. Amirim aldatmaz. Devlet aldatmaz.” Sık demekteyiz. Çözüm
öneriniz nedir?
Hukuka başvurmak, aklını kullanmak, söylenen sözlerin doğruluğunu kontrol ederek hareket
etmek, para bulunanın kimlik ve yetkisini denetlemek, kavga etmek, hoş görmek, yüzleşmek,
hesap sormak gibi pek çok yanıt aldık.
GİRİŞ: Kişi çalışarak, miras, devlet hazinesinden mal edinebilir. Malın günlük kabul edilen rayicine
yakın bir karşılıkla, açık ve rekabet koşullarına uyma koşullarının gerçekleştiği durumlarda özgür
insanın anlaşma yolu ile mal edinme yasaldır. Diğer durumları akla getirmek ikna olmayı ve
aldatılmaya uygun koşullar oluşturmaktır.
Sıklık: Ne kadar insan varsa o kadar model ve suç çeşidi vardır. Bu nedenle tekli yanıtlar yanlıştır. Bir
kişi iletim kurmakta ise aşağıdaki tümceler aklımıza gelir:
Kim kimden neyi, hangi kanalla veya araçla, hangi etki ile ileti iletmektedir.
Bunun için ölçütlerimiz vardır: İleti kuran bilgilidir. Kodlar, farklı sunum yapar. Rolüne uygun
davranır. Denetime açıktır. Karşılık verebilir fi ziksel bir varlıktır. Egemenlik alanı sanal değil, reeldir.
Kuşkuculuk tümcelerine suçlayarak, utandırarak değil görecelikle pozitiv yanıtlar. Kuralı kimin
koyduğunu açıklar. İrade özgürlüğünü ilahililikle, gerekircilikle değil olaycılık, ancılık ve iradecilikle
açıklar. Seçim için kişinin otonom ve özerk yapısına uygun seçenekler sunar.
Buna göre; Beni kimse kandıramaz, ikna edilmem, ikna olurum gibi genellemeler yerine birey
olarak risk analizine göre karar verme prensibimiz olabilir. Kararı anlık, süreç, yer, belgeler etkiler.
Bunlar incelenir. Seçim yapma özgürlüğü asla terk edilmemelidir.
Sözleşme: Kişilerin bir konu üzerinde karşılıklı birbirine uygun irade beyanıdır. BK m 313 göre İş
Sözleşmesi; BK m 386 göre Vekalet Sözleşmesi; BK m 355 göre Eser (İstisna) Sözleşmesi yapılır.
Satım, kira, bağış sözleşmeleri de vardır. Vasiyetname için yeterliğimi test edilir. 4221 s TMK m
101-106 göre vakıf kurma için yeterlik gerekir. Bunun için ilgilinin yeterli bilgi, belge sunması uygun
olacaktır. 3628 sayılı Mal Bildiriminde Bulunulması, Rüşvet ve Yolsuzluklarla Mücadele Kanununa
göre ilgili kişiler malı hakkında yetkililere bilgi vermiştir, vermektedir, verecektir. 5237 sayılı Türk
Ceza Kanunu’nda zimmet suçuna ilişkin düzenlemeler m. 247, 248 ve 249’da yer almaktadır(1-4).
Sınırları: Kişi malı ile ilgili çevreye uygun düzenlemeleri yapar. Vergisini öder. Anayasa’nın
35. maddesine göre kamu yararı ölçüsüne (spor, turizm, sosyal) göre kamulaştırma
yapılabilir. Anayasa’nın 46. maddesine göre kamu yararı olan durumda karşılığını verme
şartı ile devlet kamulaştırma yapar. Devlet veya kişi malı üzerinde çevre sağlığına önemli
olumsuz etki gösteren yakın ve gerçek tehlike oluşturamaz. Kamu idareleri envanterinde
kayıtlı bulunan ihtiyaç fazlası taşınırlarını diğer kamu idarelerine bedelsiz devredebilir.
Kişi sağ doğmakla medeni haklardan yararlanır. Medeni haklarını kullanmak için 18 yaşını geçmek
ve kısıtlı olmamak gerekir. Kısıtlılar sözleşme yapamaz. Dürtü: Kişinin fi zyolojik ve ruhsal dengesinin
değişmesi sonrası ortaya çıkan duruma karşı anlık doğal tepkisine yol açan davranış olarak tanımlanabilir.
İstemsiz olması ve yerine başka şeyleri koyma yönündeki karşı konulmaz davranışlarla seyirlidir.
İmpuls kontrol bozuklukları: Kompulsive satın alma veya satma, kleptomani, kumar
oynamaktır. Davranış: triktilomani, cilt yolma, tırnak yemektir. Aşırı cinsellik olabilir. Siber yolla
yapılan akran şiddetleri kontrole tabidir. Çocuk pornosu suç olup ihbarı gerektirir. Bu durumlarda
danışmanınızla karar verebilirsiniz. Madde kullanımında çoklu çalışma ile sömürü durdurulur.
Affektiv bozuklukta, psikozda, zeka özründe, kişilik bozukluğunda yapılan hukuki akt geçerli
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
105
değildir. Bu durumu olanlar mutlaka vasi veya yasal danışmandan görüş almaya öncelik verirler.
TMK m 406 Savurganlık, alkol veya uyuşturucu madde bağımlılığı, kötü yaşam tarzı, kötü yönetim
nedeniyle kişiye vasi atanır. Kendisini ve ailesini yoksulluğa sokan devamlılık arz eden, olağan
hayat kriterine aykırı, mantıklı davranış göstermeyen gerçek durumlardır.
Savurganlık: Kişinin normal bir kimseden beklenmeyecek şekilde aşırı, amaçsız, bilinçsiz
harcamalar yapması bu yüzden kendisini veya ailesini darlık ve yoksullukla karşı karşıya
bırakmasıdır. Günlük ihtiyaçlarının 3 katından fazla harcama yapmak örnektir. Robin hood Dağıtımı,
Kral John Dağıtımı gibi kurallar gereği kahramanlık taslayarak malını dağıtması söz konusudur.
Kötü yaşam tarzı: Devamlılık gösteren günlük yaşam koşullarına uymayan, düzensiz, kuralsız
yeme ve uyku, cinsel davranışı bulunan kişi. Kumar, cinsel suçlar işleme ve işletme örnektir.
Malvarlığını kötü yönetme: Kendisini veya ailesini darlık veya yoksulluğa düşürme tehlikesine yol
açan devamlı korunmaya ve bakıma muhtaç olan kişi davranışı. Malına bakmama, az bedelle
kiralama veya satma örnektir.
Başkalarının güvenliğini tehdit eden: Önceden yaptığı fi il nedeniyle ve ithamları yoğunlaşmış
kişinin yakın ve uygulanması mümkün gerçek ithamı. Örnek aile içi şiddet veya tehdit eden kişinin
durumudur.
ORGANİK BEYİN SENDROMU
Hiponatremide kafa içi basıncı artar. Hipernatremide hücre içi ödeme bağlı somnolans gözlenir.
Hipokalemide halsizlik, hipotoni, depresyon, konfüzyon, aritmi sıktır. Hiperkalemide aritmi
sıktır. Hiperkalsemi bipolar bozukluk, lityum tedavisi olanda gözlenebilir. Hipokalsemi uyuşma,
karıncalanma, kas spazmı, bronkospazma yol açar. Hastada irritabilite, paranoid belirtiler,
depresyon, psikotik tablo, amnezi izlenebilir. Hipomagnezemi entoksikasyon, diabetes mellitus,
malabsorpsiyon, steatorede görülebilir. Wilson hastalığında Kayser-Fleischer halkası gözlenir.
Serum serüloplazmin düzeyi düşüktür. Kişilik değişlikliği, psikoz gözlenebilir. Şapkacılarda meslek
hastalığı olarak çinko entoksikasyonuna bağlı psikoz gözlenir. Porfi ride psikoz, depresyon, ışığa
duyarlık, konvulsiyon bulunur. Sfi lizde manik durum, bilişsel kusur bozukluğu sıktır. Dil ve ellerde
tremor, dizartri, anizokori gözlenir. Argyl Robertson (ışık refl eks yokluğu bulunur. Lyme hastalığı
(geyik kenesi) demans benzeri durum, parezi, ataksi bulunur. AIDS de korku ve endişe yoğundur.
Tardiv diskinezide antipsikotik ilaç saptanır.
Hipotalamik hipofi zer etkileşimde çoklu organ etkilenir. Diabetes insipitusda idrar osmolalitesi düşer.
Poliüri gözlenir. Hipertiroidi de güçsüzlük, yorgunluk, emosyonel labilite, irritabilite, huzursuzluk,
uyku bozukluğu sıktır. Dikkat azalması, entelektüel yeti bozulması sıktır. Hipotiroidi de depresyon
sıktır. Unutkanlık, dikkatsizlik, konsantrasyon güçlüğü tarzı bilişsel yetiler hafi f bozulur. Tiroid
hormon ve TSH düzeyine bakılır. Depresyon ve Cushing sendromu için plazma kortizol, idrarda
kortizol, 17-hidroksi kortikosteroid tetkik edilir(18).
Glikokortikoidler lenf bezlerinde ve bazı organlarda sempatik inervasyonu artırır. Beta adrenarjik
sinyal sistemi ile etkileşerek sinir büyüme faktörü transkripsiyonunu artırır. Cinsel saldırı
mağdurlarında glikokortikoid reseptör sayısı artar. Epigenetik düzenlenme DNA nükleotid dizisinde
değişiklik olmaksızın DNA işlev değişikliğidir. Histonların asetilasyonu ve genin promotor bölgesinin
metilasyonu, gen ekspresyonunun epigenetik düzenlenmesinde rolü bulunmaktadır. Epigenetik
düzenlemenin depresyon, şizofreni, madde bağımlılığı, bilişsel işlev bozuklukları gibi ruhsal
bozukluklarda ve nörogenezis, nöronal plastisite, öğrenme ve bellekte rol oynamaktadır(19). Histon
deasetilaz inhibitörü travma belleğini unutma mekanizmasını çalıştırarak erken dönemde tedavi
edici olabilir(20). Hipoglisemi ilaça, insulinoma, kronik böbrek yetmezliği, miksödem, hipofi zer veya
adrenal yetmezlik sonucudur(18).
Beyin tomografi k tetkik EEG değişikliği, fokal nörolojik bulgusu olana, bilişsel, duyusal bozukluğu
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
106
olana yapılır. Şizofrenide serebral asimetri, serebellar atrofi , 3. ventrikül genişlemesi gözlenebilir.
Manyetik rezonans organik patoloji (kanama, atrofi , infark, tümör) saptanmasında anlamlıdır.
Pozitron emisyon tomografi si hastalığın yaygınlığını tanımlamada yararlıdır. Postravmatik stres
bozukluğunda hipokampal hacim azalır.
Deliryum enfeksiyöz, entoksikasyon, metabolik, nörolojik, hipoksik, endokrinopatik, vitamin eksikliği,
vaküler, madde yoksunluğu, travmatik nedenleriyle gelişir. Bilinç bozukluğu (çevredeki olanların
farkında olmayışı), algı ve bilişsel değişikliğin birden gelişmesi ve farklı düzeyde gözlenmesi
(bellek, yönelim, dil sorunu) ve organik bozukluğa dair tetkiklerin bulunması ile tanı konur. Sıklıkla
üç beş gün sürer. Mortalitesi % 15-30 dur(1).
Nüfusun % 8’i yaşlıdır (65 yaş üzeridir). Depresyon ve intihar birlikteliği önlenmesi için çalışılır.
Akut konfüzyonel durumlar deliryumla birliktedir. Kişi konuşurken adlandırmada sorun yaşar.
Yanıtı gecikir. Konuşmada akıcılık bozulur. Kelime söyleyiş zamanı artar. Kalıp cümleler gözlenir.
Stereotipik hareket ve tikler sıktır(2). Demans hastası bellek kusuru, nörolojik kusur (afazi, apraksi,
agnozi) kişinin toplumsal ve mesleki işlevini bozar(3).
Toplumda % 5-17 sıklıkta depresyon belirtilmektedir. Tıbbi hastalık, boşanma, işsizlik, iş yerinde
şiddet durumları hastalığın gelişimini hızlandırır. Mortalite ve morbiditeyi artıran eşlik eden
hastalıklara dikkat edilir(4,5).
Korsakof sendromunda bellekte kodlama bozukluğu gözlenir. Bağlamsal, hatırlama, çalışma belleği
ve bunun yürütmenin köle sistemleri fonksiyonları bozulur. Güncelleme yapamaz. Bellekte esneklik
yoktur, katıdır. Entegre edemez. Proprioseptif duyular bozuktur(6).
Fonksiyonel amnezide hatırlama içinde bozulma genellikle kendine ait bilinç ve duygulanım
(kendi kendine ilgili işleme, zihin teorisi) bilişsel ve kişilik bozuklukları belirgin olup bu durumla
asosiyedir. Gömülü bilinçli hatırlama gözlenir(7). Mahkemede nöropsikiyatrinin delil niteliği şu
tarzdadır. Avukatlar ve savcı faili cinsel davranışı kontrol etme yetenek eksikliğinin organik
olduğunu iddia için kullanır. Failin hastalığının tedaviden yararlanması için uğraşır. Cezada indirim
nedeni olarak savunur(8). Çaba ve motivasyon nöropsikolojik önlemleri optimal motivasyon ile
simülasyon belirlenebilir(9). Kişinin hukuki yeterliğinin değerlendirilmesinde bellek, yargılama,
soyutlama yeteneği başta olmak üzere sorulacak sorularla ilgili düzenleme yapılmasında fayda
bulunmaktadır(10-12). Kavrama fonksiyonu: Bilgi kazanma, kullanım ve tercih uygunluğu ile
değerlendirilir. Bütünleştirici fonksiyon: Biyopsikososyal açıdan veriler incelenir. İlişkisel fonksiyon
için iletişim kalitesine bakılır. Etkileyici moral fonksiyon: Becerileri, akla uygun, insancıl kullanma,
istek-sabır ve duygu bileşenlerine göre değerlendirilir. Önermenin çelişmezliği ve üçüncü şıkkın
çelişmezliği ayırıcı tanımlama ile yapılır. Belirsizlik, bilmeme, ilinti kuramama yanı sıra hata
alanları şunlardır: İspat edilecek olan delil yerine konmuştur. Birden çok konu tek konu olarak ele
alınmıştır. Otoriteye başvurulmuştur. Konu dışıdır. Konu genişletilmiştir. Olay açıklanması şiddet ile
baskılanmıştır. İspat edilmemiş konu lehe delil olarak sunulmuştur. Mizahi açıklama vardır. Populer
olana başvurulmuştur. Duygusal tanımlama yapılmıştır. Karmaşık cümlelerle şaşırtılmıştır. Tanım
hatası eşanlamlı ile, eşit yapmakla, olumsuzu ile açıklamakla, bilinen demekle, farklı kategori ile,
sözde-mecaz-garip açıklamakla, ihtiyaç-zorunluk-gönüllü karıştırmakla, tecrübeye dayanarak
yapılır. Uydurma delil yanlışına düşme emin konuşma dinlemekle, ağdalı dil ile nüfuz sağlamakla,
maksatlı iştirakle, tekrarlanan iddia ile, kilişe düşünce ile, gerekçeler uydurmakla, yalnız olumlu yan
değerlendirmekle, seçenek seçimi ile saptanır(13,14). Alzheimer hastalığı bellek, konuşma, görseluzamsal
becerilerde zamanla artan bozukluk belirgindir. Yeni bilgi öğrenme bozulur. Epizodik bellek
bozulması önceliklidir. Eşyasını kaybeder, anlattıklarını tekrarlar. Randevularını unutur. İpuçları
hatırlatmayı kolaylaştırmaz. Görsel uzamsal beceri kaybına bağlı yemek pişiremez. Sosyal beceriler
genellikle korunur. Frontotemporal demansda davranış değişiklikleri, disinhibisyon, dürtüsellik,
sosyal olmayan davranışlar, sosyal çekilme, apati öncelikle gözlenir. Yargılama bozukluğu, içgörü
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
107
eksikliği belirgindir. Konuşulan kelime sayısı azalır, stereotipikdir. Görsel uzamsal beceriler korunur.
Dikkat zayıfl ar, konsantrasyon sorunu oluşur. Son dönemde Alzheimerden ayırt edilemez(15,21).
Sorun çözümü: Kaza önleme için tedbir alınır. Kişi ile iletişimde esnek olunur. Birlikte zaman
geçirilir. İşlerimizi yapmak üzere yanından ayrılabiliriz. Kendimizi adamadan, ekip halinde hasta
izlenir. Kısa süreli bellek açısından basit not alınır. Yakın bellek için düzenli yaşam, tekrarlayan
basit anı tekrarları kullanılabilir. Agnozi ve apraksi açısından ayna belirtisinde olduğu gibi kendimizi
tanıtırız. Resim, tanımlama yazısı konulur. Beceri açısından basit, basamaklandırılmış işlemle
yönlendirilir. Kaybolması halinde tanınması için çebine adres ve isim bildirilir. Fotoğrafı çekilir.
Parmak izi alınır. Yargılama sorunu olan sanrı, neden-sonuç ilişki kuramama, yanlış karar alma
açısından hem bilgi kaydedilir. Hem kişideki değişikler istismar önlemede raporlanır. Şüpheli
durumda rapor yazarken hangi konuda ne işlem için kişinin hukuki yeterli olduğu belirtilir. Düşünce
açısından anlama, konuşma, ifade etme sorunsalı açısından evet hayırlı soru sorulabilir. İşaret dili
ile sorun tanımlanabilir. Davranış sorunu: Apati için eleştirmeden, inisiyatifi ele alarak süreç yönetilir.
Zorlu reaksiyon olan banyo yapmama, hırçınlık gibi sorun için dikkat farklı yöne yönlendirilebilir.
Fazla eşya kaldırılır. Sadeleştirilir. Varsanı kedi görme gibi basitse aldırış edilmeyebilir. Ölmüş eşi
görme gibi olay ise mezara bir kez götürülebilir. Onunla ilgili anılar tekrarlanabilir. Başka konu ile
oyalanması sağlanabilir. Canlı ve korkutucu hayaller için hekim desteği istenir. Sanrı ev benim değil,
eş benim değil tarzında olduğunda sakinleştirilerek dikkati yönlendirilir. Anksiyete ve depresyon
açısından hekim desteği önceliklidir(16). Yaşlının ihmali ihtiyaçlarının karşılanmamasıdır. Yaşlı
istismarı fi ziksel, cinsel, duygusal, ekonomik yöndendir. Bu açılardan yaşlı insan çalıştırılmaz.
Gönüllü aktivitelerde bulunur. Primer tedavide yaşlılarla ilgili epidemiyolojik verilerin usule uygun
toplanması gerekir. Sekonder uygulamada risk grupları belirlenerek çözüm süreçi geliştirilir.
Tersiyer uygulama olan istismarda hukuki uygulama tercih edilmelidir(17).Finansal yeterlikle ilgili
aşağıdaki sorular sorulabilir: Paranızı kim yönetiyor? Banka hesap kontrolünde size yardım eden
varmı? Süresi? Bu konudaki sorun nedir? Hesap yaparken sorun yaşar mısınız? Dolandırıldınız
mı?(21). Malınızın değerini nasıl belirlersiniz? Malınızı satarken hangi stratejiden yararlandınız?
(malın biricik, tek olduğu, satış fi yatı, emlak, danışman) Tapu devri sırasında kurallarınız nelerdir?
Acıma, pişmanlık, sevinç, acındırma duygu yönetimini nasıl yaptınız?
TEMARUZ YAPAY BOZUKLUK KONVERSİYON BOZUKLUĞU
Belirtiler bilinçli + + -
Belirtiler bilinçdışı - - +
Çıkar amaçlı + - -
İkincil kazanç - + +(10)
SİMULASYON: Kişinin amaçını gerçekleştirmek için yapay oluşturduğu değişikliklerdir. Tehlikeli
zor durumdan kaçış için bir taklittir. Ekonomik edinim yoludur. Madde temin aracıdır. İnsan ilişkisini
sürdürme istem belirtisidir. Rahat iş temin aracıdır. İyi yaşam koşul geliştirme yoludur. Mali kayıp, iş
kaybı, intikam alma aracıdır. İzin, özürlülük maaşı, erken emeklilik ve tazminat yoludur.
Hastalık numarası yapan kişide uyarıcı bulgular şunlardır:
Geçmişe yönelik bilgi vermede işbirliği yapmaz. Fizik muayene basamaklarında doktorla işbirliği
yapmaz. Teşhise yönelik ileri tetkik yaptırmayı red eder. Tetkik sonuçlarını hatırlamazlar, imha
ettiklerini, kaybettiklerini açıklarlar. Özel bir tedavi metodunu kullanmak için ısrar eder. Diğer
tedavi seçeneklerini red eder. İletişimde yakınmalardan nasıl kurtulabileceğinden ziyade tazminat,
maluliyet formu nasıl doldurulacağını sorar. Özel ilaç reçeteleri nasıl elde edileceğini araştırır(13).
Anamnezde semptomlar şüphelidir. Muayene uyumsuzdur. Güzel aldırmazlık bulunur. Laboratuar
verileri uyumsuzdur. İyi prognozu kabul etmez. Yaraları elin ulaşacağı yerde ve yüzeyeldir. Tıbbi
kayıt verileri değiştirilmiş izlenimi verir. Tekrarlayan kaza, yaralanma hikayesi edilir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
108
KAYNAKLAR
1. Ozel K, Erguvan T, Gökdemir E, Duman B ve ark. Delusıons Of Pregnancy In A Case Wıth Alzheımer’s Dısease. Türk
Geriatri Dergisi 13/3:202-205, 2010.
2. Novaretti S, Tania M, D’Avila F, Maria I, Mansur LL. Ve ark. Comparison of language impairment in late-onset depression
and Alzheimer’s disease. Acta Neuropsychiatrica 23/ 2: 62-68, 2011.
3. Kulaksızoğlu IB. Yaşlılık ve psikiyatrik hastalıklar. Klinik Gelişim 22/4:65-74, 2009.
4. Çakır S. Genel tıpta depresyon. Klinik Gelişim 22/4:61-64, 2009.
5.Özkan M, Özkan S. Deliryumun nedenleri ve tedavisi. Klinik Gelişim 22/4:56-60, 2009.
6. Markowitsch, HJ, Staniloiu A. The impairment of recollection in functional amnesic states. Cortex 49/6: 1494-1510, 2013.
7.Pitel AL, Beaunieux H, Witkowski T. ve ark. Episodic and working memory defi cits in alcoholic Korsakoff patients: The
continuity theory revisited. Alcoholism-Clinical And Experimental Research 32/7: 1229-1241, 2008.
8. Fabian JM. Neuropsychology, neuroscience, volitional impairment and sexually violent predators: A review of the literature
and the law and their application to civil commitment proceedings. Aggression and Violent Behavior 17:1–15, 2012.
9. Binder LM, Spector J, Youngjohn JR. Psychogenic Stuttering and Other Acquired Nonorganic Speech and Language
Abnormalities. Archives of Clinical Neuropsychology 27: 557–568, 2012.
10. Balcıoğlu İ, Başer SZ. Hekimlerin Karşılaştığı Adli Ve Psikiyatrik Problemler. Türkiye’de Sık Karşılaşılan Psikiyatrik
Hastalıklar Sempozyum Dizisi No:62: 41-48, 2008.
11.Can Y, Sercan M, Saatçioğlu Ö, Soysal H, Uygur N. Hukuki Ehliyeti Değerlendirme Formu (HEDEF) Geçerlilik,
Güvenilirlik ve Duyarlılığı. Klinik Psikiyatri 9:5-16, 2006.
12.Arikan, R, Appelbaum PS, Sercan M, ve ark. Civil commitment in Turkey: Refl ections on a bill drafted by psychiatrists.
Internatıonal Journal Of Law And Psychiatry 30/1:29-35, 2007.
13. Marcus DA. Kronik ağrı. Çev. Siva A, Ulu O, İşler C, Tütüncüler B. Kronik ağrı. Humana Pres Inc. New Jersey, 2005.
14. Emiroğlu İ. Klasik mantığa giriş. Ankara Okulu Basım yay, Ankara, 2007.
15. Uluğ B, Özkan B, Kurt G. Yaşlıda psikiyatrik sorunlar. Geriatri. Güneç Kitabevi, 2004, Ankara.
16. Bilge Y, Yaşlılığın adli tıp yönünden değerlendirilmesi, Editör: Kutsal YG, Aslan D. Temel Geriatri. Güneş Tıp Kitapevleri,
s. 357-370, 2007, Ankara.
17. Gülen M, Aktürk A, Acehan S, Seğmen MS, Açıkalın A, Bilen A. Yaşlı istismarı ve ihmali. Arşiv Kaynak Tarama Dergisi
22/3:393-407, 2013.
18. Oral T, Tot Ş. Psikiyatride tanıya yardımcı yöntemler. Güven Ofset, Mersin, 2004.
19. Erol D, Elyas Z, Ünal S. Psikiyatrik Hastalıklar›n Gelişiminde Epigenetik Mekanizmalar. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni
20:109-114, 2010.
20. A New Drug Could Help You Forget Long-Term Traumatic Memories”, http://www.smithsonianmag.com/science-nature/
new-drug-could-help-you-forget-long-term-traumatic-memories-180949386.
21. Gülmez Ö, Tümer AR, Karacaoğlu E, Akçan R, Odabaşı AB. Alzheimer hastalığında fi il ehliyeti. STED 23/1:30-36, 2014.
KONVULSİV BOZUKLUK: Epilepsi beyin sinir hücrelerinin anormal deşarjına bağlı ani başlayan
bilinç kaybı ve kasılmaya yol açan bir hastalıktır. Yaralanmasını önleyecek tarzda etrafında gerekli
düzenleme yapılır. Ani ölüm sıktır(1). Hareketleri engellenmez. Kusma, boğulmaya karşı yan
yatırılarak bağ hafi f geriye doğru düzeltilir. Meslek seçiminde şöförlük, ağır sanayi dalları, askerlik
ve inşaat işleri gibi yüksek mesafede çalışmayı gerektiren meslekler seçilmez. Kişi bu alanda
çalışır veya çalıştırılırsa sorumluluk söz konusudur(2).
Epileptik kişide hastalığa ait nöbet hikayesi, hastalığın metaforları gözlenir. Askerlik hikayesi,
reçeteleri ve varsa EEG ile tanı konur(3).
Ayrım gücünü kaybeden hastaya vasi, kanuni müşavir atanır. Epileptik evlenebilir, hastalık
çocuğuna bulaşmaz. Gelecek nesil için tehlike oluşturmaz(4,5). Epilepsiye bağlı zeka geriliğinde,
temel olarak epilepsiye göre değil zeka geriliğinin derecesine ve davranışların impulsivitesine göre
bir kanaate göre karar verilir. Hafi f zeka geriliğinde azaltılmış ceza sorumluluğu vardır. Orta veya ağır
zeka geriliği, epilepsiye bağlı kişilik değişiklikleri, epilepsiye bağlı psikotik bozukluklar, epilepsiye
bağlı bunama ceza sorumluluğu olmadığı düşünülür. İktal dönem suçları hastanın veya vasinin
farkındalık durumuna göre ceza sorumluluğu düşünülür. Kişi olayı hatırlamaz. Çıkar sorunu yoktur.
Hunharca yara oluşturmuş, etrafı dağıtmıştır(6). Kişilik bozukluklarında frontal lop bozukluklarında
şiddet ve temporal lob disfonksiyonunda cinsel soruna neden olduğu bildirilmektedir. EEG beyin
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
109
alfa, delta, deta dalgalarında artış saptanmıştır(7). Testosteron / serotonin ve testosteron / kortizol
oranları dengesizlik (örneğin, artan testosteron düzeyleri ve düşük kortizol düzeyleri) için dürtü
kontrolü ve öz-düzenleme sinir devresi azaltılmış aktivasyon saldırganlık doğru eğilimi artırdığı
bildirilmiştir(8). Saldırganlık- dürtüsellik luteinizan hormon düzeyleri ile ilişkisi muhtemelen
hiperaktif hipotalamus-hipofi z-gonadal ekseni, bir düşük serotonerjik aktivitesine bağlıdır(9).
Monoamin oksidaz risk polimorfi zmlerin A (MAO-A), daha önce etkileşim içinde şiddet ile ilgili
çevre, beyin yapısı ve fonksiyonu ve sağlıklı kişilerden farklılık göstermektedir(10).
Nöropsikiyatrik testler yeterlik değerlendirmesinde yararlıdır. Bunlar şunlardır:
Auditory Verbal Learning Test or California Auditory Verbal Learning Test
Boston Diagnostic Aphasia Examination or MAE
Controlled Oral Word Association Test
Dementia Rating Scale
Hooper Visual Organisation Test
Trail Making Test
Wechsler Memory Scale
Wisconsin Card Sorting Test
Test sonuçunun mahkemede geçerlik kriterleri için sorulan sorular şunlardır:
1- Karar verme için elverişli ortam sağlanmış mı? (Bu belgelenmiştir mı?)
2- Hastanın bilişsel fonksiyonu ne?(Bu nasıl değerlendirildi?) ve zaman içinde kararlı?
3- Hasta günlük yaşam aktiviteleri ile nasıl başa çıkar? (Bu nasıl değerlendirildi?)
4- Hasta yeterince bilgilendirildi mi? (bu işlem belgelenmiştir mı?) Ve bu bilgilendirme anlaşılır mı?
5- Hasta kendi akli çerçevesince karar vermeye elverişli mi? (Bu nasıl değerlendirildi?)
6 -Sağlık çalışanının hastanın psikolojik durum değerlendirme sınırlılığı nedir? (Bu nasıl
değerlendirildi?)
7 -İş yerindeki ailesel ve sosyal faktörler neler? (Bu nasıl değerlendirildi?)
8- Kurulan hipotez karşıtı görüşün anlamlılığı nedir ve geçerli midir? (11).
TCK md 34/f.1; “Geçici bir nedenle ya da irade dışı alınan alkol veya uyuşturucu madde etkisiyle,
işlediği fi ilin hukuki anlam ve sonuçlarını algılayamayan veya bu fi ille ilgili olarak davranışlarını
yönlendirme yeteneği önemli derecede azalmış
olan kişiye ceza verilmez. Demans, epilepsi nöbet esnasında ve nöbetten hemen sonraki
dönemdeki bilinç bozukluğu sırasında veya nöbetler arası dönemde ceza yerine güvenlik tedbiri
önerilir(12,13). Temporal loblar beynin birçok bölümü ile bağlantıları olan, özellikle kortikokortikal
projeksiyonlarda dikkat, çalışma belleği, emosyonel yönlendirme ve yüz ve nesne tanıma gibi
fonksiyonlarda rolü vardır. Sol temporal lobların kısmi veya total atrofi lerinde hastalarda atipik
psikotik ve duygudurum semptomları da olduğu çeşitli yayınlarda belirtilmiştir. Karar verme yetisini
önemli derecede kaybeden, özbakımı azalan, çocuksu görünüm ve davranışlar sergileyen, sosyal
geri çekilme ve beceriksizlik gösteren, duygusal açıdan fakir olan, yaşam olaylarını sonuçlarıyla
birlikte değerlendirip karar veremeyen ve içgörüye sahip olmayan kişilerin ceza sorumluluğu
yoktur(14-18).
KAYNAKLAR
1. Tomson T, Sveinsson O. Sudden Unexpected Death in Epilepsy (SUDEP): An Overview. Epilepsi 19(3):91-96, 2013.
2. Özdemir SO. Travmaya Bağlı Epilepsi Hastalığının Özel Hukuka İlişkin Olarak Yaratacağı Bazı Sonuçlar. Epilepsi 19(1):1-6, 2013.
3. Yiğit A. Sait Faik ve epilepsi. Epilepsi 15(1):24-30, 2009.
4. Yaşar H, Tekeli H, Balıbey H, Alay S. Epilepsi Hastaları ve Sağlık Personelinin Epilepsi Hastalığı Hakkında Bilgi ve
Tutumlarının Değerlendirilmesi. Epilepsi 19(3):127-131, 2013.
5. Bingöl CA. Epilepsi rehberi. Epilepsi 18(1):26-38, 2012.
6. Kendi Ö., Bilge Y., Aksoy YM., Tunalı İ., Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Adli Tıp Anabilim Dalına Gönderilen Konvulsiv
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
110
Bozukluğu Olan Vakalarla Cezai Sorumluluğu Etkileyen Diğer Vakalar Üzerine İstatistiksel Olarak Karşılaştırmalı Bir
Araştırma, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 46/1-4: 209-218, 2000.
7. Reyes AC, Amador AA, Qualitative and quantitative EEG abnormalities in violent offenders with antisocial personality
disorder. Journal of Forensic and Legal Medicine 16: 59–63, 2009.
8. Pavlov KA, Chistiakov DA, Chekhonin VP. Genetic determinants of aggression and impulsivity in humans. . J Appl
Genet. 53(1):61-82, 2012.
9. Giotakos O, Markianos M, Vaidakis N, Christodoulou GN. Aggression, impulsivity, plasma sex hormones, and biogenic
amine turnover in aforensic population of rapists. J Sex Marital Ther. 29(3):215-25, 2003.
10. Dressing H, Sartorius A, and Meyer-Lindenberg A. CS Implications of fMRI and genetics for the law and the routine
practice of forensic psychiatry. Neurocase 14/1:7-14, 2008.
11.Sullivan K.Neuropsychological Assessment of Mental Capacity.Neuropsychology Review,. 14/3,131-142, 2004.
12. Mahmutoğlu FS. Nöroloji Uzmanlarının Bilirkişilik Sıfatıyla Adli Bilimler Bağlamındaki Rolleri. Türk Nöroloji Dergisi 18:46-53, 2012.
13. Mutlu EA, Ünal S. Sol Temporal Lob Atrofi si ve Yargılama Yetisi. Nöropsikiyatri Arşivi 49: 224-227, 2012.
14. Uluğ B, Özkan B, Kurt G. Yaşlıda psikiyatrik sorunlar. Geriatri. Güneç Kitabevi, 2004, Ankara.
15. Stahl SM. Stahl’ın temel psikofarmakolojisi. Çev. Uzbay İT. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul, 2012.
16.Melek İ. Davranış bilimleri. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul 2013.
17.Malkinson R. Bilişsel yas terapisi. Hyb Yayıncılık, Ankara, 2013.
18.Türkçapar MH. Bilişsel terapi. Uylam Psikoloji Enstitüsü, Ankara, 2014.
MİRASTAN YOKSUN BIRAKMA: Yaşama, özgürlük, eşitlik gibi doğal hakları kullanmak için
dokunulmaz haklardır(1). Çocuk denilince 18 yaş altı kişi akla geldiği için oy veremez olduğundan az
önemsenir. Güçsüz olduğundan “günah keçisi” kalıbına ailede uygun kişilerdir. Cinsiyet ayrımcılığı
eklenince konu farklı boyutlara ulaşmaktadır. Evlatlıktan ret ederim diyince çocuk evi terk etmez.
İkamet adresinde çocuğun hukuki haklardan yararlanma hakkı devam etmektedir. Çocuk medeni
haklarından vazgeçemeyeceğinden çocuk işçiliğinde de bulunamaz. Anne-babanın çocuğu bakıp
gözetme yükümlülüğü yerine getirilmezse TMK m 347’ e göre çocuk kuruma yerleştirilir. Çocuk
anne-babası ya da yakınlarına karşı ceza almasını gerektiren insan öldürme gibi fi il işlerse, felçli
anne veya babası ile olan yükümlülüğünü yerine getirmezse TMK m 510 a göre mirascılıktan
çıkarılabilir(2-5).
SUÇ: İşgal etmek hak sağlamaz. Rüşvet, irtikap, görevi kötüye kullanarak mal sahibi olanlar
bulunur. Gasp, tefecilik, hırsızlık suçtur. Kişinin bir kimseyi, kandırabilecek nitelikte hileli
davranışlarla hataya düşürüp, onun veya başkasının zararına, kendisine veya başkasına
yarar sağlaması dolandırıcılıktır. Dolandırıcılık, sahtecilik, kandırma, ikna etme hak edinme
yolu değildir. Alkollü veya madde tesiri altında iken sözleşme imzalanmaz. Cinsellik mal
edinme yolu değildir. Kahinlik, astrolojik, falcılık gibi yollar mal değişim ve edinim aracı olamaz.
SONUÇ: Emre ve paraya dayalı süreç geliştirenler için denetim şarttır.Sağlıklı birey olarak yaşam
koşullarını anlayarak öngördüğümüz süreci geliştiririz. Anlamadıklarımız için danışırız. Kimse bizim
için düşünmemeli. Tehdit altında iken karar vermemekteyiz. Diğer durumlar için üzgünüm demekteyiz.
Lütuf yerine sorumluluk ve hesap verebilirlik, saydamlık ilkesinden vazgeçmezsek özgür olabiliriz.
Mal edinme yönteminden ziyade ilgilinin çalışarak mal yönetim modeli geliştirmesinde fayda vardır.
KAYNAKLAR
1.Bilge Y. Ailenin korunması. http://bkcalistay.ankara.edu.tr (ET 21.01.2014).
2. Bulut Y, Kahraman M. Kamu Yönetiminin İşleyişinde Vatandaş-Yönetim İlişkileri. İstanbul İktisadi Bilimler Fakültesi Dergisi
19/3:337-350, 2011.http://iibfdergisi.ksu.edu.tr/Imagesimages/fi les/19(3 PDF (ET 12.12.2013).
3. Recupero PR. Forensic Evaluation of Problematic Internet Use. J Am Acad Psychiatry Law 36:4:505-514, 2008.
4. Özuğur Aİ. Velayet-vesayet-soybağı ve evlat edinme hukuku.s. 673-678, Seçkin Kitabevi, Ankara, 2012.
5. Gençcan ÖU. Vesayet hukuku. S 358-361, Yetkin Yayınları, Ankara, 2012. Güney S. Davranış bilimleri ve yönetim
psikolojisi terimler sözlüğü. Matbaası, s 86, Ankara, 1998.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
111
BÖLÜM IV.
MAĞDUR BİLİMİ-VİKTİMOLOJİ:
CEZA HUKUKUNDA PSİKİYATRİ MAĞDURİYET PSİKOLOJİSİ: Hukuki sürecin bazen bezdirici
olması, kişinin aynı travmayı tekrar tekrar yaşaması mağdur psikolojik özellik yüklenmesine yol
açar(1). Tanrı tarafından oluşturulduğuna inanılan doğal afete bağlı mağduriyette çaresizlik ve
boyun eğme esas duygu iken; insan eliyle olanda öfke, kin, nefret, düşmanlık, intikam ve öç alma
önceliklidir. Ortalama beklentileri karşılayacak çevre etkisi önemlidir. Kimliğe yönelik acılar kolay
genelleştirilir. Siyasi olanlarda efsanelerin paylaşımı artmaktadır. Agresyon oluşmasında tarihsel
düşmanlık, insanlık dışı hale sokulma durumu ve dürtülerin yönlendirdiği mağduriyetle ilişkilidir. Bu
huzursuzluk ve sıkıntının üstesinden gelmek için yakınlarına şiddete yönlenirler(2).
Yargılama yeteneğini zayıfl atan korku, kuşatılmış ruh halleri, duygusallık, ihtiyaç duygusu, önyargılı
olma mağduru zayıfl atır, travmaya elverişli hale getirir. Fail gözdağı vererek, asimetrik saldırı
yaparak, kontrollü gerilim oluşturarak veya ikna süreçleri ile travmayı ilerletir.
Kişinin ya hep ya hiç tarzı düşünmesi, aşırı genellemesi, at gözlüğüyle bakması, felaketleştirmesi,
kişiselleştirmesi olayları olumsuz tanımlaması mükemmeliyetçiliği intiharda sorun alanları
olduğundan kişinin sorunları işlevsel yaklaşması, farklı çözüm seçenekleri üretmesi, çözüm
seçeneklerini uygulaması yönünde çalışma gereklidir. Kişiye; sorun nedir ve ne zaman ne sıklıkta
nerede kimlerle olduğu ciddiyeti ve çözülme olasılığıyla ilgili çalışma önerilmektedir(3).
Kriz çok önemli, hemen ilgi isteyen, sürpriz, bir şeyler yapılması gereken, kontrol dışı kişiyi
tehlikeyle baş başa bırakan, onu tehdit eden olaydır. Kriz öngörülmeyen, karmaşık, çıkar çatışması
ve duygusal yaklaşımın olduğu sıklıkla boşlukta belirsiz seyirlidir. Ön belirtilerin anlaşılması halinde
tedbir alınır. Önlenebilir olmaması halinde akut dönemde tehlikenin etkileri azaltılır, ortadan kaldırılır.
Bu dönem tamamlandıktan sonra zararın sınırlandırılması, iyileşme, öğrenme ve değerlendirme
safhasına geçilir(4).
Kriz döneminde kişinin tatsız olayı sık hatırlaması özellikle uyanma sonrası huzursuzluk
duygulanımda dağılım ayrışma, fi ziksel ayrılık, yas ve çatışma ile devam etmektedir.
Prodrom, akut, süreğen kriz, çözülme aşaması olarak kriz incelenir. Kriz şiddeti, etkisi, süregenliği,
maliyeti, kamuoyuna etkisi ile değerlendirilir. Stratejik düşünme, beyin fırtınası, delphi yöntemi,
karar konferans yöntemi ile karar alınır. Kriz ekibi hazırlanır. Erken uyarı sistemi kurulur. Planlı
değişim eğitimle desteklenir. Aynı fi kirdeyim yerine sorununuzu anlıyorum. Bunu anlamıyorsunuz
yerine yaptığınız saptamayı tekrarlayabilir miyim? Yanılıyorsunuz yerine çözüm için çalışacağız.
Konu abartılmıştır yerine aynı fi kirde olmadığımız konular var(5).
Açık, Samimi doğru tanımlamalarda bulunularak tekrarlı ifadelere öncelik verilir.
Önleyici aksiyon stratejileri önceden yanlış olduğunu ispatlama için uğraşılır. Karşı atak için
utandırma, şok, tehdit edilir. Karşı taraf küçümsenir. Savunmacı strateji inkar, mazeret ve temize
çıkarmadır. Oyalayıcı iletişim stratejileri taviz verme, sokulganlık, ilgi kesme, yeniden etiketlemedir.
Üzüntü dile getirme özür dileme ve pişmanlıktır. Düzeltici davranış soruşturma, düzeltici hareket,
zararı karşılama, tövbe etmektir. Sessiz de kalınabilir(5). Mazeret bildirme türleri şunlardır:
1.Kaza: Tekrar varsa samimiyet olmayabilir. Unutmanın niteliği incelenir.
2. Bilgisizlik: Fark etmeme gerekçesidir.
3. Kontrol edilemeyen nedenler: Yoğun trafi k gerekcesi tartışılır.
4. Suçu başkalarına yüklemek: Ölçülü değerlendirilir.
5. Sorumluluğun yayılması kişinin kaotik sistem isteği ile değerlendirilir(6).
Krizdeki kişide etki evresi, baş etme ve geri çekilme süreci yaşar.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
112
KAYNAKLAR
1. Herman J. Travma ve iyileşme. Çev. Tosun T. 2007, İstanbul.
2. Çevik A. Mağduriyet psikolojisi ve toplumsal yansımaları. 21. yüzyılda Sosyal Bilimler 2:65-83, 2013.
3. Bahar Hİ. Suç mağdurları. Adalet Yayınevi, Ankara, 2006.
4. Ruhsal ve Davranışsal Hastalıklar Ruh Sağlığı Bölümü Dünya Sağlık Örgütü Cenevre .2000. İntiharın Önlenmesi
Hapishane Çalışanları İçin Kaynak. Sağlık Bakanlığı, 2004, Ankara.
5. Erdoğan E. Boşanmayla ilişkili Art Niyetli Anne Sendrom. http://www.belgeler.com/blg/2pt6/bo sanmayla-iliskili-art-niyetlianne-
sendromu. (ET: 18.07.2013).
6. Balcıoğlu İ, Kocabaşoğlu N. Öcek T. Mağdur ve Mağdur Psikolojisi. Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 4(1):9-14, 2011.
7. Demir K. İmaj yönetimi. Sandal yayıncılık. Ankara, 2003.
TRAVMA: Dil sürçmeleri, unutmak, masum sakarlıklar, rüyalar aktarım, karşı aktarımın göstergesi olabilir.
SEÇİLMİŞ TRAVMA: İnkar, asimilasyona sık yol açar. Depolanır.
Kişi yansıtmalı özdeşleştirme, bağlanma, körü körüne inanma bulunur.
Olay yeniden etkinleştirilir. Zaman çöker. Olayın sosyo politik etkileri gözlenir. Adalete güven azalır.
Hukukun üstünlük ilkesi olmadığı inancı yayılır.
Büyük grup kimliği oluşarak öteki aleyhinde damgalama tarzı değerlendirmelerde artış gözlenir.
Saldırı önleme, durdurma, tespit yönünde TMK m 25’e göre değerlendirme yapılır.
Sorunu anlamada “bana damdan düşeni getirin” sözü ile empati için deneyimin gerekliliği ve
çarenin kişinin kendisinde ve olayı yaşayanlarda; Göle maya çalmakla da umutun gerekliliği
vurgulanmaktadır.
TRAVMA ÖNCESİ: Fail mağduru kollamakta, onunla ilgili plan yapmaktadır. Bazen mağdur tehlike
olacağını hisseder. Gerilim tehditle ilişkilidir.
TRAVMA ANI: Mağdur şaşırır, ne yapacaktır bilemez. Donakalır. Mağdur korkup, kaçabilir. Bazen
öfke gereği tepki verir. Mağdur faili şaşırtma durumuna geçer(1).
KAYNAK
1. Russell B. Sorgulayan denemeler. Çev Arık N. TUBİTAK, Ankara, 1995.
TRAVMA SONRASI DURUMLAR
AKUT STRES BOZUKLUĞU: Travmatik olay sonrası korku çaresizlik, dehşet hissi sonrası
hissizlik, dalgınlık ya da duygusal küntlük, şaşkınlık hali ve farkındalılıkda azalma, derealizasyon,
depersonalizasyon, dissosiyatif amnezi ile tekrarlayan görüntü, düşünce, rüya, illizyon, olaydan
yoğun kaçınma durumu gözlenir. Bir ila üç ay içinde bitmesi beklenir.
POSTTRAVMATİK STRES BOZUKLUĞU: Kişinin gerçek bir ölüm ya da ölüm tehdidi, ağır bir
yaralanma, kendisi ya da başkalarının fi ziki bütünlüğüne bir tehdit olayını yaşamış, böyle bir olaya
tanık olmuş ya da böyle bir olayla karşı karşıya gelmiş olması ve bu olaya aşırı korku, çaresizlik
ya da dehşete düşmek gibi tepkiler vermesi sonrası işlevsel bozukluk görülmesidir. Predispozan
faktörleri şunlardır: Birey için öznel anlamı olması, karşı karşıya kalma süresinin uzaması,
karşılaşmanın ani olması (hazırlıksız olma), katastrofi k olması,
insan tarafından oluşturulması (çaresiz bırakılması), ölüm tehdidi içermesi, fi ziksel yaralanma ile
birlikte olması, insanlık dışı olay içermesi, kişide suçluluk, utanç duygusu uyarmasıdır.
Patogenez: Hipokampus, amigdala, frontal korteks, talamus, hipotalamus ve lokus ceruleus
etkilenir. Hipotalamohipofi zer yol bozulur. Locus ceruleus’da norepinefrin sisteminin bozulur.
Mezokortikal dopaminerjik sistem hiperaktive olur. Bazısında genetik yatkınlık vardır. Serotonin
taşıyıcı gen alel anormalliği görülmüştür. Serotoninerjik sistem değişir. Endojen opioid sistemi
değişir. Dopaminin noradrenaline dönüşümünü sağlayan dopamin beta hidroksilaz enzim genetik
aktarımı bozulabilir. Yüksek deri direnci ve EMG tonusu artar. İdrarda 3-metoksi 4-hidroksi fenil
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
113
glikol fazlalaşabilir. Platelet α2 adrenerjik reseptör sayısı artabilir. Lenfosit bazal cAMP ve adenilat
siklaz enzim düzeyinin düşüklüğü olabilir.
Çocuklukta travmaya maruz kalan hastalarda simgeleştirme: Travma, kişinin kendilik algısını ve
temsil oluşturabilme yetisini (ölü gibi hissettiklerinden, donukluk, boşluk ya da anlamsızlık tarzı
simgeleştirme, çaresizlik), dürtüsel davranış, aşırı uyarılma ve fi zyolojik düzensizlik simgeleştirme
yeti bozukluğu(taşikardi), olay yerine gitmekten ve benzerlerinden kaçınma sıktır(1-5). Öğrenme
ve bellek işlevlerinde genel bir bozulma saptanır. Bilmediği için, anısına eşlik edecek keder
canlanamaz. Böylece yalnızlaşır ve kendisine yabancılaşır. Travmatik anı, bilinç alanına girmek
yerine bölünür, travmatik yaşantının bir parçası olan duygulanım, biliş ve davranış parçaları ortaya
çıkar. Anı parçalanır. Aktarım belirginleşir. Yıkıcı ve güçlü öyküler oluşturulur. Metafor oluşur(6-10).
Bucci, geliştirdiği Çoğul Şifre Kuramı (Multiple Code Theory) ile kognisyonlarda emosyonların
dile getirilme sürecini açıklamaya çalışmış ve psikanalitik kavramları, bilişsel psikoloji, emosyon
ve gelişimle ilgili yapılmış araştırmalara dayanarak açıklamaya çalışmıştır. Subsembolik sistemde
değişik algısal kanallardan sürekli gelen bilgiler, aynı anda paralel olarak işlenir; çeşitli algılar
ve motor yollarla iletilen duyumlar arasından hesaplamalarla benzerler bir araya getirilir(11).
Depersonalizasyon, derealizasyon tarzı disosiasyon gözlenir(17).
Cinsellik belli yaşam süresi sonunda kazanılan, kurallı ancak dürtüsel niteliği olan süreçlerdir.
Cinsellikte iktidar olma yeterliğini gösterme, yaşamla-ekonomiyle eş değer biçme (berdel,başlık
parası, kardeş eşi ile evlenme), bağımlılık, bağlantı nesnesi, fi ziksel ihtiyaç, hissetme duygusu tartışılır.
Cinsel ilişki sonrası kişinin ruh ve beden sağlığının bozulmaması aşağıda belirtilen durumlarla
ilişkilidir:
1. Yaş: 18 yaş üzeridir. Bu durum kişinin karşılaştığı, işittiği olgu değerlendirme süreçini
tamamlaması için en az süredir. Çocukların karar değiştirme, örselenmeme, sömürge olmama
hakları bulunmaktadır.
2. Cinsellik uygun yer ve zamanda eşit koşullar altında rıza ile gerçekleştirilir. Duygu, davranış ve
tutum uyumluğu esastır.
3. Kişi olayı rızasıyla açıklarsa verilen toplumsal etki-tepki kabul edilir etki, hoşgörü düzeyindedir.
Kişinin cinsel saldırı sonrası ruh ve beden sağlığının bozulması için kalıcı nitelikte kronik etkili
mağdurun toplumsal, iş ve aile yaşantısını bozan posttravmatik stres bozukluğu, depresyon
gibi hastalığa mağdur olması halinde failin cezası artar. Diğer ruhsal travmalarla son olay ruh
sağlığını birlikte bozabilir. İntihara kalkışma gibi yardım çağrılarına dikkat edilir. Mağdurun olayı
leke, kıl, yara ile ispatı şart olmayıp, ruhsal belirtilerde gösterir. Mağdurun dar giysi giymesi, faille
birlikte olma isteğini söylemesi, prezervatif taşıması gibi haller mağdurun istekliliğini göstermez.
Muayene mağdurun rızalığı ve onun istediği koşullarda yapılması tercih edilir. Tekrarlamayan
muayene gerekir. Mağdurun zeka durumunun orta veya ağır azalması halinde ruh ve beden sağlığı
bozulmayabilir. Ancak fi ilin anlam ve sonuçlarını ve gerçeği değerlendirme sorunu nedeniyle
kendisini savunamayan mağdurun durumundan dolayı failin ceza artımı söz konusudur. Mağdurun
rızası dışında madde tesiri altında olması da falin cezasını artırır. Cinsel temasla geçen iyileşmesi
mümkün olmayan AIDS, human papilloma virus, hepatitis hastalığında da failin zezası artar.
Kamu görevi, hizmet ilişkisi, üçüncü derece dahil soybağı olanlar, silah olması, birden fazla kişi
ile yapılması ceza artım nedenlerindendir. Eşe yapılan zorla cinsel ilişki şikayet üzerine takibat
gerektirir. TCK m 86’ya göre ruh sağlığını, algılamayı bozan durumda ceza verilir. TCK m 94’e
göre işkenceye bağlı ruhsal acı çekmede ceza verilir. Çocuk düşürtme sonucu ruh sağlığı bozulma
halinde TCK m 99 hükmü uygulanır. Cinsel saldırı sonrası kalıcı ruh sağlığı bozulma halinde TCK
m 102/5; çocuk istismarında ise TCK m 103/6 gereği yapılır. Ruh sağlığı bozulmasında kullanılan
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
114
sık tanılar akut stres bozukluğu, posttravmatik stres bozukluğu, uyum bozukluğu, depresyon,
anksiyete bozukluğudur.
Travmaya bağlı aşağıdaki belirtiler gözlenmesi halinde posttravmatik stres bozukluğu düşünülür.
Çaresizlik yardımsızlık, sıkıntı gerginlik belirgin şekilde hissedilir. Gerginlik duygusu, anksiyete,
depresyon şeklinde yaşanabilir(12). Beck Depresyon Ölçeği, Genel Sağlık Anketi, Çok Boyutlu
Algılanan Sosyal Destek Ölçeği ve Travma Sonrası Stres Bozukluğu Kısa Tanı Ölçeği, ZET Travma
sonrası hayata küsme bozukluğu ölçeği kullanılabilir(13,14). Travmadan sonra gelişen yaşamsal
tehlikenin uzun sürmesi, yapacak bir şey olmaması, ölen başka insanların olması halinde olay
sonrası aşağıdaki belirtiler gözlenir.
1- Kişi olayı haksız olarak ifade eder
2- Bu olay sık sık gözlerinin önüne gelir. Üzüntü, titreme, ağlama gibi duygusal tepkiler mevcuttur.
Bu çerçevede uyku bozukluğu, artmış uyarılmışlık, öfke patlamaları gözlenir. Kişi olay mahalline
gidememe hali belirgindir. Olay mahalline benzer yerler ile ilgili tanımlama artmıştır. Olay saati ile
ilgili durum tanımlamaları belirginlik kazanmış ve devam eder niteliktedir.
3- Fail ve failler kötü olarak tanımlanmış onlara ait genelleştirmeler, korku, kaçınma halindedir.
4- Ayırıcı tanı: Gerçek varsanı renklidir, hayvan, nesnedir. Aralıklıdır. Belirli kelime ve cümlelere
sanrı da eşlik eder. Kişi varsanıyı azaltmaya çalışır, gizler. Doğal dil kullanır. Göz açıp kapamayla
değişmez. İnsanlar normal büyüklüktedir. Sanrı Kişinin mevcut kültürel değerleri ile uyuşmayan
yanlış inançlardan oluşandüşünce içerik bozukluğudur. Gerçektir. Başlangıç ve cözüm yavaştır.
Başkalarından gizlemeye çalışılır. Uyumlu davrnır. Bizar sanrılara dezorganize davranış eşlik eder.
Bilişsel bozukluk yoktur. Anksiyetede dikkat öncesi süreçler ve implisit bellek artar. Depresyonda
negatif materyal anımsaması güçlüdür. Eksplisit bellek amnezi, anksiyetede bozulur. Psikojenik
amnezi seçicidir. Kişilik sorunu bağlantılıdır. Davranış kaçış bozukluklarında kimlik kaybı önceliklidir.
Disosiyatif amnezi duruma özgüdür. Seçicidir. Geriye dönüktür. İyileşme aşamalıdır. Bellek kaybına
ilgisizdir. Korsakof psikozunda frontal lop patolojisi belirgindir. Tespit belleği normaldir. Zeka
normaldir. Beceri korunmuştur.
4-1.Simülasyon: Sağlı çalışanı ile hasta işbirliğinden kaçınır. İkincil kazanç belirgindir. Çıkar
bağlantıları söz konusudur. Tanımlama konuşması ile duygulanım arasında uyumsuzluk vardır.
Farklı zamanlarda farklı tanımlamalar yapılır. Aşırı veya yetersiz tepkimeler belirgindir. Sahte
varsanı şüphelidir, müphemdir. Kişi boyun eğer. Zorlamalı dil kullanır. Siyah beyazdır. Dramatik
gelişmiş ve atipiktir. Göz açıp kapama ile değişir. Minyatür veya devdir(15). Şüpheli sanrı aniden
başlar, biter. İlgi çekmeye çalışılır. Davranış uyumsuzdur. Abartılı bilişsel defi sit vardır. Açıklamaları
çelişkilidir. Silah taşımaz. Ajite değildir. Kaçamak davranır. Soruları tekrarlar, yavaş cevap verir.
4-2. Psikotik bozukluklar: Kişi makul ve açıklayıcı bilgilendirmelere uyumsuz varsanı veya sanrıları
vardır. Konuştuğu cümleler anlaşılmaz ve karışıktır.
4-3. Nörotik bozukluklar: Kişi tanımlamaları yapay değişikliklerle ve plaseboyla değişir. “Benim
için yorulmanı, ezilmeni istemem”; “parayı sevmem”, “yıpranmanı istemem” tazı sahte iletişim
bağlantıları gözlenir. “Seni bazen sevmemem genetik mi yoksa çevreden mi”tarzı sorun alanının
genişlemesini sağlar. Pozitif, basit tanımlamalarla süreç geliştirilir.
4-4. Kişilik bozuklukları: Konuyla ilgisiz anlatılanlar ve çerçeve düzenlemeleri yapmak sorundur.
4-5. Diğer: Davranış kusuru: zayıf impuls kontrolü vardır. Reaktif: Suç işlemiş kişi kompansasyona
girer. İletişimden kaçınır. Yapay bozukluk: Hastalık uydurulur, taklit edilir, oluşturulur, ağırlaştırılır.
Capgras hastalığında kişinin çevresindekiler gerçek olmayıp, başkası onların yerine geçmiş
olduğuna inanılan hastalıktır. Ganser sendromu hapishane ruh hastalığı, psödomalingering hastalığı
olarak da bilinir. Yaklaşık yanıt alınan bilinç bulanıklığı ile seyirli hastalıktır. Munchausen sendromu,
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
115
hastane bağımlılığı, cerrahi girişim bağımlılığı ve profesyonel hasta sendromu olarak da bilinir.
Kişi hasta olduğunu kabul eder. Simulasyondan farkı çıkar ilişkisi, bağlantısı yoktur. somatizasyon
bozukluğundaki kişi (Briquet Sendromu) istemli yara oluşturur, istemli hospitalize edilir. Olağan dışı
çok sayıda mutilasyon işlemlerine girer ve isteklidir. De Clérambault Sendromu (saf erotomani)’dir.
Paylaşılmış psikoz (Folie à Deuxd) dur. Anti ego muhalifl iği (sanatcının diğerlerinin eserlerine karşı
nefreti), Aşırı empati sendromu(anlatandan daha fazla duygulanmak), pazartesi sendromu (işle ilgili
takıntılar), Peter pan sendromu (erişkin olduğu halde çocuksu davranan), Porto-Rikolu (dövüşme
) hastalığı, Pseudocyesis (hamile zannı), Couvade sendromu (babada gebelik belirtilerinin
görülmesi), Don Juanizm (devamlı cinsel ilişki isteme), nimfomani (kadında cinsel arzu artışı),
De-clerembault (Erotomani) hastalığı, Cain (kabil)/kardeş kompleksi (kardeşi öldürme, rakip
görme) hastalığı, Herakles kompleksi (babanın çocuklarından nefret etmesi), Jocasta kompleksi
(annenin çocuğuna olan aşırı bağlılığı), Medea kompleksi (eşinden nefret eden annenin çocuklarını
öldürmesi, onlardan hınç çıkarması), Orestes kompleksi (anneyi öldürme arzusu) bildirilmiştir. Otello
sendromunda sevgilinin aldatma konusu ile yoğun uğraşılır. Yabancı el sendromunda kişi tuttuğu
nesneyi tanımlayamaz. Huzursuz bacak sendromunda sürekli baldır ağrısı, yorgunluk, dikkat ve
konsantrasyon bozukluğu ve kişilik değişikliği gözlenir. Olfaktör referans hastalığında kişi devamlı
etrafa kötü koku yaymakta olduğunu düşünür(18,19). Madde kullanımı: Madde teminine yönelik
duygusal bağlantıları bulunur. Yeme bozuklukları: Vücut yapı bozukluğu belirgindir. Parafi li: İletişim
kurma becerileri zayıftır. Hatalı bellek sendromu: Regresyon, represyon, çıkarla bağlantılı durum
vardır. Mahkum psikolojisi: Suçsuz olduğuna dair durum belirgindir. Kronik yorgunluk sendromu:
Yorgunluk sonrası belirtiler belirgindir. Çocuk ihmali ihtiyaçlarının karşılanmamasıdır. Çocuk
istismarı fi ziksel, duygusal, cinsel ve ekonomiktir. Primer tedavide çocuklarla ilgili epidemiyolojik
veriler toplanır. Sekonder uygulamada risk grupları belirlenerek durum iyileştirmesi yapılır. Tersiyer
uygulama ise istismarda hukuki uygulama tercih edilir(16,17).
KAYNAKLAR
1. Porter TM, Feldman MD. A Case of Factitious Pedophilia. Forensic Sci, September 56/ 5: 1380-1382, 2011.
2. Reinhold N, Markowitsch HJ. Retrograde episodic memory and emotion: A perspective from patients with dissociative
amnesia. Neuropsychologia 47:2197–2206, 2009.
3. Heide KM, SolomonKathleen EP, Heide M, Solomon EP. Biology, childhood trauma, and murder: Rethinking justice.
International Journal of Law and Psychiatry 29: 220–233, 2006. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2004; 47: 140-151
Derleme
4. Kara B, Biçer Ü. Gökalp AS. Çocuk istismarı. Çocuk Sağlığı ve hastalıkları Dergisi 47: 140-151, 2004.
5. Sözen S. Ergenlik döneminde cinsel istismar olgularında adli tıbbi değerlendirme, multidisipliner yaklaşım. Türk Ped Arş 46:35-38, 2011.
6. Iverson GL. Misdiagnosis of the persistent postconcussion syndrome in patients with depression. Archives of Clinical
Neuropsychology 21: 303–310, 2006.
7. Macdonald K. Macdonald T. Peas, Please: A Case Report and Neuroscientifi c Review of Dissociative Amnesia and
Fugue. Journal of Trauma & Dissociation, 10:420–435, 2009.
8. selin G, Le Brocque R, Kenardy J, Anderson V, McKinlay L. Which method of posttraumatic stress disorder classifi cation
best predicts psychosocial function in children with traumatic brain injury? Journal of Anxiety Disorders 24: 774–779, 2010.
9. Atkınson RL, Atkinson RC, Hilgard ER. Psikolojiye giriş. Sosyal yayınlar. İstanbul, 1995.
10. Çoşkun M, Petit JR. Acil psikiyatri el kitabı. İstanbul Med. Yayıncılık, İstanbul, 2006.
11. Özmen E. Çocuklukta travmaya maruz kalan hastalarda simgeleştirme http://www.ercanozmen.com/cocukluktatravmaya-
maruz-kalan-hastalarda-simgelestirme/ (ET 17.02.2014).
12. Palabıyıkoğlu R, Berksun O, Güney S, Yazar H, Duran A.Krize Müdahale Merkezine Başvuranların Değerlendirilmesi:
Demografi k Özellikler, Sorun
Alanları, Yaklaşım. Kriz Dergisi 3 (1-2) 118-123, 1994.
13. Sayıl I, Canat S, Akdur R, Kılıç EO, Uslu R, Özgüven HD, Öncü B, Doğan S, Koçak OM, Kendi M, Aldemir S, Çelik S,
Öztop D, Yalçın A, Yılmaz A, Güney S. Depremzede Ailelere Yönelik Koruyucu Müdahale Çalışması. Kriz Dergisi 9(1): 1-12, 1994.
14.Gelder MG, Andreasen NC, Lopez-Ibor JJ, Geddes JR. New Oxford textbook of psychiatry. Oxford University Pres, 2009, England.
15.Ünal S, Güney S, Kartalcı Ş, Reyhani İ. Travma sonrası hayata küsme bozukluğu öz-değerlendirme ölçeği (pted kendini
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
116
değerlendirme ölçeği) Türkçe versiyonunun güvenirliliği ve geçerliliği çalışması. Düşünen Adam Psikiyatri ve Nörolojik
Bilimler Dergisi 24/1: 32-37, 2011.
16. Acehan S, Bilen A, Ay MO, Gülen M, Avcı A, İçme F. Çocuk istismarı ve ihmalinin değerlendirilmesi. Arşiv Kaynak Tarama
Dergisi 22/4:591-614, 2013.
17. Köroğlu E. DSM V. Tanı ölçütleri. Başvuru el kitabı. HYB Hekimler Yayın Birliği, 2013, Ankara.
18.Yaygın psikolojik sendromlar. http://www.aktuelpsikoloji.com/yaygin-psikolojik-sendromlar-8482h.htm (ET 15.04.2014).
19. Nadir görülen psikiyatrik sendromlar. http://www.eminceylan.com/pro1.asp?CatID=94 (ET 15.04.2014).
ÖLÜMÜN NASIL OLDUĞUNUN ARAŞTIRILMASI-ÖLÜM HALİ
Ölüm sonrası ölü yakınları bazen istenmeyen davranış gösterebilir. Hospis yaklaşım disiplinlerarası
uygunluk geliştirilmesi ile mümkündür(1-3).
Ölüm sonrası olayı duyan kişi üzüntü ve değer kaybına bağlı inkar hissedilir. Öfke döneminde
kızgınlık esastır. Suçlama ve suçlandırma duygu ve düşünceleri ile kişi şiddete yönelik durumu
kolaylaşır. Pazarlık evresinde ölümün farklı uygunluk durumları dile getirilir. Kabullenme evresi yeni
döneme uyum ve değişiklikleri kabullenmedir(2,3). Konuşma ve değerlendirme yas süreçi içinde
ele alınarak 3-5 gün içinde ölü yakını ile süreç geliştirilir. İnteraktif olunur. Otantik durumlar anlayışla
karşılanır. Motivasyon geliştirilmesi önemli. Altruistik davranılır. Deneyimsizlik durumları empatik
düzey ile aktarımın anlaşılması ve süpervizyonla giderilir(4).
DOĞAL: Anidir. Öngörülebilir. Bazen bilinir. Otopsi ile karar verilir.
KAZA: Anidir. Kimin, nerede, ne zaman, nasıl öldüğü öngörülmez, engellenemez. Angelman
sendromu 15q11-q13 kromozom anamalisidir. Vurgulayıcı (expresiv) dil kusuru, ataksik yürüyüş,
epileptik nöbet bulunur. Hiperaktiviteye bağlı kazai ekimoz, sıyrık, parçalı yaralar görülür. Kazai
suda boğulma bildirilmiş(1).
KAYNAKLAR
1. Herbst J, Byard RW. Sudden Death and Angelman Syndrome. Journal of Forensic Sciences 57/1: 57–259, 2012.
2. Bilge Y. Tıp düzleminde adalet. Öncü Basımevi, Ankara, 2013.
3. Bilge Y. Ölüm sürecini standardize edilmesi ile hospiz yaklaşım tarzının ilişkisi. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi
Mecmuası 60/3: 110-115, 2007.
4. Godout A, Jones L, Johnson M, Adcock Y, Arolker M and Barner J. Medical students talking to hospice patients. The
Clinical Teacher 9:9-13, 2012.
TAKSİR: Fiil istenerek yapılır. Sonuç öngörülür. Engellenebilir. Kişi % 80-95 sıklıkla tehlikeli
davranış, % 5-20 sıklıkla tehlikeli durumla karşılaşma sonuçu yaralanır. “Acelem vardı, bilmiyorum,
görmedim, bana bir şey olmaz, yıllardır yapıyorum, güvenlik tedbiri iş verimimi düşürüyor” tarzı
savunmalar sıktır.
Erken çocukluk döneminde perinatal hipoksik koşullar, beslenme bozuklukları ve enfeksiyon,
sıcak süt yanıkları ölüm ve hastalık sekeline yol açmaktadır. 4 yaşından itibaren enfeksiyonların
yanı sıra trafi k kazaları, suda boğulma, yanma, düşme, zehirlenme sorunsalı gözlenmektedir.
Zehirlenme belirtilerinin geç görülmesi, alınan madde hakkında bilgi verilmemesi tedavi etmeyi
güçleştirir. Madde miktarı kişi üzerine kalıcı etkiyi artırır. Yarışmalı, geri dönüşümlü etki olumlu etki
yapar. Patlamalı koşullar travma etkisini artırır. 15 yaşından itibaren kazaya bağlı yaraların kasıtlı
yaralardan ayrımı gerekmektedir. Yaralanmalar ölüm, kalıcı maluliyet, iş görmezlik ve eğitimden
geri kalma, tıbbi bakım, adli ve araç masrafl arı sorunun yükselmesine yol açtığından önlenebilir,
azaltılabilir durum olan olasılıkları ihbar ederek risk analizine göre değerlendirmek gerekir. Moment
aktarımı, süresi, cismin hızı, ağırlığı, kinetik enerjisi, potansiyel enerjisi, travma yönü artması kişinin
etkilenmesini artırır. Dokunun biyolojik özellikleri yaralanma sonucunda rehabilitasyon durumunu da
etkiler. Çocukların alkol ve madde kullanımı, akıl hastalıkları, cinsel ilişki, kasıtlı fi illerden korunması
bölgesel aktivite ve farkındalık çalışmaları ile korunması önceliklidir(1). Uçmak gibi yeteneklerinin
olmadığı eğitim ve öğretim, toplumsal etkinliklerde kabulü yönünde çalışmalar ihtiyaçtır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
117
BİLİNÇLİ TAKSİR: Fiil istenir, sonuç öngörülür ama olması istenmez. Şansına güvenmiştir.
OLASI KAST: Kişinin başkasına olan fi ilinde olursa olsun diyerek hareket etmesi halinde olası kast
söz konusudur.
İNTİHAR: Bilinir. İstenir. Yardım çağrısı gönderilir.
CİNAYET: Kast, amaç öldürme istemidir. Uygun araç kullanılır. Teknik destek alınır. İzleyici ve
toplum için olay karışık ve anlaşılmaz olup kabullenilemez. Hukuken araştırılır.
ORGAN VE DOKU NAKLİ:
2238 sayılı Organ Ve Doku Alınması, Saklanması, Aşılanması Ve Nakli Hakkında Kanun’a göre
doku ve organ nakli yapılmaktadır. Vericiye olası riskler, tehlikeler ve ortaya çıkabilecek psikolojik,
sosyal ve tıbbi durumlar hakkında ayrıntılı ve açık bir şekilde bilgi verilmesi; vericiden alınacak
onamın iki tanık huzurunda yazılı ve imzalı olarak alınması gerektiği ifade edilmiştir. Organ ve doku
veren ya da alan kişilere ait tüm kişisel bilgi ve veriler, kişinin özel yaşamına saygı ve mesleki gizlilik
ilkeleri gereğince saklı tutulmalıdır. Alıcı ve verici ile ilgili tıbbi ve kimlik bilgilerinin mahremiyeti
korunmalıdır. Kitle iletişim araçlarında hasta mahremiyetini çiğneyen, özel yaşamı sergileyen, hasta
ve yakınlarının, ailenin korunmasını zedeleyen beyanlardan kaçınılmalıdır. Basın yayın organlarına
yapılan açıklamalarda organ bağışını özendirici, kamuoyunu bilgisel temelde aydınlatıcı, hasta
mahremiyetine saygılı ifadeler kullanılmalı ve halkın güveni kazanılmalıdır. Açıklamalar, merkezlerin
reklamına yönelik ve ekipler arası rekabet izlenimi veren, hasta yararını göz ardı eden ifade ve
eylemler içermemelidir. Kıt kaynak olan organ nakli dağıtım sistemi Sağlık Bakanlığı üzerinden
geliştirilmiştir. “Verici için müsait organ alınır, istemiyorsa belirtilmiştir” kuralı geliştirilebilir. Ölüm
cinayet ise delilleri raporlamak şartı ile yara olmayan doku alınabilir. Alıcı belirlemede öncelikler
önemlidir. Böbrek naklinde organ bekleme süresi de önemli iken karaciğerde yaşamı devam
ettirme kapasitesi önceliklidir.
İNTİHAR: Kişinin özbenliğine yönelik saldırıdır. Kalkışmak yardım çağrısıdır. TCK m 84’e göre
Başkasını intihara azmettiren, teşvik eden, başkasının intiharını kuvvetlendiren ya da herhangi bir
şekilde yardım eden kişi cezalandırılır.
Ne sorulmalıdır?
1. Kişinin intihar etmek için belli bir planının olup olmadığını bulmak için: Yaşamını sonlandırmak
için herhangi bir planın var mı? Bunu nasıl yapacağına dair kafanda bir fi kir var mı?
2. Kişinin intihar aracı olup olmadığını öğrenmek için: Hap, silah, böcek ilacı veya diğer araçların
var mı? Bu araçlara erişim imkanın var mı?
3. Kişinin belirlenmiş bir zamanı olup olmadığını öğrenmek için: Yaşamını sonlandıracağın zamana
karar verdin mi? Bunu ne zaman yapmak istiyorsun?
İntihar ruh hastalıkları ile birlikteliği; ortaya çıkaran dinamik etkiler ve ani-impulsif-tanımlanamayan
durumların incelenmesini gerektirir. Böyle bir durumda ısrarcı olunmaz. Zor kullanılmaz. Çıkarsız
ve korkusuz davranmalıdır. Kişilik hakları göz önüne alınarak saygı duyulur. Ölme arzusu
yargılanmaz. Yaşama duygusu desteklenir ancak dayatılmaz. Kişiye karşı hüküm verilmez(2).
İntihara kalkışanların acıları dikkatle dinlenir. Samimi ve dürüst olarak duygusal paylaşımda
bulunulur. Duyguları anlamaya çalışılır. Öğüt verme, basit çözümler bulmaya zorlamadan kaçınılır.
Empati yaparak güvenilirlik artırılarak uzmandan yardım alması yönünde destekte bulunulur(3).
Bir kişinin kendisini karşısındaki kişinin yerine koyarak onun bakış açısı ile bakması, o kişinin
duygularını ve düşüncelerini doğru olarak anlaması, hissetmesi ve bu durumu ona iletme süreçi
empati olarak bilinir(4,5). Mükemmeli aramak, onun için çaba göstermek, beğeni toplamak kişinin
amaçlarındandır. Kişi hatalara aşırı ilgi, hatalara negatif tepki koyma, hataları başarısızlıkla eişt
olarak görme, başarısızlığın sonucu diğerlerinin gözünde varsayılan saygısını kaybedeceğine dair
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
118
inanma eğilimi kişinin olayı olumsuz değerlendirmesine yol açar(6,7). Damgalama kişilerin bir kişiye
karşı yarattığı yargıları zamanla içselleştirmesi ve kendi karekterini bu doğrultuda oluşturmasıdır(8).
Kişi içsel yatırımını özdeşerek, seçenekleri genişleterek araştırarak, seçenekleri derinlemesine
araştırarak, seçenekleri saplantılı araştırarak karar vermesi söz konusudur(9). Bunun istenilen
düzeyde olmasını sağlamada disiplinli mekanizmadansa denetim kapasite geliştiriciyi tercih etmek
gerekir(10). Psikolojik iyi olma dışa dönüklük, özerklik, çevresel hakimiyet, yaşam amacı, kendini
kabul ile anlaşılır(11).
Psikiyatrik bozukluklar içerisinde duygudurum bozukluğu, alkol bağımlılığı, şizofreni, nevroz ve
kişilik bozuklukları önemli risk faktörlerindendir.
Fiziksel hastalıklar içerisinde kronik hastalık olan peptik ülser, kardiyovasküler hastalık ve kanser
önemli etkendir. Kişisel faktörler içerisinde yas, ailede intihar öyküsü, işsizlik önemlidir. Depresyon
ile tedavi edilen kişiye ilaçları ihtiyaç kadar verilebilir. Toplu alımda öleceği açıklanmalıdır(3). Kişinin
intihar etmesini müteakiben hemen ölmemesi halinde başarısızlık, fonksiyonel bozukluk ve ağrı
nedenleri ile birden fazla araçla (bıçak, silah, entoksikasyon maddesi, yüksekten atlama) kompleks
intiharlar izlenir. Planlı intihar durumlarda da komplike süreçler izlenir. İkili intihar davranışı yaşlı
yalnız yaşayan kişilerde izlenir. Depresyonda diğerini günahtan koruma, cezalandırma nedeniyle
öldürürken kendini suçlayarak (otoakkuzyon) intihar edenler bulunmaktadır. Yetersiz psikiyatrik
tedaviler nedeni ile tıpta uygulama hataları iddiaları gündeme gelmektedir(12,13,14). Ölmekte olan
insanın bakım hakkı, umut koruma hakkı, kendine özgü ifade etme hakkı, yalnız kalma hakkı,
sorunlarını ciddiye alınma hakkı, hayal kırıklığına uğratılmama hakkı, yardım isteme hakkı, güven
içinde konuşabilme hakkı, aile üyeleri ile beraber olma hakkı, çıplak olmama hakkı korunarak
geliştirilir(1). Yeniden canlandırmama istemi yerine getirilmesi şuur kaybına kadar uyulur, sonra
hekim gerekeni yapar.
Yas ile baş etmeyi etkileyen unsurlar şunlardır:
1.Kişisel: Özgüven, duygusal denge, korku, depresyon.
2. Kayıplarla, güçlüklerle baş edebilmiş olma, tahammül gücü.
3. Otokontrol gücü: İşini, görevini yaptıktan sonra kayıp kaybetmek değildir.
4. Duygusal tepkilerini dışa vurabilme
5.Savunma mekanizma: Olayı küçümseme, yas tutma düzeyi.
6. Destekleyen durumlar: Dinlenme, müzik, destek paylaşım.
KRİZE MÜDAHALE: Acil olan tehlike düzeltilebilir yaşamsal tehlike, maluliyet ve işgörmezlik
ağırlığına göre öncelikli düzeltilir.
1.İşbirliğisağlanmalı. Gerçek ilgi, yardım arama teşvik edilir. Yapılandırma sağlanır.
2. Problem tanımlanır. Kişinin kendi kelimeleri ile sorun tanımlanır. Endişenin derinliği, anlamı,
değişkenliği araştırılır. Açık uçlu sorular sorulur. Şimdi ve nasıl üzerine odaklanılır. Sonra ve niçin
üzerine az odaklanılır.
3. Öncelikler sıralaması yapılır.
4. Duygular soruşturulur, onaylanır, kabul edilir. Anlamı değerlendirilir. Ümit verilir. Ansiyete, inkar,
suçluluk azaltılır.
5. Geçmişteki başa çıkma mekanizmaları araştırılır. Problemden probleme geçiş değerlendirilir. İç
ve dış kaynak bilgiler alınır. Denenmiş çözümlerden kaçınılır. Red edilen çözümlerde seçenekler
içinde yer alır.
6. Alternatifl er araştrılarak eylem planı gerçekleştirilir.
7. Özel, pozitif, tekrarlanabilir, kolay, basit, uygulanabilir, erişilebilir, kabul edilebilir yöntemler
önceliklidir.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
119
KAYNAKLAR
1. Namal A. Etik açıdan bireysel intihar karşısında hekim. Uluslar arası katılımlı 1. Tıp Etiği ve Tıp Hukuku Sempozyum
Kitabı. Pfi zer 2005, İstanbul.
2.Gündoğar D. İntihar riskinin değerlendirilmesi, Kriz Dergisi 14/3: 27-36, 2006.
3.Kantarcı MN, Kandemir E, Balkay M, Berber G, Demirel Ö, Emul HM, Tutkun H. Adli Tıp Kurumunca incelenen ilaçla
intihar eden depresif bozukluk tanılı hastaların tanımlayıcı özellikleri. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 23/2: 155-161, 2013.
5. Gündüz B. Bağlanma stilleri. Akılcı olmayan inançlar ve psikolojik belirtilerin bilişsel esnekliği yordamadaki katkıları.
Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri 13/4:2071-2085, 2013.
6. Avcı R, Gürçay SS. Ebeveynler arası çatışma. Akran ve medya etkileriile ergenlerdeki şiddet davranışı arasındaki ilişkiler:
Şiddete yönelik tutumların aracı rolü. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri 13/4:1995-2015, 2013.
7. Akyol AK, Salı G, Çalışan ve çalışmayan ergenlerin mükemmelliyetci kişilik özelliği ile empatik eğilimlerinin çeşitli
değişkenler açısından incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri 13/4:2017-2042, 2013.
8. Kapıkıran NA, Kapıkıran Ş. Psikolojik yardımalmada kendini damgalama ölçeği. Danışma ve Rehberlik Dergisi 5/40:131-
141,2013.
9. Morsünbül Ü, Çok F. Kimlik gelişiminde yeni bir boyut: Seçeneklerin saplantılı araştırılması. Danışma ve Rehberlik Dergisi
5/40:232-244,2013.
10. Bülbül T, Tunç B, Özden G, İnandı Y. Okul temelli değerlendirme algısı: Öğretmen görüşlerine dayalı betimsel bir analiz
çalışması. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri 13/4:2105-2124, 2013.
11. Sarıcaoğlu H, Arslan C. Üniversite öğrencilerinin psikolojik iyi olma düzeylerinin kişilik özellikleri ve öz-anlayış açısından
incelenmesi. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri 13/4:2087-2104, 2013.
12. Karaca S. Gecikmiş Veda: Bir Olgu Sunumu. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi 3(3):136-140, 2012.
13. Bilge Y. Adli Tıp. İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
14. WHO. World report on child injury prevention. Unicef, Switzerland, 2008.
SUÇ TESPİT YÖNTEMLERİ: Fiziki inceleme, doğrulama, yeniden hesaplama, belge inceleme, bilgi
toplama, analitik inceleme, örnekleme ve istatistiki değerlendirme, anketten yararlanılabilir. 2000
yılına ait İl bazındaki veriler kullanılarak yapılan yatay kesit analizine göre, gelir düzeyinin, işsizlik
oranının, göç oranının, eğitim seviyesinin, nüfus yoğunluğu ve doğum hızı gibi demografi k unsurların
ve şehirleşmenin suç oranını belirleyen temel ve önemli faktörler olduğu görülmüştür(1,2). Suçlu
mahkum çıkmazındadır. İsim belirgenir. Yer, zaman uygunluğu yukarıda belirtilen kültürel duruma
uygun değerlendirilir. Kayıt dışı durumlar anlaşılır. Karıştırma, kaos süreçleri basit açıklanır. Araça
ulaşılır. Suçlu izleme (kart, görüntü, telefon) sağlanır. Suçta kullanılan alet temin edilir. İlişki içten,
kendiliğinden, duygu katılımlı, istemli olduğunda paylaşımlıdır. Geçikmiş adalet, kişi ile sıfır sorun,
algılamada belirsizlik azaltma çalışması, sınırlı iletişim sorunsalı vardır. İfade etme özgürlüğüne
tahammülsüzlük belirgindir(3).
HUKUKİ KURALLAR: Olayları tanrı ile, metafi zik ile veya nedensellik bağı ile açıklama
sözkonusudur. Hukuki olay özdeşim ile tanımlanır. Nedensellik bağı kaynağı özdeşimdir.
Hukuki olayda hak üzerine iddia yoğunluğu ne kadar yüksekse bununla ilgili sorumlulukda o derece
yükselir. Kişi etki ettiği, denetim altında tuttuğu olaydan dolayı sorumlu tutulabilir. Eylem sonunu
kontrol etme yetisi suçu ortadan kaldırmaz ancak ceza miktarını etkiler.
Nedensellik şart teorisi, etkin sebep, uygun sebep, hukuki önem durumu ile kurulur. Çelişmezlik
durumları kaydedilir. Üçüncü şıkkın olmayışı sınırlılık ve süreç ile belirlenir. Amaç genellemelere
ulaşmaktır. Şüpheden sanık yararlanır. Lehe yasal düzenlemelerden sanık yararlanır. İktidar
toplumsal istenilen yaşam biçiminin sürdürülmesi amacıyla seçimle yönetime gelir. Azınlık haklarını
göz ardı etmez. İnsan hakları esaslı yaşam biçimini yasal düzenler. İdari yönetir. Yargılama
karşısında eşit davranır. Fırsat eşitliği tanır. Yasal uygulamaları değiştirmeden uygulanmasına
destek verir.
Bunun için araştırılan unsurlar şunlardır: Hangi koşullar altında ve hangi çerçeve içinde güvenilir
bilgi vardır? Değer biçme ölçütü (doğru, güzel, iyi) nedir? Varlığın en yüksek hedefi nedir?
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
120
SEÇİM ÜZERİNE
Yolsuzluk, kamu ve özel sektör görevlilerin davranışları sonucunda bulundukları konumu kötüye
kullanmak suretiyle kendilerini ya da yakınlarını uygun olmayan yöntemlerle ya da kanuna aykırı
olarak zenginleştirmek ve başkalarını da bu şekilde davranmaya teşvik etmektir. Rüşvet, sahte
belge düzenleme, nüfuz ile çıkar sağlama yolsuzluktur. Hizmet sözleşmeleri/satın almalar, Stok
yönetimi, Yaptırımlar/verilen izinler, Program yönetimi, Tahsilat makbuzları, Nakit yönetimi, Genel
harcamalar, Kamunun müdahil olduğu diğer alanlar riskli alanlardır. Önleme kuralları kendi yargı
ve değerlendirme sistemi geliştirilir. Çalışan kişi kendi hazırladığı dokumante belge yanı sıra
hata düzeltme ve kontrol belgeleri sunar. Denetlenebilir belge geçerlik, güvenilirlik, doğruluk
ve kesinlik açısından incelenir. Gizli anlaşmalara dikkat edilir. İhbar edilir. İftira ve karalamaya
karşı haberdardır. Seçimle değerlendirme yaparken arrow çözümsüzlüğü, bedavacılık, asil-vekil
sorunu, oylanacak adayların hatalı tespiti, mali yanılma, çoğunluk tercihinin irrasyonel olabilmesi,
azınlık zararları-oylama maliyeti, politik miyopluk, rant kollama ve oy ticareti sorunu vardır. Arrow
çözümsüzlüğü oylama sistemlerinde, dereceli tercihler önerilir. Seçenek sunan hiçbir oylama
sisteminin belli bir takım mantıklı kıstasları aynı anda sağlayamaz. Bu kıstaslar,kısıtlanmamış
alan, dayatmama, diktatörsüzlük, tekdüzelik ve ilgisiz alternatifl erin bağımsızlığı kıstaslarıdı
Bunun için uygun oylama yönteminin seçimi, özgürlük ve çoğulculuk, temsil, saydamlık, eğitim,
piyasalaşma, yoğunlaşma, özendirme ve zorlama uygulanabilir(4). Seçilecek kişinin sorun çözüm
becerisi incelenmektedir. Bu sebeplerle seçim öncesi basının özgür olması, adayların panelde
sunum yapmaları, çıkar ilişkilerini açıklaması (ekonomik, sosyal) gerekir. Seçilecek kişi özgürlük,
üstünlük, güç kazanmaktadır. Seçim sonrası hesap verebilmeli, gerekli durumlarda istifa ederek
işlem yapmalıdır. Hukuk eşit işlemeli, etik davranış gözlenmelidir.
DELİL İnsanın aradığı gerçeği tanımlamaya yönelik işaret, izdir. Delil hukuka aykırı olmamalıdır.
Mantığa uygun ve güvenilir bir kaynaktan elde edilmiştir. Olayı temsil edici özelliği vardır. Gerçekçidir
ve birlikteliği sağlar. Suç ispatlanana kadar, hüküm verilene kadar her kişi masumiyet karinesinden
yararlanır.
I. Direk veya doğrudan delil
I.1.Hakim bilgisi
I.2.Tanık beyanı
I.3.Bilirkişi görüşü
I.4.Yazılı belge
II. Dolaylı belge
II.1.Kanun
II.2.Maddi emare
II.3. Hal ve vaziyet
DELİL DEĞERLENDİRME:
Felsefe refl eksif olup anlık değerlendirmeleri değer, anlam, idea ve amaca göre inceleme yapar,
merak uyandıran kavramlar önceliğidir(3).
Bilim ise yöntemli ve sistemli akla dayalı olgu bazlı yanlışlanabilir durumların tanımlanmasıdır.
Kıyaslamada kavramın mantık içinde aynılık, benzerlik, şartlı seçmeli, farklı özelliklerinden ölçüm
yapılır. Bilgi kaynağı, deneycilik, duyumculuk(aşırı deneyicilik, kontrollü sistem), sezgicilik ve
mantık üzerinden geliştirilir. Bilginin değeri, yararcılık, olguculuk, şüphecilik, eleştiricilik özellikleriyle
betimlenir. Dil sentaks, semantik ve pragmatik özellikleriyle incelenir. Sentaks gramer yapısı
itibariyle semantik anlam itibariyle pragmatik ise kullanım ve yararı üzerinden incelenir(3).
Organizasyonda muhatap durumun önyargılı özelliklerden ayırt edilmesi gerekir. 3. kişilerle ilişki
kuralları önemlilik, gereklilik, öncelik sırasına göre geliştirilir.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
121
Sorgulamada İpuçları
1. Kendinizi şüphelinin yerine koyun
2. Kanıtları tartışmayın / sunmayın
3. Neden diye sormayın anlatın
4. Maksimize edin/ minimize edin, gerekçeler sunun
5. Vazgeçmeyin
2.Doğrudan Sorgu
2.1.Doğrudan sorgunun özellikleri
2.1.1. Düzenleme ve kronolojik sıralandırma
2.1.2.Yönlendirici olmayan soru
2.2. Duyduğunu aktarma kuralı
2.2.1.Duyduğunu aktarma kuralının unsurları
2.2.1.1. Mahkeme dışı beyan
a) Mahkeme dışında yapılan sözlü beyanlar
b) Mahkeme dışında yapılan yazılı beyanlar
c) Mahkeme dışında yapılan hareketler
d) Susmak
e) Göndermeli ifade/ Örtülü beyan (non-assertive conduct)
2.2.1.2. Mahkemeye getirilen beyanın gerçekliğinden ötürü mahkeme
önüne getirilmiş olması
2.2.2. Duyduğunu söyleme kuralının istisnaları
2.2.2.1. Kişinin ailevi, geçmiş yaşantısı hakkındaki şahsi bilgileri istisnası
2.2.2.2. Ölüm öncesi beyanı istisnası
2.2.2.3. Heyecan içinde yapılan açıklamalar istisnası
2.2.2.4. Geçmişte tutulmuş kayıtlar istisnası
2.2.2.5. Ticari kayıtlar istisnası: İfadeye itirazlar duygusal, ahlaki ve gerçek olay verilerine göredir.
Hukuki kararın geçersiz, yok sayıldığı durumlar şunlardır:
1. İşlemin yetki yönü usulsüzdür.
2. Kişi yer, zaman, konu bakımından işlev ve yetki gasbı vardır.
3. İşlem eksik soruşturma ve araştırma sonucudur.
4. İşlem sebep unsuru yönü ile yanlıştır.
5. İşlem amaç ve konu yönünden iptali gerekir.
6. Uygulama geç, eksik, hatalı, şekli uyumsuzluk içermiştir.
Kanıt veya delil: Hukuken çözülmesi gereken bir sorunun cevabının, gerçeğin anlaşılmasını
geçerli ve güvenilir teşhis eden belge, görüntü veya bilgidir. Daubert Frye standardına göre delil
için teknik çalışmanın olması gereken nitelikleri şunlardır: Tekniğin alan çalışması tamamlanmış ve
kullanımı yaygındır. Kullanımı kabul edilmiştir. Geçerli ve güvenilir bilimsel yayınlar vardır. Olası
yanlış durumlar tamamlanmış ve istatistiki değerlendirme yapılmıştır. Yöntemin teknik standart
kontrolleri yapılmıştır.
Mana yanlışları: İspat edilecek olanın delil yerini alması, aksini gerekli görme, neden olmayanı
neden olarak görme, birden çok konuyu tek konu olarak ele alma, konudışılık, şiddet, otoriteye
başvurma, ispat edilmemişi kanıt olarak kabul etme, mizahı kötüye kullanma, konuyu genişletme,
populer olana başvurma, detaya boğma, duygusal kelimelerle yoğun uğraş, karmaşık kelimelerle
şaşırtmadır.
Uydurma delil: Emin tavır, ağdalı dil ile nüfuz etme, maksatlı iştirak, yanlılık, tanıklık ettirme,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
122
otoriteyi kötüye kullanma, önemli isimlerin nüfuzunu kırmak, bitişiklik hatası, tekrarlanan hata ve
kilişeleşmiş cümlelerdir.
Gelişigüzel delil: Aşırı genelleme, aşırı basitleştirme, sadece olumlu olanı yazma, iki zıt seçenek
sunma ve önad tanımlamalarındaki yanlışlıklardır.
TANIMLAR:
Tehlike: Yaralanma, hastalık hasar veya zarar meydana getirme potansiyeli olan kaynak veya
durumdur. Örnek açık şişeden kişinin üzerine kimyasal madde dökülme olasılığının varlığıdır. Ameliyat
sırasında adrenalin bulundurulmaması halinde kişinin ölme durumu ile karşı karşıya kalmasıdır.
Risk: Tehlikenin oluşma olasılığı ile bu olasılık gerçekleştiğinde ortaya çıkabilecek sonucun ciddiyet
derecesinin ölçülmesidir. Örnek sıçrayan kimyasal ile yanık oluşması bunun kimyasal yapısına,
derişik olmasına, kişinin sıçrama yerine uzaklığına, temas edilen dokunun özelliğine göre yanma
riski ve yanma derecesi değişir.
Hasta güvenliği sağlık bakımı ile ilişkili olarak gereksiz zarar görme riskinin azaltılmasıdır. Kanıt
değeri ve kanıt önemi hastalığın tanısına göre etyoloji, epidemiyoloji, patogenez, prognoz durumu
tedavi endikasyonu üzerine geçerli ve güvenilir etkisine göre değerlendirilir. İşlev ve fonksiyon
kaybına göre kişinin yaşama hakkı ihlali ana suç olup, özre yol açma, iş görmezlik, maliyet-etkinlik
olumsuzlukları hukuken araştırılan hususlardır.
RİSK ANALİZİ
Olası hata türleri ve etki analizi: En kötü veya en iyi senaryo
Güvenlik fonksiyon analizi: Emniyet kritik, amaç kritik, amaç kritik
Hata veya olay ağacı analizi: Bayesian Koşullu olasılık durumları değerlendirilir. Eğer varsa
incelenir. Olay sırası yazılır. Önemli hatalar belirlenir.
Monte Carlo simulasyon metodu: 0-1 değeri verilen ölçüm değeri verilerek olay canlandırılır.
Markov modellemesi: Tahminin genişletilmesine dayanır.
Tehditin şiddet tehlikesine döndüğü durumları belirtiniz:
1- Belli bir kişiye karşı olması
2- İşleyecek bir planı olması
3- Silahı olması
4- Daha önce saldırganlık öyküsü olması
5- Dürtü kontrolsüzlüğü
6- Organik beyin sendromu
a) Temporal lob epilepsisi
b) LSD ve amfetamin psikozları gibi akut beyin sendromları
c) Beyin neoplazmaları ve beyin enfeksiyonları (Prion hastalığı)
d) Beyindeki primitif merkezlerdeki kimyasal lezyonlara bağlı organik beyin sendromları
7- Ilaç ve alkol intoksikasyonu
8- Antisosyal kişilik bozukluğu
9- Psikoz
a) Paranoid durumlar
b) Şizofreni özellikle paranoid şizofreni
c) Katotonik eksitasyon
10- Şahıslar arası stress (örneğin aile kavgası) nedeniyle oluşan kontrolsüz şiddet.
11- Ailede saldırganlık öyküsü
12- Düzenli bir hayatın olmaması
13- Dekompanse obsessiv-kompulsiv nevroz
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
123
14- Dissosiyatif durumlar
15- Eksplosif kişilik
16- Belirgin psikiyatrik hastalık belirtisi vermeyen sosyal uyumsuzluk
RİSK ALMA DAVRANIŞLARI (sıklık ve yer öncelikli 1-5 puan ağırlıklı değerlendirme)
İş yerinde, okulda, evde, sokakta şiddetin sıklığı, derecesi ve kişiyi etkilemesine göre değerlendiriniz:
Hukuk kurallarını göz ardı etmek (Kural dışı işlem yapmak)
Denetlenmeyen, bilinmeyen kişilerin etkisinde kalmak, onların emrini yerine getirmek
Başkalarıyla fi ziksel kavgalara girişmek
Birini yumrukla yaralamak
Birini aletle yaralamak
Sustalı bıçak, silah taşımak
Birinin eşyalarına kasten zarar vermek
Aile, arkadaş tavsiyesi ile şiddet uygulamak
Medyadan etkilenerek saldırgan davranışlarda bulunmak
Nefret etmek
Küfür etmek
Tehdit etmek
Bağırmak
Sevmediği arkadaşlarla mücadele etmek
Güç ve otorite kazanmak için kavga etmek
İhtiyaçlarının karşılanmasını engellemek
İnançlarının kabullenilmesi için zorlamak
Adaletsizlik, haksızlık, saygısızlık iddia etmek
Hayal kırıklığına uğramak
Vücutta oluşan gerilimi azaltmayı veya katarsis olmayı engellemek
Ekonomik edinim sağlamak için öfkelenmek
Sosyal mesafeyi azaltmak, dikkat çekmek için öfkelenmek
Alçaltıcı, itibara yönelik tehditlerin varlığını gidermek
Talimat ile uyum (delir, varsanı)
Gözlemlenen acıyı azaltmak
Anne, baba, eş veya çocuk ölümü
Anne veya babanın terk etmesi
İşsizlik
Korunmak için bıçak/çakı vb. aletler taşımak
Madde tesirinde olmak
Madde etkisi altındaki sürücü ile yolculuk etmek
Madde bağımlığı, madde yoksunluğu
Madde kötü kullanmak, madde istismarı
İntihar girişiminde bulunmak
Ateşli silah kullanmak
Ası
Yüksekten atlamak
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
124
İlaç içmek
Benlik saygısında düşüklük
Arkadaşların alay etmesi
Lakap takmak
Akademik başarı ile alay etmek
Ehliyetsiz araba kullanmak
Hız sınırını aşarak araba kullanmak
Yaya geçidini kullanmadan karşıya geçmek
Hız yapmak
Hatalı sollamak
Emniyet kemeri takmadan araba kullanmak
Alkol tesiri altındayken yürüyüş yapmak
Tehlikeli sporlar (dağcılık, su kayağı, rüzgar sörfü, mağaracılık, dalgıçlık) yapmak
Yıldırım çarpmak, çığ, deprem gibi doğal felakete maruz kalmak
Sivri, sert cisimlerin yüksekten düşmesi
Zeminde yabancı cisimlerin bulunması
Solunuma yaramayan gazların solunması
Ailenin onaylamadığı kişilerle arkadaş olmak
Gece eve geç gelmek
Cinsel tacizde bulunmak
Otostop yapmak
Siyasi toplantılara katılmak
Gereğinden çok para harcamak
Eğlencesine ve atari salonlarında para harcamak
Riskli cinsel ilişkiye girmek
Kumar oynamak
Sigara içmek
Uygunsuz şekilde giyinmek
Sınavda kopya çekmek
SALDIRGAN TAKTİKLER
Yağcılık Yağcılık, İyilik Yapma Sevimli Yağcı
Bireysel Reklam Performans, Övünme Becerikli Kibirli
Örnek Olma Meşgul Görünme İşine Adanmış Üstün Görme
Yalvarma Yardım İsteme Yoksul Tembel
Gözdağı Korkutma, Sinirlilik Korkutucu Emir Veren
SAVUNMACI TAKTİKLER
Masumluk Olay veya Bağlantıyı
Yalanlama
İmajı Koruma veya
Tamir Etme
Yalancı, Sahtekâr
Bahane Bulma Olayı Kabul Etme,
Sorumluluğu Almama
İmajı Koruma veya
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
125
Tamir Etme
Beceriksiz, Yalancı
Haklı Olma Olayı Kabul Etme
Ancak, Sonucunu Farklı
Nedenlere Bağlama
İmajı Koruma veya
Tamir Etme
Beceriksiz, Yalancı
Özür Dileme Sorumluluğu Alma İmajı Koruma veya
Tamir Etme
Samimiyetsiz, Zayıf
ÖLÇÜM: Ağrı, beslenme bozuklukları, bakımın sürekliliği, iatrojenik risk (enfeksiyon, allerji),
hasta memnuniyeti, takip ve uygulama kılavuzları, insan kaynakları yönetimi ve erişilebilirlik, işlev
ve fonksiyon kaybı, prognoz (terminal dönem bulguları), predispozan faktörler (lokus minöris
rezistansiya), presipitan faktörler, asosiye durumlar, maliyet etkinlik
üzerinden sağlık kalitesi ölçülebilir.
USUL: YÖNTEM
1-Hata türü ve etkileri analizi (FMEA): Kontrol ederek yap-hata durum belirlenir. Bunun şiddeti
olasılık ve etki açısından belirtilir. Risk Öncelik Sayısı hesaplanır. Fark ederek belirleme, zamanında
müdahale uygulanır. Başarım değerlendirme ölçütü: En iyi uygulama ilkesine, en kötü uygulama
durumuna göre ölçülür. Empati, samimiyet durumuna göre özür konumu açıklanır. Beklentiler
sınırlılıklara göre netleştirilir.
2-Kök Neden Analizi (RCA)
3-Tehlike ve İşletilebilme Çalışması Metodolojisi (HAZOP)
4- Sıfır hata programı (ZFP)
5- Pareto analizi, balık kılçığı vb. sorun belirleme yaklaşımlarıdır.
6-Risk İhtiyaç Uygunluk Modeli.
7- Toplam Kalite
8-Tehlike analizi ve kritik bölgenin analizi
9-Ramak kala.
10-Başparmak kuralı.
Önerme üçüncü durumları dışlar ve sınırlılıkları bellidir.
Eleştirel değerlendirme için açıklık, uygunluk, kesinlik, tutarlılık, mantık, güçlü kanıtlara dayanma,
sebep-sonuç ilişkisi, derinlik, esneklik ve adalettir.
Zaruret halleri dışında, en önemli ve en sık rastlanan baskı durumları şunlardır:
1. Dinleri tesis etmek ve sürdürmek amacıyla yapılan baskı.
2. Ahlakı tesis etmek ve pratik anlamda sürdümek amacıyla yapılan baskı.
3. Hükümet veya kamu kurumlarının mevcut düzeninde değişiklikler yapmak amacıyla yapılan
baskı. Panteizm, Natüralizm ve Mutlak Akılcılık: Basiretli, bilge yoktur. En üstün, bağımsız yok.
Haklarda sınırsızlık.
Çalışma şartları:
1. Her işçi, emeğinin karşılığı üretle değil, kar payıyla üreten bir iş ortağı olmalıdır.
2. Her erkek, kadın ya da çocuk, sermaye, emek ve yetenek ile orantılı olarak hakkını alır.
3. Tarım ya da imalat işlerinde (bir defada) bir buçuk ila iki saatten daha uzun süre alışmak imkansız
olduğundan, alışma aralıkları görede sekiz kez olarak belirlenmelidir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
126
4. İşler, kendiliğinden bir araya gelen ve birbiriyle dostça rekabet eden ekiplerce yürütülmelidir.
5. Atoyeler ve işyerleri zarafet ve temizliğin albenisini sunacak şekilde düzenlenmelidir.
6. İşbölümü, cinsiyet ve yaş titizlikle dikkate alınarak, işçilerin kendilerini işe adayabilmelerini
mümkün kılacak şekilde yapılmalıdır.
7. Bu iş bölümü, dürüst ve yetenekli olduğunu kanıtlayan her erkek, kadın ve çocuğun istediği iş
dalında çalışma hakkını kullanmasına izin verebilmelidir.
“Karşılığı verilmeyen acizlik; korkak rezillik olan “iyiliğe”, nefret ettiklerine teslimiyet anlamına gelen
alçak gönüllüğe ve itaate (yani bu teslimiyeti emrettiğini söyledikleri ve Tanrı dedikleri şeye itaate)
düşünüyor. Zayıfın
mazlum karakteri, içinde zengin olduğu korkaklığı, kapıda beklemesi, zorla beklemek zorunda
olması burada ayrıca ‘erdem’ de denilen ‘sabır’ gibi hoş isimler kazanıyor; öç alamamaya öç almak
istememe, belki de bağışlama (onlar ne yaptıklarını bilmedikleri ve sadece biz onların ne yaptığını
bildiğimiz için) deniyor. Ayrıca, ‘dışlanlarının sevgisinden’ bahsediyor ve böylelikle kahrediyorlar.”
1. Toprak mülkiyetinin kamulaştırılması ve toprak rantının devlet harcamaları için kullanılması.
2. Ağır bir müterakki vergi konulması.
3. Miras hakkının kaldırılması.
4. Ülkeden ayrılıp başka ülkelere gidenlerin ve asilerin mülklerine el konulması.
5. Devlet sermayesi ile işletilen ve tam bir tekel uygulayan bir ulusal banka aracılığıyla, kredilerin
devlet elinde merkezileştirilmesi.
6. Ulaşımın devlet elinde merkezileştirilmesi.
7. Ulusal fabrikaların ve üretim araçlarının çoğaltılması, kolektif bir plan uyarınca toprakların ekime
aşılması ve ıslah edilmesi.
8. Herkes için eşit çalışma yükümlüğü. Özellikle tarım alanında sanayi ordularının kurulması.
9. Tarım ile sanayi işletmesinin birleştirilmesi, kent ile kır arasındaki karşıtlığın giderek ortadan
kaldırılması.
10. Çocuklar için devlet okullarında parasız eğitim
Tecrit ceza ve tevkifevlerinde kalan mahkum için ciddi ruhsal sorunlara yol açar. Yalnızlık, zorlama,
sürekli aynı işi yapma (yıkan, işe, uyu), kukla olma duygusu hissi, konsantrasyon kusuru gözlenir.
Kendi vücuduna yabancılaşma hissi gözlenir. Duygular azalır. Uyaran eksikliğine bağlı kelime
hatırlama ve kullanma azalır. Yeşillik yok zannı yaygınlaşır. Karabasan tanımlamaları sıklaşır.
Dayatmalar artar. Kulak çınlaması, kalp çarpıntısı, tansiyon arteriyelde değişiklik tarzı somatik
belirtiler sıktır. Parça parça ölüme yönelir. İntihar davranışları artar(3).
RİSK ANALİZİNDE KUSUR TEŞHİSİ
İnsan kaynaklı: Kişi ifadelerine göre değerlendirilir. Psişik: Unutkanlık, sıkıntı, üzüntü, eğlence.
Fiziksel: Yorgunluk, alkol veya madde tesiri altında olma, uykusuzluk. Bünyesel hastalıklar tetkik
edilir(2).
İşyerine ait: İletişim sorunları.
Yönetim: İdari kusur açısından önemlidir. Yetersiz alt yapı, yetersiz organizasyon, personel
yetersizliği, tanımlanmamış kurallar, talimatlar, yetersiz güvenlik yönetimi, eğitim-öğretim eksikliği,
kontrol eksikliği, uygun olmayan personel istihdamı, yetersiz sağlık kontrolü, kaza izlenim süreç
olmaması(1).
Bilirkişi değerlendirmesi: Kanuna, talimata uymama, mekan uygunsuzluğu, kimliklendirme eksikliği,
yanlış müdahale, periyodik kontrol eksikliği, kritik nokta denetim eksikliği, bilgilendirmeme eksikliği,
gürültü kirliliği.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
127
Mahkeme kararı: Kast, ihmal, kusur durumu yasaya uymama, dikkatsizlik-tedbirsizlik, özensizlik
ölçütüne göre karar verilir.
KAYNAKLAR
1. Kurutkan MN, Ölümcül hataları engelleme programı. Sageya, 2009, Ankara.
2. Who Global Report on Falls prevention in older age. France, 2008.
3. Karabey H. Sessiz ölüm. Metis Siyahbeyaz, 2001, İstanbul.
4. Demir O, Öztürk N. Kamu Tercihinin Oylama Yöntemi ile Tespitinde Karşılaşılan Sorunların Çözüm Yolları. I.Ü. Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi 31: 1-21, 2004.
OLGU SUNUMU: Biri (Emniyet müdürü ?) izlediği, tanıdığına telefon ediyor. Beş kişilik ekiptekiler
yanıltmada yardım ediyor. Telefonla yönlendiriyorlar. PKK yakalayacağız. Banka hesaplarını
kurtaracağız. Tüm paranı çek. ...yerine gel. Kimseye söyleme. İlgili yapıyor.
Son anda yanıma geldi. Olayı Savcılığa şikayet etmesini söyledim.
Analize göre geliştirdiğim kurallar şunlardır: 1. Söze değil yazıya göre hareket et.
2. Bir kaç gün bekle. Sonra işlem yap. 3. Birisi kimseye söyleme (eşine bile) diyorsa dolandırıcı,
şakacı olduğunu düşün. 4. Benim haklarım var. Yakınlarıma söylerim. Bu haklarımdan vazgeçmem
yönündeki kültürel tümceler aktarılır.
TCK 157. maddede Dolandırıcılık suçuna, 158. maddede Nitelikli dolandırıcılık suçuna, 161
maddede Hileli ifl as suçuna, 162. maddede Taksirli if1las suçuna, 163. maddede Karşılıksız
yararlanma suçuna, 164. maddede Şirket veya kooperatifl er hakkında yanlış bilgi verme
suçuna yer vermiştir. Hileli davranışlarla bir kimseyi aldatma elverişli-ölçülü ve gerekli niteliği ile
yoğun hilelidir.
CİNSİYET ÜZERİNE
Hipotez: Sapına kadar erkeğim veya kadınım. Adamım. Eş bulunur, kardeş bulunmaz. Başkasına
yar etmem.
KURALLAR: Çeşitlilik doğallık ve özgürlük içerisinde seçimi sağlar. Zorunluluk kural koydurur.
Gönüllülük serbestlik sağlar. Erdemlik gereği içten, samimi, dürüst ölçüm yapılır. İnsan onuruna
uygun davranılır. Adalet duygusu oluşmasına katkı için metin yazılmıştır. Görüş açıklarken kurallar
şunlardır: Soruna çözüm isteyen kişinin açıklık, netlik, tamlık, kullanışlılık, ulaşılabilirlik, öznellik,
gerçeklik belgelemede sorumluluğu ve yükümlüğü vardır. Yinelemeden kaçınılır. Resmi görüş
sorulacaksa görüş resmi raporda bildirilir. Önceden bildirilen uzlaşma olmayan soruna yeni görüş,
çözüm açıklıyorsa değerlendirilir. Yarar zarardan üstünse, iletişimi sağlıyorsa görüş açıklanır.
Öngörü, önsezi, önyargı açısından konu insan onuruna uygun usulle değerlendirilir.
ÖNEMLİ HATIRLATMALAR:
Ani olayda kişi donakalır, şaşırır, kaçar. Alarm, direnç sonrası kişi tükenme süreci yaşar.
Olay önemlileştirildikçe: İnkar, öfke, suçlama ve cezalandırma, pazarlık, kabul.
Suçluluk anı: Planlama, işleme, korkulu başka yerdeymiş gibi olay yerinden hızla uzaklaşma, suç
nesnesini gizleme, tereddüt, açıklama, kabul.
Makul şüphe: Yakın bir durumun uygun zamanda elverişli araçla anlatımla orantılı veri
bulunmasıdır. Diğeri çarpıtılmıştır. Çarpıtılmış inanç, temel yükleme hatası, atfetme hatası sıkça
yapılmaktadır. Bu sırada güven arayıcı davranış, dikkatin dağılması, kendiliğinden oluşan imaj,
duygusal çıkarım, bellek süreçleri, tehdit temsilinin doğası (çıldırma, kontrolü kaybetme korkusu,
çaresizlik, dürtüsellik, düşmanlık, deprese duygu durum) gereği hastalık ortaya çıkar. Farkındalık,
affetme, yararlı eylem üretme, kararlılık ve kalıcılık süreç geliştirmede yararlı olabilir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
128
Masum kişi itirazı ahlaki, inanç; duygusal, gerçek bilgiye ait olma özellikleri itibari ile izlenir. Bazı
kişilerin ilgi çekme, çıkar bağlantısı gözlenir. Kısa, detaysız, yapay anlatıma beden dili duygusal
uyum göstermesine dikkat edilir.
Suç: Adaletsizlik sorgulamaya yol açan isyan nedenidir. Çaresizlik, dert, yokluk, sistem hatası
düşünülür. Sorun kilim altına süpürülmüştür. Yeni hastalık, bulgu icat edilir. Yeni tedavi bildirilir.
Ötekinin hatası, onun cahilliği, öğretilmesi, yoksunluk, çaresizlik olarak kabul edilir.
Koşullanma, pekiştirme (ödül-ceza), sosyal yargıya göre kuşatılma (atıf, yükleme hatası), işlevsellik,
uyum konuları göz önünde tutulur. Yapısal eşitlik, koşullu olasılık kurallarına uyum süreç gerekliği
belirtilir. Direk tanımlama bağlantılı olandan daha doğrudur.
Her kişinin eksiği vardır.
Kabul edilirlik özelliği: Kişi ödül ceza sistemine göre af dahil ceza ağırlık hesabı yapar.
Soru sorar. Kendine yönelir. Sınır belirlenir. Kabul edilir sınırda ise kişi kendisine veya topluma
tahaahhütte bulunur. Makro, mikro ölçüye göre değerlendirilir. Mahkemeye müracaat edilir. Yetkili ve
yeterli seçilmiş diğerleri usul ve esas kuralları ile olayı irdeler. Kişisel farklılık minimadayken Uluslar
arası kriterlerle etik-hukuki karar verilir. Karar kabul edilir. Sistem değil kişisel düzenleme ile yerellik
ve izafi yet gereği ile düzenleme yapılır. Seçim yinelemesinde sistem düzenlenir. Cevaplamamak
istemediğiniz bir soru sorulduğunda gülümseyerek bu sorunun yanıtını niçin bilmek istiyorsunuz?
diye yanıt verilir. Sürecin yenilenen döngüsü vardır. Suçlanmakta iseniz önlem alarak korunulur.
Hukuki tedbir alınır. Mümkün olmadığında mahkeme kararı tedavi ve düzenleyici olunur. Suç
öngörülebilen nitelikteki kast uygunluğu vardır. Sağlıklı bireyin hatası geçicidir, düzeltilir. Sınırlama
gerekli ve zorunlu haller içindir. Sınır değer anlama yetisi gelişmiş ve tutarlıdır, uzlaşmaya açıktır.
Süre makuldür. Belirsizlik tolere edilebilir düzeydedir. Özel hayatın gizliliğine özen gösterilmiştir.
Hata alanını uygun yerde belli miktarda tutar, gereğini yaptıktan sonra kritik tehlike durumuna
göre devam ettirir. Can eğrisinde ceza alanı uçlarda olup, alanı küçüktür. Sır saklama durumu
kişiyi ve toplumu rahatsız etmeyecek düzeydedir. İstisna dar manada kabul edilir. Kamu yararı kişi
özgürlüğünü daraltmayan zaruret hallerinde düşünülen yakın ve gerçek tehlikeli durum giderilmesi
içindir. Ramak kala durumu tedbir içindir.
KONU: Güçlü olan kuralları evde ve iş yerinde koyar. Yemek kadın hazırlar ve davet eder.
BAĞIMSIZ ÖLÇÜTLER: Hak ve adalet, ihtiyaç, inanç, güç (ekonomik, politik)
BAĞIMLI ÖLÇÜTLER: Benzerlik, özdeşlik, zaman-yer ilişkisi, nicelik, ölçütlük, nitelik derecesi,
karşıtlık, neden-sonuç ilişkisi.
Benzerlik: Tanımlamada kadın, erkek, diğer (transseksüel, hermafrodit) bulunmakta. Cinsiyet
iki grupta incelenemez. Metot tıbbi değerlendirmedir. LGBT konu dışıdır. Sadomazoist durumlar
izlenir. Puanı 1-5
Ergenlik dönemine kadar sosyal durum hariç cinsellik bedeni az etkiler. Sosyal açıdan tanımlanan
oyun oynanır. Taklit edilir. Biyolojik açıdan erkek ve kadına yönelik hormon düzeyimiz değişmektedir.
Karşı cinse ait de hormon içeriği kişide bulunur. Puanı 1-5
Ev işi, yemek hazırlama, çamaşır yıkama işi gerektiğinde cins özelliksiz hazırlanır. Hizmet sunulur.
İş hayatında, liderlikte cinse ait farklılık yoktur. Diğer olguya benzeme süreci belirgindir. 1-5 puan.
Özdeşlik: İlk 3 yaşa kadar anne vekaleti, anne benzerliği önemli ve gerekli. Kadın özdeşimi,
benzerliği ahenklidir. Anne yoksunluğu hastalığı vardır. Dürtü annelik açısından yüksek değer
verildiğinden sorun oluşturulmuştur. Baba kimlik özdeştirme süreci uzundur. Görünüş benzerliği
yıllar içerisinde artar. 1-5 puan.
Zaman: İlk 12-14 yaş için cinsiyet az önemli. 65 yaştan sonra vücut görünüşündeki dış benzerlik
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
129
artar. 12-14 yaş ila 65 arası puan 1-5. 65 yaştan sonra önem azalır. Sıklık az çok ile değil olaydaki
ağırlığı ile ölçülür. Rastlantısal, gönüllü, zorunlu özellik kaydedilir.
Yer: Cinsiyet açıklaması tercih, eşitlik ve kabul edilirlik durumuna göre değerlendirilir. Başka yer ve
zaman ilişkisi son kararı etkiler. Puan: 1-5.
Nicelik: Cinsel organın anatomik ve fi zyolojik görevi vardır. Cinsel zevk ahenkle ilişkilidir. Cinsel
temasla geçen bulaşıcı hastalık oranı cinsiyet için benzerdir. Puanı 1-5
Nitelik: Cinselliğin o anda etkinliği doğallık içindedir. Ani davranış, dürtüsellik, paylaşımlı, eşit
davranış ölçüttür. Puanı 1-5
Karşıtlık: Bazı kişiler cins yönünden kabul edilmez. Grup normu içinde değerlendirilmez. Gebelik,
çocuk düşürme kadına özgüdür. Pozitif ayrımcılık istendiğinden dolayı değil hak edildiğinden
dolayı toplum kendiliğinden gereğini yapar. Kıskançlık, beğenilme, izole etme durumları olumsuz
tanımlamadır. Puanı 1-5
Neden sonuç ilişkisi: Beden, ruh ve çevre çeşitlik içinde özgül olanı seçerek kabul eder. Seçilmek
için önceden belirlenmiş kurallara göre yetkili ve yeterli olmak gerekir. Seçilen kişi seçene göre
örgütlenme ve kural koyma açısından daha özgürdür. Yemek istiyorsanız tencere içine duygu
dışında başka nesneleri de zamanında uygun koşullar altında koymalısınız. Yemeğin sonunda atık
sorun giderme yönünde sorumluluk alınır.
SONUÇ: İhtiyaçlarımıza, inançlarımıza göre … cinsiyeti tercihtir. Diğer durumlar çeşitlilik içerisinde
kabul edilen, paylaşılan zenginliktir. Cinsellik üstünlük, güç aracı değildir. Görev tanımlanmasında
cinsiyetin rolü düşüktür. Beklenti sorun oluşturmaya değil, çözüme yönelik tanımlama önceliklidir.
İnsanlar cinsiyet ayrımcılığı yapmaması açısından “adam gibi” yerine “insan gibi”, erkeksen…
yerine insansan; anama küfretti yerine atama; soy bağı ile kan bağı farklıdır kıyaslanamaz diyerek
cinsiyet ayrımcı kültürden uzaklaşmak gerekir. Tekrarlama değer yitimidir. Sorumluluk alarak görev
yerine getirildikten sonra ayrımcılık tanımlamasına gerek yoktur. Güç hak üzerine kurulur. İletişim
önceliği kurala bırakılmaz. Kural çözüm oluşturulamayan toplum tarafından uyulması istenen
durumlar içindir. Kişisel görüşlerden ziyade akademik görüşler geliştirilir.
Özel değerlendirme sonucu gizli olup 50 değere ulaşılamamış, içerik hatalarına sahiptir. Hipotez
yanlıştır. Sunum içeriği karışıktır. Uzlaşıya ne dersiniz?
Diğer sık yapılan hatalara ait hipotezler: Yaşlılar ölecektir, istismar edilebilir. Çocuklar eğitim
maksatlı istismar edilebilir. İş yerinde gençten, …’dan emir almam. Cahil, eğitimsiz kişilerle ölçüt
geliştirilmez. İş yerinde performans öncelikli çalışma akreditasyondan önce gelir. Evlatlıktan red
ederim. Evden kovarım. Sistematik düşünme yerine ikili düşünce basit olduğundan uygulanır.
SUÇ İŞLEME ÖZGÜRLÜĞÜ
Günümüzde eskiden olduğu gibi insanların suç işleme özgürlükleri olması gerektiği üzerine sıklıkla
görüşler dile getirilir. Bunun anlamlılığını değerlendirmek üzere ölçüt geliştirilebilir. Şok, üzüntü,
suçluluk, yetersizlik, öfkeye yol açan sağlık çalışanının hatasını tanımlama ve intihar olayını
anlamak açısından da bu yazıyı yazmaktayım.
Hepimiz yalnız doğup, yaşam dönemlerimiz boyunca var oluşumuzu gerçekleyen fi zyolojik ve
psikolojik ihtiyaçlarımızı karşılarken gelişmekte, çoğalmaktayız. Doğum sırasında yalnızken
annemizin ya da bize bakan bakıcımız sayesinde her biri birçok keşif ve çabanın ürünü olan
bir gelişim sürecinin içine gireriz. İçine doğduğumuz dünyamızda kendimize yer edinip, var
oluşumuzu istek ve ihtiyaçlarımıza göre şekillendirirken bilemediklerimizi Öngörür buna bağlı
olarak çatışmalarımızı, daha önce ki öğrenmelerimizden edindiğimiz bilgilerle yenilerinden ortaya
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
130
çıkan karmaşıklık ve/veya zıtlıklardan doğan bu çatışmalarımız zaman zaman gelişimimizin
yavaş ilerlemesine, olumlu bakış açımızda azalmalara yol açabilir. Suç bilimciler patolojik istem
ve yaptırım gücünde aynı zaman da suç davranışına zemin hazırlayan önemli unsurlar olduğunu
belirtmektedirler. Nitekim Suç her toplumda var olan, toplumun sosyalleşmesinde negatif etkileri
olan insan davranışlar bütünüdür.
Doğum sırasında çocuğumuz yetersiz, damgalı, yalnız ve yetkisizdir. Bu yüzden pozitif ayrımcılık
yaparak büyütüyoruz. Koşulsuz olumlama ile özgüveni olan yetkin ve yeterli bir kişi oluşturmaya
çalışmaktayız. Erişkin olunca da yetkili ve yeterli biri olarak dünyaya olabildiğince salıveriyoruz.
Kişi farkında olarak veya olmayarak zanneder ki yine yüksek korumalı bir dünyadayım. Korumasız
bir ortamda belirsizlik ve boşluk yönetimi yapamadığından yalnız, terkedilmiş, incinmiş bir kişi
olmaktadır. Bu yüzden o kişi suçlar, utanır. İkili düşünce sistemi ile baş edemeyeceğimize göre
bulanık mantık, yapay zeka kuramı ile strateji geliştirmemiz gerekir. Anlam ve değerler bir eleştiri
olarak yanlışlanabilir, izafi dir.
Kişi kendi değer yargısı takdir edilmesi gereğini düşünür, bu yönde uğraş gösterir. Soyluluk,
asalet, dokunulmazlık zırhı ile donanmıştır. Öteki farklı, mesafe konulması gereken, bayağı, nefret
edilendir. Neden sonuca yada anlam ve fenomene göre tepki konur. Bu çerçevede özne kendisine
alçakgönüllü, yoksul, iffet gibi önadlar kullanılır. Haz acı; ödül ceza; etki tepki; arz talep; doğru
yanlış; aydınlık karanlık; gerçek sahte; masumiyet suç, benzer taklit gibi ikilemlerle analoji yapar.
Tümevarım tümden gelim ile çeşitliliği gördükçe ihtiyaç, güven, aidiyet çerçevesinde çeşitlilik
durumunu şimdi burada ile değerlendirir. İstenç doğrultusunda itaat istediğinden kopuş, ayrılmalar
gözlenir. Bütünlük, özdeşlik zorunluluk yerine gönüllü süreçler de kullanılır. Hayal kurma ve
fanteziler, hayaller (kaygılı, mutlu, savunucu, keşfedici), rüya, yetersiz uyku, hipnoz, meditasyon,
sufi zm gibi bilinç etkileşimi artınca özgürlüğün bağımlı olma tehlikesi yükseliyor(7). Olumsuz
özne gücü tehlike, risk varlığında anımsama nesnesidir. Temsil edilme rekabet durumuna geçer.
Tahakküm arzusu kaygı kaynaklarındandır. Ahlak kovuşturma aracıdır. Çilecidir. Ahlak inançla,
itaat ile, kahinlikle, yetkililikle olgu oluşumuna katkıda bulunulur. Vicdan azabı, acı, hınç, intikam
duyguları eklenince önyargılı zayıfı olan insan kaotik durum, komplo, sahte, gerçek çatışması
yaşar. Merak ile korku karışır. Aforizma, hipotetik durumlar ve ideoloji karışıklığı artırır. Öngörü
çatışmayı derinleştirir, olumlama azalır. Hınç tepki olan hareketi hissedilene çevirir. Yapılabilenler
azalır. Tepkisel kuvvetlerin etkinliği artar. Korkutucu anlaşılmaz özelliği belirginleşir. Ön yargı ve
değersizleştirme yeteneği fantezi, rüya, kurnazlık, edilgenlik etkenleri ile ilerler. Saldırganlığa zemin
hazırlar. Acı vicdan azabını artırarak devamlı uğraş alanı oluşturur. Artık hınç suçlu aramaz. Suçluyu
nefret ön adı ile keskinleştirir. Hınç borç ve faizi ödemeyen kişi için kefaret ödeterek cellat rolünde
yargıç olur. Mağdur merhamet olumsuz yaşam durumlarına karşı hoşgörü olarak merakını artırır.
Zorunluluk aracı tepkisel yaşam döngüsü ile genişler. Acıyı içselleştirmek sıklıkla nihilizmin ana
sebeplerinden olur. Hınç, vicdan azabının ana kaynağı olan nihilizm karşıtını tepkisellikle doğasını
bozar. Var oluşun anlam kazanması karşıt çelişkiler sayesindedir. Hiçbir şey bütün dışında değildir,
bütünde değildir(1). Var oluş kişinin oyun içgüdüsü ile etkinliğini sürdürür. Varlık oluş halinde süreç
içinde değişim geçirmektedir. Varlık izafi olduğundan sonra tanımlanamadığından şimdi yoktur. Tek
olmayan çokluk içindeki kişi nesne tanımlamasında yanılır. O halde şimdi buradayı (2) rastlantı
(yazgı, kader), olasılık, kombinasyon, zaruretin olumlu gösterimi ile ilgili adalet, hak ile ölçülmesi
gerekir. Bu durumda en iyi bilen, mükemmel olan başarılı değildir. Aksine hatasını anlayan ölçüt
geliştiren istemi olan kişi nesne tanımlayan başarılıdır. Ancak sürecin kurallarını bilmediğimizi,
kısmen bildiğimizi belleğimizden çıkarmamalıyız. Rastlantı, dışsallık, kuvvetlerin ayrışımı,
kuvvetlerin kombinasyonu anlamlılık oluşumuna istencin etkisi doğrultusunda katkıda bulunur.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
131
Hiyerarşi sınırlama, düzenleme, egemenlik, farkını değerlendiren ölçüt geliştiren yapılanmadır.
Dolayısı ile kişinin secici gücü sınırsız değil sınırlı, kontrol edilmeye çalışılan varlıktır. Kişi gölge
simge ve imgelerle oyun oynar. Farklılıkları yakın ve zaman açısından anlamlaştırır. Çeşitlilikleri
kabul etmeye başladığında dönüşüm içerisinde değişimle anlamlı hale gelir. Tedavi yapan kişi her
şeyi bilmez, her şeyi sağaltmaz. Kişinin sorumluluğu üstlenmesine yardımcı olunur(2,3). Kişinin
yaşadığı olaya ait anısında % 30’a kadar hata yaptığı da izlenmiştir. Yanlış ve sahte kodlamaları da
eklersek gördüğümüz veya yaşadığımız olaya ait hata alanımızın daha kolay fakrına varırız. Şimdi
kişinin suçlu ile baş etme durumunu tanımlayalım:
Suç her toplumda var olan, toplumun sosyalleşmesinde etkili toplumsal olaylardır. Tanımlama,
gruplama sonrası sırrın açıklanma süreçi (tutanak ve şikayet) ve ceza verilmesi, tretman uyumluğu
disiplinlerarası çalışma ile mümkündür.
Yetkin ve yeterli seçilmiş kişinin ceza verme hakkı geriye dönüşü olmaksızın ilan edilmiş yaptırımı
olan kuralların uygulanması ile sağlanır. Suçların tanımlaması, sınıfl andırılması, ağırlığı ölçüsü
geliştirilmiştir(4). Her isnat yeteneği olan suçlu cezalandırılır. İtham ve savunma delil birlikteliği
iledir. Masumiyet karinesi esastır. Delil yokluğundan sanık yararlanır. Kişiye yönelik fi illerde ceza
öncelikli iken, mala yönelik fi illerde tazminat daha önemlidir(3). Pozitif ayrımcılık durumu, eşitsiz
koşullar, yakın ve gerçek olaya göre değerlendirilir. Gelenek, egemenlik, zilyetlik, irade beyanına
göre olayın sosyal yönü değerlendirilir(5,6). Provokatif etkinlikler (yapamazsın, sen kimsin gibi) suç
işlemeyi kolaykaltırır. Yakalanma, delil bırakma korkusu suç işlemede şiddeti artırır ve devamlılığı
kolaylaştırır. Yasama, Yürütme ve Yargılama erklerinin birbirine eşit, bağımsız, tarafsız etkinlikleri
gözlenir. Yetki aktarılması sınırlıdır(12). Özel kişilerin protesto eylemi sırasında uyma zorunluluğu,
katlanma yükümlüğü vardır. Hukukun üstünlük prensibine göre etkin bir yargılama süreci gözlenir.
Hukukun insan haklarına ve hesap verebilme, ulaşılabilme niteliği gözlenir.
Suç: Ceza kanununda yazılı bir fi ili isnat yeteneği (manevi unsur) olan failin kasten veya taksirle
işlemesi sonucu mağdurun zarar görmesi ve failin ceza almasını gerektiren eylemdir.
Ceza sorumluluğu şahsidir. Yaptırımlar hapis, güvenlik tedbiri, ceza ve dava düşürülmesidir.
İnsanlığa karşı suçlar (soykırım, göçmen kaçakçılığı, insan ticareti), kişilere karşı suçlar (öldürme,
yaralama, vücut dokunulmazlığı, işkence, terk, çocuk düşürme, düşürtme, kısırlaştırma, hürriyete
karşı suçlar (tehdit, şantaj, cebir), şerefe karşı suçlar, özel hayata ve hayatın gizli alanına karşı
suçlar, malvarlığına karşı suçlar, topluma karşı suçlar (çevre, kamu sağlığı, kamu güvenliği, kamu
barışı, ulaşım, genel ahlaka ve aile düzenine karşı suçlar, ekonomi-sanayi-ticarete ilişkin suçlar,
bilişim suçları), millete ve devlete karşı suçlar, adliyeye karşı suçlar, devlet güvenliğine karşı suçlar,
milli savunmaya karşı suçlar, devlet sırrına karşı suçlar ve benzeri olarak sınıfl andırılmıştır.
Yargı adına şahısların müdahale etme yetkisi olmadığından dolayı karşı olunması gerekir. Şiddete
toleransımız yoktur. Buradan çıkış yok, mahşere kadar yakanızdayız, ölene kadar savaşacağız
tarzı spor ve aile alanındaki şiddet, başarı hırsının sınırsızlığı yazdıklarımızın geçerli ve güvenilir
olduğunu gösterir. Kadına yan gözle baktı gibi cinsel ayrımcı tanımlamaların çoğu erkeklere ait
olup, eşitsiz cinsel kimlik anlayışını yansıtmaktadır. Kişinin özel yaşam alanında sıklıkla namus,
cinsellik bulunmakta olup üçüncü şahısları suç olmadığı sürece ilgilendirmez. İstiyorsak en yakın,
sevdiğimizin birinin katili isterse, pişmansa onunla barışıp, ceza kanunu alanındaki sürece evet
diyebiliriz. Bu barış aynı alanda yaşamayı gerektirmez. Kabul durumu o kişinin tretmanı içindir.
İntikam değil adalet için uğraşmaktayız.
Katilin durumu başka durumlarla karıştırılmamalıdır. Yaşam kalitemizin artması niteliğindeki
cümleler suçluyu övmek, suç işlemeyi kolaylaştırmak için yazılmamıştır. Bu yazıyı başlığını
okuyan kişi suçluya sahip çıkacağımızı zannedebilir. Aksine suçlu için yapacağı eylemden emin
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
132
kişi olarak suçlunun, mağdurun yanında olarak değil olayı anlamak, kanıt yokluğunda şüpheden
sanık yararlanır ilkesi gereği “suç işleme özgürlüğü” başlığını attık. Elbette hepimiz suçla ilgili
süreç geliştirmede istekliliğimiz beraber devam etmektedir. Diğer kanıtların yanı sıra delil testinde
Daubert standartlarına göre P300 testinden de yararlanılabilir(6,8).
Suçlu planladığı eylemi mağdur için ani hareket ile belirginleştiren, ulaşılmaz olmak için uğraşan,
karıştırıcı, uzlaşmaz özelliği olan biridir. Yalan haber yayar. İtibarsızlaştırır. Hınç yok etme, ortadan
kaldırma, yakma, yıkma kırma yönündedir. Bıçak, kapı kolu, direk, silah taşıyarak, topluma
göstererek güçlü olduğunu gösterir. Yola barikat kurarak trafi k akışı engellenir. Sözünde durmaz.
Kutuplaştırıcıdır. Etnik ve dini kültür ayrımcılığını körükler. İntihar eylemcileri öldürmek, öldürülmesini
teşvik için uğraşır. Ceza uyanınca geçmeyen, devam eden; belli sınırda bittiği zamanla öğrenilen
durumdur. Kişi suçtan değil cezadan çekinir. Ceza alınca utanır. Ceza alınca suçlu olduğu anlaşılır.
Bu nedenle yakalanmamak için uğraşır. Bu durum kendisinde gerginlik yaratır. Diğer yandan
suç işlemeye devam etmesi de korkusunu gün geçtikçe büyütür. Bu sebeplerle mağdur, toplum
değil suçlu kişi suç işleme özgürlüğü ister. Bu durum mahkum çıkmazı olarak bilinir. Ceza sonucu
tretman, topluma uyum süreci yaşamı gerektirir. Sorumluluk öğrenilir.
Güvenlik güçleri sabırlı olur. Yakın ve gerçek tehlikeye orantılı güçle müdahale eder.
Toplum suçlu ile ilgili basit, anlaşılır, öngörülür, ulaşılır, uzlaşmacı, suçlunun onurunu koruyan,
başlangıçta gizli ve mahremiyete uyan mahkeme sırasında aleni davranan süreçler üzerinde
çalışır. Siyasi değişimin yolu seçim; uyuşmanın yolu hukuktur. Tanımlanan zaman dilimi dışında
insanlarda tutum değiştirmenin yolu olmadığına göre protesto dışında sabır ve çalışmaktır.
SUÇ İŞLEME ÖZGÜRLÜĞÜNDE TOPLUMSAL ÇÖZÜM ÖNERİLERİ
Belirsizlik, boşluk, risk, tehlike, olasılık suç ile ilgili çerçevesinde neler yapılabilir.
Makul denge için olağan hayat koşullarının geliştirilmesi gerekir. Bu açıdan bazı öneriler yapılmıştır:
Kuşaklararası bağ kuvvetlendirilir.
Karar mekanizmaları saydamlaştırılır.
Sağlık çalışanı öğretimi ve eğitimi nadir hastalıklara öncelikli olmayıp genel sağlık koşullarını
geliştirmeye önceliklidir.
Sağlık hakkı öncelikli geliştirici, izleyici, önleyici, koruyucu olarak yaygınlaştırılır. Un, şeker, tuz
ve yalan beyazları anlamak için uğraşılı. İlaç reklamı tehlikeli, yanıltıcıdır. Negatif pazarlama
süreçlerine dikkat edilir. Uydurma hastalık (sisi hastalığı, kolesterol hastalığı, kellik) yoktur. Bedava
kongre, sponsorlu makale yazma süreçleri mutlaka kontrollü, açıktır. Tezgah altında satılan ilaca
(öksürük şurubu) hayır denilebilir. Katarakt ameliyatı sözüm ona bölgesel tarayarak isteğe dayalı
yapılmaz. Mucize ilaç yoktur. Kelepir tedavi (mutluluk çubuğu) yanlıştır. Kolesistektomi yaptırana
apendektomi bedava olmaz(9).
Planlı uygulamada inovasyon önceliktir. Sıralamada Ar-Ge çalışmaları rehberdir(10). İstihdam işsiz
önceliklidir. Rekabet edilebilir koşullar geliştirilir. Esnek çalışma modeli tercih edilebilir.
Çevrenin kirleticisi temizler. Yetersiz kaldığında temizleme için kamu gerekeni yapar.
Adalet duygusu toplumda artırılmalıdır. Ekonomik çıkar her insan içindir. Arz talep dengelidir.
Önce gelen hizmet alır. Üretim amacı emek ve yatırım üzerine ihtiyaç ve beklenti ile belirlenmiştir.
Değişim, eşitlik, farklılık, temsil ölçeklidir. Geribildirim özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü durumun
olmadığı koşullara göre yapılır. Vergi alınması gereken koşul ve miktar adildir(11). Hak yetkili ve
yeterli kişiye sorumluluk gerektirir. Pozitif ayrımcılık yapılması gerektirmeyen durumlarda hak artışı
sorumluluk artışı anlamındadır.
Suç durumunda ceza etkin ve hızlı bir şekilde uygulanır. Suç tekrarında ceza ağırlık ve süre artışı
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
133
yapılır. Teknik aklama azaltılır(11).
Anayasamızın 34. maddesine göre herkes, önceden izin almadan, silahsız ve saldırısız toplantı
ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkına sahiptir. Milli güvenlik, kamu düzeni, suç işlenmesinin
önlenmesi, genel sağlığın ve genel ahlakın veya başkalarının hak ve özgürlüklerini korunması
amacıyla ve kanunla sınırlandırılabilir. 2911 sayılı Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu
bilgilendirme gereğini açıklamıştır. Anayasanın 17. maddesi işkenceyi yasaklamıştır. Anayasanın
129. maddesi gereği görev gereği yapılan eylemin suç olup olmadığı araştırması izne tabidir.
Birleşimiş Milletler Kolluk Kuvvetleri Tarafından Kuvvet ve Ateşli Silah Kullanılması Hakkında Temel
İlkelere göre; Öldürücülük Düzeyi daha az cephane ve plastik mermi, göz yaşartıcı gaz, tazyikli
su, ses ve ışık fi şeği, çop orantılı, yasal ve hesap verebilir şekilde kullanılabilir. Kişiler için açılan
davalar örgüte üye olmak (TCK 314. madde), zor kullanarak anayasal düzeni değiştirmek(309.
madde), yasa dışı örgüt adına suç işlemek (220/6. madde), şiddet kullanarak hükümeti devirmeye
çalışmak (312. madde), kamu malına zarar vermek (152. madde), toplantı ve gösteri Yürüyüşleri
kanununa (32. madde) muhalefet ve görevli memura mukavemet (265. madde), kamu görevlisine
hakaret (125.madde) gereğidir(13). Kişi veya kişilere yetkili kişi veya kişilerin emri veya direk
uygulaması ile ayrımcı bir nedenle fi ziksel, zihinsel acı ve ızdırabın şiddetli olmasına (şiddetsiz
olanı kötü muamele) işkence diyoruz. Zihinsel acı korku, ızdırap ve aşağılık hissi uyandıracak
niteliğinin olmasıdır. Yıldırma, duygusal mahrumiyet, alıkoyma koşullarının olumsuzluğu mağdurun
etkilenmesini artırır. Kayıplar, zorla evin tahrip edilmesi, rıza dışı tıbbi veya bilimsel deneye tabi
tutulma, ölüm, ırk ayrımcılığı, cinsel davranış, göçmenler, davası görüşülmemiş tutuklular, çocuklar,
kadınlar, akıl hastaları sorunsalları ile genişletilmiş fi iller vardır. Yaşam hakkının korunmasında
hızmet kusuru suçtur. Bedensel ceza verilmemeli. Yetimhaneler kontrol edilmeli. Adil yargılanma
hakkı, yaşama hakkı, özgürlük temel haklardandır. Tutukluluk gerekçeli, zamanı, yeri, uygulayıcının
kimliği, avukat bilgileri içeren kayıtlı bilgi içeren dokumanla yapılır. Değerlendirmeler ivedi ve
tarafsızlıkla ifade alınarak-tıbbi kanıt toplanarak-fi zik araçta kan ve diğer leke analizi-görüntü tetkiki
ile incelenir. Tarafl arın karşı delil sunma imkanı kolaylaştırılır(14).
TEMSİLCİ OLMA YETKİNLİKLERİ
Aday çok olduğuna göre bu konuda sistem geliştirmemiz gerektiğinden yazmaktayım.
SEÇMEN: Tercihe öncelik verir. Sivil toplum örgütü ile özgün ve yetkin yeterliğe dayalı bağlantısı
vardır.
ADAY: Bilgisi yeterlidir. Özgündür. Yenilikleri açıktır. Temsilci grup dinamiklerini anlar ve bu yönde
görüş geliştirir.
Arabulucu, uzlaştırıcı rolü belirgindir. Tercih edilmede gerekçeleri günün koşullarına uyan ihtiyaç
karşılayan yenilikçidir. İnsan haklarını geliştirme tahahhütü bulunur. Çıkar grup bağlantı etik ve
hukuki değer sistemi bulunur. Kategorik tanımlama kriterine göre kişilik değerlendirmesi yapıldığında
yüzeysel cazibe, samimiyet, benmerkezli ve manüplatif nitelik açısından sorunsalı olan histerikler
yönetici olma özellikleri diğerlerinden daha yüksektir. Megalomanik, empati yoksunu, sömürge ve
serbestlik sorunu olan narsistler mükemmelliyetci, aşırı işe adanmış, katı, diktatöryen özelliği ile
kompulsiftirler. Lider olarak tutkuyla beğeni, onay ve güç peşindedirler. Madde bağımlısı maddeye
aş ererken ve bununla ilgili ödül merkezlerini kısa yoldan çalıştırırken; politikacı seçmenine aş
erer. Bağımlı kişilik örüntülüler aranır ve bu yönde yönlendirilir. Seçmenin politikacıyı identifi kasyon
fi gürü, bağlantı nesnesi yapması yönünde uğraşlar ve yönlendirmeler fazladır. Subliminal bellek
yatırımı bu yönde olması için seçmene kısa-kesin-net bilgi yoğun sunulur. Politikacı yaptıklarıyla
yetinmez, boşluk dolduramaz. Övgü ve beğeni arzuları doyuramaz. Karşısındakini ilgisiz, saygısız
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
134
olarak eleştirir. Öfke patlaması ile saldırganlıklarını açığa çıkarılar. Özgüveni düşüktür. Bağımlı
kişilik örüntüsü sergileyenleri beğenirler. Bu türden durumlarla mücadele açısından sınırlandırmalı
süreçler (yas dahil) demokraside geliştirilmiş olup etik ve yasal ilkeler öncelikli değerler olarak
kabulü için çalışılır, paylaşılır, ölçüt geliştirilir.
PARTİ: Yeniliğe açıktır. Tercihe saygı duyar. Kendisine saygı duyulmasını bekler. Otorite unsurunu
dengeli götürür.
SİSTEM: Dar bölgeli, tercihe açıktır. Demokrasinin temel nitelikleri şunlardır:
1. Yürütme organı çok partilidir.
2. Koalisyona elverişli ortam vardır.
3. Yürütme ile yasama arasında güç dengesi vardır.
4. Nisbi seçim sistemi uygulanır.
5. Koordineli ve korporalist bir çıkar grupları sistemi vardır.
6. Federalist veya ademi merkeziyetçi devlet örgütlenmesi bulunur.
7. Eşit yetkilerle donatılmış iki meclisli yapı bulunur.
8. Nitelikli çoğunlukla değiştirilebilen Anayasa vardır.
9. Kurumsallaşmış anayasal yargı denetimi gözlenir.
10. Bağımsız bir merkez bankası bulunur.
OYLAMA SÜREÇİ
I. Yetkili ve yeterli seçmen miyim? 18 yaşından büyüğüm. Kısıtlı değilim. Seçmen Listesinde adım
geçmekte.
II. Adaya soracaklarımız;
II.1. Projeleriniz nedir? Broşürlerle bilgilendirildim. Bu projeler geçerli ve güvenilir mi? Gerçek mi?
Doğaya uyumlu mu? Verimli mi?
II.2. Ayrımcı durum stratejiniz nedir? Rakip adayla görüşür müsün? Beni onlarla bir bilgilendirme
toplantısına davet edecek misiniz?
II.3. Arabulucu, uzlaşma yönündeki yeteneğiniz hakkında bilgi veriniz?
II.4. Yükümlülüklerle ilgili sorun olduğunda nasıl çözeceksin? İlkelerine saldırıldığında ne yaparsın?
Kişisel hayatınızdan örnek veriniz?
SONUÇ: Özgür insan gücünün ve eksikliğinin farkındadır. Tehdite boyun eğmez. Fırsatları
bulunca değerlendirir. Tıpkı bu seçimde gerekeni yapacağımız gibi…Tabi bir sonrakinde daha
farklı olacağını umut ederek….Ruhsal travmalarımız bize deneyim katacak(6). Bununla birlikte
vahşetin “tekrarlamasını engelleme” koşulu ile unutulması gereğini hatırlayarak yaşayacağız.
Ölçemediğimiz, modelini yapamadığımız suçu daha çok tartışmaya devam edeceğiz. Bu sebeple
gündeme getirilen konunun standardı, normu, geçerliği, güvenilirliği hakkında benzer yazışma
yaptığımızda modellemede ilerleyeceğiz.
KAYNAKLAR
1. Deleuze G. Nietzche ve felsefe. Çev. Taylan F. Mas Matbaacılık, İstanbul, 2010.
2.Yalom I. Bağışlanan terapi. Çev. Babayiğit Zİ. Kabalcı Yayınevi, 2002, İstanbul.
3. Yalom I. Varoluşcu Psikoterapi. Çev Babayiğit Zİ. Yaylacık Matbaası, İstanbul, 2001.
3.Göklü M. Beccaria Suçlar ve cezalar. Nurgök Matbaası, İstanbul, 1964. Göklü M. Beccaria Suçlar ve cezalar. Nurgök
Matbaası, İstanbul, 1964.
4. Can C. Hukuk sosyolojisinin gelişim yönü. Adalet Matbaacılık, Ankara, 1997.
5. Sezgin D. Fırtınada dökülen yapraklar. Mülteciler. Ayyıldız Matbaacılık, Ankara, 1999.
6. Herman J. Travma ve iyileşme. Çev. Tosun T. 2007, İstanbul.
7.Tarhan N, Nurmedov S. Bağımlılık. http://www.google.com.tr/books?hl=tr&lr=&id=Gz7-AgAAQBAJ&oi=fnd&pg=PT3&dq=
aldatma+psikofi zyoloj (ET 14.03.2014).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
135
8. http://beyin.ankara.edu.tr/ (ET 08.03.2014).
9. Küçükusta AR. Biri bizi hasta ediyor. Hayyap, 2008, İstanbul.
10.Elçi Ş. İnovasyon. Technopolis, 2007, İstanbul.
11.Mandelson P, Liddle R. Çev. Fincancıoğlu Y. Blair devrimi. Boyut kitapları. 1996, İstanbul.
12. Simon HA, Smithburg DW, Thompson VA, Kamu yönetimi. Çev. Mıhçıoğlu C. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yayınları No 354, 1975, Ankara.
13. Amnesty International. Gezi Parkı Eylemleri. BK, 2013.
14. Eylem Kılavuzu. İşkencede Mücadele. Girişim Matbaacılık, 2013, İstanbul.
HÜKÜMLÜ RUHSAL DURUMU
Ani tutuklama durumlarında mahkum ruhsal durumunda olabilecek ruhsal değişikler şunlardır:
Dikkat ve konsantrasyon bozukluğu, ani öfke patlamaları, gerçek dünyadan kopuş, uyku
bozuklukları, ajitasyon, kısa süreli disosiasyon, geçici kısa süreli deliryum gözlenebilir.
Anksiyete, psikoz eşdeğeri reaktif depresyon gözlenebilir.
Mahkumun sağlık durumu hakkında verileri yayınlamak TCK m 137, 258’e göre; yayınlayan TCK
m 136’ya göre yargılanır.
Hukuki işlemler açısından sınırlı ehliyetsiz olanlar kendilerini borç altına sokmayan işlemleri
tek başına yapabilirler (MK m.16). Önemli bağışlamalar, kefi l olmak ve vakıf kurmak gibi işlemleri
ise hiçbir şekilde yapamazlar (MK m.449). Miras hukuku çerçevesinde vasiyetname yapabilirler
(MK m.502). Fakat miras söleşmesinde taraf olamazlar (MK. m.503). Bu durumda olan hastaların
evlat edinilmeleri ve kendilerinin evlat edinmeleri
vasilerinin ve vesayet denetim makamının izni ile mümkün olabilir (MK m.463). Ayrıca zarar verici
hareketlerinden ve her türlü borca aykırı davranışlarından sorumlu olurlar. Bu bağlamda kendilerine
karşı hem ceza davası hem de tazminat davası açılabilir.
5275 Sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı Hakkında Kanun’da 16. maddede Hapis
Cezasının Hastalık Nedeniyle Ertelenmesi’ne göre infaz halinde hükümlünün hayatını tehlikeye
düşürecek bir rahatsızlığı mevcutsa, cezanın infazının ertelenebilir. Sürekli koma hali, demans,
ilerleyici kalıtsal kas hastalığı, beyin iskemik hastalıkları, menenjit, ensefalit, miyokart infarktüsü
gibi ciddi hastalıklarda acil karar verilebilir. Semptomatik belirti verdiğinde, stres veren koşullar
olması halinde ventriküler taşikardi diğer hastalık bulguları ile değerlendirilerek hasta hospitalize
edilir. Vazospastik anjina presipitasyonu, kateşolaminerjik deşarja dikkat etmek gerekir. Mahkum
diğer durumlarda ani ölüm tedbiri alınma koşulu ile cezaevinde kalabilir. Terminal döneme
girmesi ve artık tedavisinin cevap vermemesi halinde ise aileleri ile vedalaşma ve son günlerini
psikolojik yıpranmadan uzak bir şekilde huzur içinde geçirmesi sağlanabilir. İnfazın anlamını
değerlendiremeyen kişi olan kalıcı psikoz halleri (üç yılı aşkın devam eden) de af kapsamında
değerlendirmek üzere durum cumhurbaşkanına arz edilir(1,2). Cumhurbaşkanı Anayasa’nın 104.
maddesine göre sürekli hastalık, sakatlık ve kocama nedeniyle mahkumun cezasını af edebilir.
İstismar olgularının % 71’u, suça sürüklenen çocukların % 57’si, ergenlerin % 12’sinde travma
sonrası stres bozukluğu, davranım bozukluğu, major depresyon saptanmıştır(3). İş uyumsuzluğu,
küçük yaşta suç işleme, ruhsal bozukluk şiddetle ilgili suç işlemede risk faktörlerindendir(4).
Cezaevi düzeni değişime açık olma seviyesi tretmanın pişmanlık geliştirme düzeyine bağlıdır. Kişi
çevreye uyum sağlayacaksa; cezaevinden çıkma umudu olmalıdır.
Utangaçlık başkaları tarafından olumsuz değerlendirme korkusu, sosyal ortamlarda yaşanan
huzursuzluk, sıkılganlık, ürkeklik ve çekingenlik duygusu ve otorite tarafından değerlendirilme
korkusu, sosyal ortamlarda yaşanan huzursuzluk ve endişedir(5).
Cezalandırma, suçlandırma, suçlama kökeninde en sık öldürme, cinsellik, yaralama, mal kaybı
gelmektedir(2,5). Akla gelen düşüncelerin uyumsuz olduğu, bu konudaki inançların gerçekci
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
136
olmadığı, toplumsal kaynaklı tehlike beklentilerinde yanılmış olunabileceği vurgulanır(5).
Biyoiktidarın disiplinli araçları norm oluşturma adına değer yitimine göz yummasına yol
açmaktadır(7).
KAYNAKLAR
1. Mahmutoğlu FS. Nöroloji Uzmanlarının Bilirkişilik Sıfatıyla Adli Bilimler Bağlamındaki Rolleri. Türk Nöroloji Dergisi 18:46-53, 2012.
2. Bilge Y. Adli Tıp. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul, 2013.
3. Ayaz M, Ayaz AB, Soylu N. Çocuk ve Ergen Adli Olgularda Ruhsal Değerlendirme. Klinik Psikiyatri 15:33-40, 2012.
4. Güleç H, Güleç MY, Kaymak SU. Şiddet İçeren Suç Davranışı Öngörülebilir mi? Erkek Mahkumlarda Yürütülen Bir
Cezaevi Çalışması. Klinik Psikiyatri Dergisi 14/2:94-102, 2011.
5. Tahincioğlu Yıldız A. Nevin. Türk basınında namusun halleri. Kültür ve İletişim 16(1):73-104, 2013.
6. Durmuş E. Yaratıcı drama ile bütünleştirilmiş grupla psikolojik danışmanın üniversite öğrencilerinin utangaçlık düzeyine
etkisi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 41/1: 93-114, 2008.
7. Tahincioğlu NY. Namus olgusunun bir biyo-politik olarak düşünülebilirliği: Şanlıurfa örneği. Akdeniz İletişim Dergisi 13:1-
23, 2010.
MADDE KULLANIMI
Bu yazı kullanımı övmek veya teşvik etmek maksatlı değil, madde kullanımı nedenleri, kullanıcı
özellikleri, bağımlılık fi zyolojisi ve sürecini daha kolay algılayabilmek için kurgulanmıştır. Bu alanda
çalışanlar ruhsal travmaya maruz kaldıklarından bunun farkında olmalı ve çeşitlilikle olguya özgü
çözümler üreterek konunun kendisiyle ilgisi olmadığı unutulmamalıdır. Suçlama, suçlanma, utanma
gibi duygusal tanımlamalar hekimin konuyu anlaması için gerekli olup empatiyi sağlar. Ancak bu
temalar ile çatışma alanı olmamasına özen gösterilir.
KİŞİSEL ÖZELLİKLER: anne yoksunluğu, çocuk istismarı, kişisel özellikler( antisosyal kişilik,
bağımlı kişilik, hazza ve zevke eğilimli kişilik). Madde almamayı düşündüğü zamanlar vardır.
Zaman zaman aşırı ma dde alınır. Özlem ve alma isteği güçlüdür. Kişi aşerer. Maddenin etkisine
tolerans nedeniyle etkiyi hissetmek için miktarı artırır. Madde repertuvarı daralır. Ne bulursa (ispirto
dahil) içer. Artık etkiyi gidermek için diğer maddeye geçiş kolaylaşır. Kişi maddeyi alınca beyin
kendisini ödüllendirir. Kalıcı, tekrarlayan yetersizlik sosyokültürel alanda kendini genelleştirme
ile sonlandırır. Kendilik değerinde düşüklük, impulsif davranış tarzları önemli etkenlerdendir.
Depresif mizacın sıkıntılarını azaltmada araçtır. Kendini suçlama ve diğer insanları suçlama ile ilgili
normatif değer üretememe halinde düşünsel, hayali ürünlerin oluşmasını kolaylaştıran maddeye
yönelim gelişmektedir. Kısa zamanda hızlı mutlu olmak, zengin olmak hedefi vardır. Şiddet bir
edinim aracı olarak öğrenilmiş ve uygulanmaktadır. İkna olma özelliği olayın kısmi incelenmesiyle
sağlanmaktadır. İnanılırlık ihtiyaç ve gereklilikten daha önceliklidir.
AİLEVİ ÖZELLİKLER: Ebeveynin cezaevinde oluşu, madde bağımlılığı, izole yaşayış tarzı
önemlidir.
OKUL YAŞANTISI: Akran ilişkisinde öneride bulunmak ve bunun gerekliliği ile ilgili tümceleri
tanımlamak, tanımlama durumunda aidiyet, merak, grup normları etkisiyle başlar.
Kişinin sır alanı, özel yaşam alanı ve ortak yaşam alanı bulunmaktadır. Kişinin rızası, güncel
ölçütü ve kamu yararı özerk ve otonom yapı ile geliştirilmektedir. Kişilerin özel hayatına açıkça
haksız müdahale doğuracak açıklamalar hukuki sorundur. Bu durum kişinin hayatını ve güvenliğini
tehlikleye sokabilir. Gizlilikle ilgili kaynak temini ve suçla ilgili bağlantısını belirlemek güçleşir ve
sonunda yapılacak soruşturmaların güvenliği ve geçerliliği olmayacaktır. Akran istismarı madde
kullanımını kolaylaştırır(1).
ASKERLİK YAŞANTISI: Toplu yaşam alanlarında sorun kümelerinin büyüklüğü kişinin arayış içine
girmesine yol açar.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
137
İŞ YAŞANTISI: Mesleki olarak kolay maddeye ulaşmak sorunsalı, hekimler, eczacılar, hemşireler
için bulunmaktadır. Ses sanatçıları kendilerine yönelik aşırı merak ve ünlülüğün getirdiği göz
önünde olma durumundan çıkışta madde kişiye cesaret vermektedir.
ORGANİZE SUÇLAR: Örgüt yapısı piramit tarzında olup kontrol durumu kendine özgüdür. Kuralları
kesin olup kayıt dışı uygulamalıdır. Kişinin grup içerisinde yükselmesi fanatiklikle ilgili yatırımlarının
yüksekliğiyle ilişkilidir. Bu yönde ilerleme sağlanırken kişiler tanınmama yönünde lakap kullanma,
idealize kişi ya da lider konumu oluşturma, inanırlığı artırmak için dini bağlılıkların oluşturulması
söz konusudur. Lider öngörür. Beklentiyi karşılar. Bağlantı kurar. Bu durumda bağlı olduğunu
gördüğü kişinin aidiyeti yükselir. Biat kültür gereği artar. Bağlılığın yüksekliği intihar eylemcisi
olma, ekonomik değer kazandırma ve fanatik üye temini ile ilgili süreçlerle belirlenir. Emniyette
sorgulama sırasında ifade vermeme, yanlış yöne yönlendirme, karıştırma becerilerinin geliştirilmesi
söz konusudur. Bürokratik insanlara hediye verme, onlarla dostane ilişkiler geliştirme, bazı küçük
suçları ihbar ederek güven kazanma uğraş alanlarındandır. Kültürel alanda kişinin normalizasyona
geçmesi halinde suçlanacağı ve ağır cezalar alacağı inancı bulunmaktadır. Bunun yanı sıra hem
kişinin kendisini cezalandırması hem de örgütün cezalandıracağına dair kesin uygulamaları
söz konusudur. Organize durumun açığa çıkmasının önlenmesinde ve ortadan kaldırılmasında
süreç uygulamalarındaki belirsizlik ve ağır suç işlenmesine yönelik teşvik ve destekler söz
konusudur. İdeoloji katı olduğundan değişim engellenmiştir. Ayrımcılık, nefret kültürü diğer gruplar
için mutlakiyete yakın tarzda uygulanır. Kişilerin değeri örgüt için bir araçtır ve küçültülmüş,
anlamsızlaştırılmış ve izole edilmiştir. Uluslararası bağlantıların farklılıkları, globalizasyon, bilimsel
ve teknik gelişmelerden yararlanma organize fi ilin yaygınlaştırılmasını kolaylaştırır. Kolaylaştırıcılar
sempatizanlar bu alanda kimlikleri kolay açıklanır. İnsan ticaretini kolaylaştırmak için madde
kullanımı bir araçtır. Ekonomik değerler grubun değerleri olduğundan kişi ihtiyacı kadarını kullanır.
Bu değerin artması için kural belirsizlikleri ön plandadır. Kişi bunun için çalışır, bağışta bulunur,
hırsızlık yapar, mala zarar verir, yakar. Kişi anüs, vagina, mide gibi vücut kısımlarında paket
haline getirdiği maddeyi taşır. Paketin patlaması sonucu kişi zehirlenir. Bazen ileus gelişir. İntihar
bombacısı ölümlere yol açar. Toplumdaki kişileri taraftar olmaya ittiklerinden dolayı da yaygınlık
kazanır. Bu çerçevede cinayet dahil soykırımlara varan uygulamalara yönelim söz konusudur.
ETKİLERİ: GENEL: Solukluk, halsizlik, zorlukla yürür. Beslenme bozukluğu ve buna ait algı kusuru
belirgindir. Yüzde kızarıklık görülür. Kalp ve solunum ritm problemleri gözlenebilir.
NÖROPSİKİYATRİK: Apatiktir. Agresivdir. Nistagmus olabilir. Kısa süreli bellek bozulur. Pupilin
ışığa cevabı bozuktur. Bilinç seviyesi değişir. Nöropati sebebiyle derinlik duygusu kaybolur, ataksik
ve yalpalayarak yürür. Düşerek yaralanır. Araç çarpar. Düz bir hatta yürüyemez. Elleri ile tersli
ve düzlü hızlı alkış yapamaz. Yavaş hareket eder. Yazısı kelime atlamalıdır. Zaman ve yer algısı
bozuktur. Kutlama sebebiyle içmiştir. Bir kere alınca kendisini durduramadığını açıklar. Alkol
olsunda taştan olsun misali repertuarı daralmıştır. Ne olsa içer. İçmesine işi, arkadaşı engeldir.
Yaptıklarından dolayı “gurur duyar, buna ait başarısı yüksektir, iyi konuşur.” Tarzında algı kusuru
vardır.
İçki yanı sıra analjezik, esrar gibi maddeleri de aldıklarından karışık madde kullanımı söz konusudur.
İçinse yoksunluğa bağlı huzursuzluk hissi azalır. Uykusu gelir. Güzel görüntüler görerek iyi gezinti
yaptığı yönünde algı kusuru olur. Bazen küçük hayvanların saldırdığı yönünde kötü gezinti
yaptığından vücudunu yaralar. Şive, telafuz hataları, tereddüt olarak kabul edilir. Sessizlik aralığı
cümle anlamını bozan kelime bulunması halinde, anormal etiketli kelimeler, dolu duraklaması,
kekemelik, tekrarlamalar madde tesiri altında bulunma belirtilerindendir(2-6).
Tiamin eksikliğine bağlı korsakof psikozu nedeni ile masalsı anlatımı belirgin olup, anlattıkları
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
138
anlaşılmaz (konfobulasyon). Tremor, dismetri, disdiadokinezi saptanır. Yürüme ataksiktir. Dikkat,
yürütücü işlevler, bellek kayıt süreçi, soyutlama, görsel mekansal işlev bozulur. Lakuner amnezi
sıktır. Apatiktir. Yaygın yakın hafıza ve uzak hafıza bozulur. Geriye sayı saymada atlama hatası,
zorlanma, söyleme süresinde artış gözlenir. Öforisi hukuki tasarrufl arda bulunmasını kolaylaştırır,
bundan dolayı kandırılır. Anayasamızın 104/b maddesi kapsamında Cumhurbaşkanı cezayı
affedebilir.
MADDE KULLANIMI
Anksiyete, umutsuzluk ve intihar olasılığı alkol bağımlısı hastalarda öfke ve öfke ifadeleri için
risk olarak kabul edildiğinden alkol tedavi programları, öfke yönetimi ve eğitime önem gerekir(7).
İmajinasyon yolu ile duygular güçlü bir şekilde canlanır, aşerme ile belirginleşerek madde arayışı
yoğunlaşır(8).
Tedavisinde, davranış repertuar genişleyen ve günlük hayatta kullanılabilir şekilde problem çözme
yolları çeşitliliği artan tedavi programının en önemli amaçlarından biri olmalıdır(9,10).
Risk analizinde belirsizlik bilgisizlik, sürpriz, tehlike ve olasılık tarzında karşımıza çıkmaktadır. Bu
durum kişinin yer ve zamanına göre yanlışlamacılık, gözlemcilik, akılcılık, görelelik, şüphecilik,
kaos (şizofreni, paranoya) tarzı değerlendirmelerle sonuçlanır(5).
5237 Sayılı Türk Ceza Kanununun 190. maddesinde; uyuşturucu veya uyarıcı madde kullanılmasını
kolaylaştırma ile ilgili yükümlülükler düzenlemiştir. TCK 191. maddesinde, kullanmak için uyuşturucu
veya uyarıcı madde satın almak, kabul etmek veya bulundurmak suçtur. Satın alınan, kabul edilen
veya bulundurulan uyuşturucu ve uyarıcı maddenin ayrıca kullanılmış da olması durumunda,
cezaya değil, “ tedaviye ve denetimli serbestlik” tedbirine; buna karşılık uyuşturucu veya uyarıcı
madde kullanılmış değilse, yine cezaya değil, “ denetimli serbestlik” tedbirine hükmedilebilir.
(191/2). Türkiye’de Denetimli Serbestlik Hizmeti, 5271 Sayılı Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin İnfazı
Hakkında Kanun ile 20 Temmuz 2005’te yürürlüğe giren 5402 Sayılı Denetimli Serbestlik ve Yardım
Merkezi ile Koruma Kurulları Kanunu gereğince uygulanmaktadır. Kullanmak için uyuşturucu veya
uyarıcı madde satın alan, kabul eden veya bulunduran kişi, resmî makamlar tarafından haber
alınmadan önce, bu maddeyi kimden, nerede ve ne zaman temin ettiğini merciine haber vererek
suçluların yakalanmalarını veya uyuşturucu veya uyarıcı maddenin ele geçirilmesini kolaylaştırırsa,
hakkında cezaya hükmolunmaz. Uyuşturucu veya uyarıcı maddenin eroin, kokain, morfi n veya baz
morfi n olması halinde ceza artırılır(TCK m 188). Türk Ceza Kanunu 188/6 madde metninde,“Üretimi
resmi makamların iznine veya satışı yetkili tabip tarafından düzenlenen reçeteye bağlı olan ve
uyuşturucu veya uyarıcı madde etkisi doğuran her türlü madde için de ceza verilir. Depolama,
uyuşturucu veya uyarıcı maddenin bir yerde tutulması, uyuşturucu veya uyarıcı maddenin gizlenmek
ve sırası gelince gizlendiği yerden çıkarılıp kullanmak için bir yere istif edilmesi depolamadır.
Vücudunda madde taşıyanlar antikolinerjik ilaç içerek dışkılamaz. Az hareket eder. Az yemek yer.
Taşıma bittikten sonra vajinadan, anüsten çıkarılır. Bazen paket yırtılır. Kişi zehirlenmeden ölür.
Bazen madde kitle etkisi ile ileusa yol açar.
Akıl hastaları madeni para yutarak çinko zehirlenmesi, ileus sonucu ölür.
ÇÖZÜM: Bir kişinin yaşam kalitesi kendisinin değerlendirmesiyle mümkündür. Yaşam alanı
tekli değil çokludur. Yarar değerlilik ölçütüyle izafi olarak uzun soluklu ve sürece dayalıdır. Anlık
durumlar günlük yaşantı içerisinde onun gerektirdiği unsurların teminiyle mümkündür. Ekonomik
açıdan emeğe dayalı üretim modeli benimsenir. Bu çerçevede fi zyolojik ihtiyaçlar teminiyle kalite
sağlanır. İşbirliği alanları belirli ölçüme dayalı hedefl erle belirlenir. Dil birlikteliği açısından süreçlerin
farklı özellikleri konuşulur. Her bir olayın izafi yet teorisine göre farklı zaman ve yerde farklı
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
139
anlamı olduğu görülerek alternatif süreçlerin düşünülmesinde ve bu yöndeki eğitim süreçlerinin
değerlendirilmesinde fayda vardır.
Hayır denilmesi gereği unutulmamalıdır.
Madde kötü kullanımı: Yasaklanmış bir maddenin kullanılmasıdır. Maddenin kişinin cinsel
davranışını etkilemesi, yargılama yeteneğini bozması, toplumsal işlevini bozması halinde bağımlılık
düşünülür. Madde entoksikasyonunda ruhsal değişiklerin yanı sıra nabız, tansiyon arteriyel,
solunum ve gastrointestinal sisteme ait belirtiler mevcuttur. Madde alınmadığından kısa bir süre
sonra taşikardi, tremor, uykusuzluk, bulantı, kusma, çarpıntı, anksiyete ve konvülziyon belirtileri
bulunurken, maddeyi alınca bazı belirtilerin ortadan kalkması madde yoksunluğu olarak bilinir.
Zehirlenme durumunda belirtilerin anlaşılmaması, geç tanı konulması, hastalıklarla karışması
sorunu tıpta uygulama hataları içerisinde tartışılır.
Alkol kötüye kullanımı: Son bir yıl içinde okul, iş yaşantısında alkole bağlı görev aksaması, iş
yaşantısı, sosyal sorunların bulunmasıdır. Dipsomani alkol almayı durduramama zamanının
fazlalığıdır.
Alkol bağımlılığı: Son bir yıl içerisinde aldığı alkol miktarını kontrol edememe, alkol cinsine önem
vermeme hali vardır. Alkol almadığında titreme, bulantı, kusma, uykusuzluk, çarpıntı gözlenir. Kişi
alkol içmeyi kesmede başarısızdır. Alkol alma yönünde yoğunlaşmış fi kirler vardır. Bunun için yoğun
çaba harcanır. Sosyal yaşantı bozulmasına rağmen kişinin alkol bağlantısı devam etmektedir.
Alkol entoksikasyonu yatırarak tedavi gerektirir.
Alkol yoksunluğu: Deliryum tremens tedavi gerektirir.
Alkole bağlı psikotik bozukluk, amnezik sendrom, diğer hastalıklarla birlikte olan hastalıklar
gözlenir(11). Alkole bağlı demansta afazi, apraksi, agnozi, beyin yönetici sistem bozukluğu
gözlenir.
Kişi vasi veya kanuni müşavir atanır. Boşanma nedenidir.
ALKOL TESİRİ ALTINDA OLMAK:
57. maddeye göre; suç işleyen alkol ya da uyuşturucu veya uyarıcı madde bağımlısı kişilerin,
güvenlik tedbiri olarak, alkol ya da uyuşturucu veya uyarıcı madde bağımlılarına özgü sağlık
kuruluşunda tedavi altına alınmasına karar verilir. Türk Medeni Kanununun 406, 409, 432,436 ve
475. maddelerine göre alkol bağımlısı kişilerin hukuki ehliyetleri resmi sağlık kurulu raporu dikkate
alınarak hakim tarafından kısıtlanır, kişisel korunmasının başka şekilde sağlanamaması hâlinde,
tedavisi, eğitimi veya ıslahı için elverişli bir kuruma yerleştirilir veya alıkonulabilir denilmektedir.
2918 sayılı Karayolları Trafi k Kanunun 48. Maddesine göre; uyuşturucu veya keyif verici maddeleri
almış olanlar ile alkollü içki almış olması nedeniyle güvenli sürme yeteneklerini kaybetmiş kişilerin
karayolunda araç sürmeleri yasaktır. Adli Tıp Kurumu 5. İhtisas kurulu raporları 0–30 mg/dl alkol
düzeyinin altındaki sürücüler için güvenli sürüş yeteneğinin bozulmadığının kabulü gerektiği, 31–
100 mg arasında alkol düzeyine sahip sürücüler için sadece alkol düzeyinden hareketle güvenli
sürüş yeteneğinin bozulup bozulmadığı açısından nöropsikiyatrik muayene gerekir(3, 12).
Psikoteknik değerlendirmede şunlara dikkat edilir:
(1) Zihinsel Beceri Testleri: Bu testlerin, dikkat ve konsantrasyon, hız ve mesafe algılama,
muhakeme, problem çözme, karar verme, periferal görüş (algı), şekil algılama alttestlerinden
oluşur. (2) Psikomotor Beceri Testleri: Bu testlerin tepki hızı, iki el koordinasyonu, el-ayak-göz
koordinasyonu ve takip yeteneğini ölçülmesi gerekir.
Nörotoksikoloji açısından maddenin yavaş elimine olduğu durumlara da dikkat edilir.
Sitokrom P450 (CYP206) birçok antipsikotik, antidepresan, bazı selektif serotonin gerialım
inhibitörü, beta blokör, antiaritmik ilaçlar ve opiatların metabolizmasından
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
140
sorumludur. Bu enzim genetik polimorfi zm gösterir. İlaçların metabolizmasını yavaş, orta, hızlı, ultra
hızlı olarak etkiler. Sitokrom P450-2D6 enzimiyle metabolize edilen antipsikotik yaklaş›k %10’unda
etkili kan düzeyi elde edilemeyeceği ve %1-2hastada kan düzeylerinin aşırı yükselmesine bağlı
olarak yan etki gösterdiği bildirilmiştir(13). İlaç metabolize eden enzimlerin düzeyi (örneğin, sitokrom
P450 sistemi), ilaç taşıyıcılar, ilaç hedefl eri ve diğer belirteç genler ilaçın kişiye etkisini değiştirir(11).
Benzodiazepin: Artmış iyilik hissi aynı zamanda düşmanlık, yenilmezliğinin duygu ile öfkeye
erişimi, ciddi suçlar ve bazen cinayet dahil olmak üzere, uyku hali ve davranış bozukluklarına yol
açar. Farmakoloji: GABA serotonin bileşik ve uyanıklık azalma neden olur. Farmakokinetik: ilk
doz etkisi ya da aşırı doz etkisi, kısa yarı ömrü, yağda birikmeye yatkınlık, sindirim emilim, aktif
metabolitleri etkileşim vardır. Psikopatoloji: Yaş, alkol kullanımı, psikolojik durumu (düşmanlık,
yüksek başlangıç seviyesi dürtüsellik, hayal kırıklığı, kişilik bozukluğu ve depresif durumu) hastalık
belirtilerini belirginleştirir. Dış koşullar: kronik hastalık, duygusal ve profesyonel sıkıntılarınızı,
fi ziksel veya ruhsal yorgunluk da katkıda bulunur. Flunitrazepam / alkol alarak çocuk suçluların
daha sık bulunmuştur. Adli psikiyatri açısından maddenin insan bedeninde varlığı; beklenmedik
davranışlarla ilişkisi (farmakolojik, farmakokinetik, psikopatoloji, dış koşullar); disinhibisyon etkisi
tetkik edilir(14).
Majör depresif atakların tedavisinde kullanılan tianeptin bağımlılık potansiyeli olduğundan alkol
veya madde kötüye kullanımı olanlarda kontrollü verilmesi gerektiği vurgulanmıştır(15-17).
KAYNAKLAR
1. Türkmen N, Dokgöz H, Akgöz S, Eren B, Vural p, Polat O. Bullying Among High School Students. Maedica – A Journal
Of Clinical Medicine 8(2): 143-152, 2013.
2. Schiel F, Heinrich C, Barfu¨sser S. Alcohol language corpus: the first public corpus of alcoholized German speech. Lang
Resources & Evaluation 46:503–521, 2012.
3. Aşıcıoğlu F. Güvenli bir şekilde araç kullanma yeteneğinin kaybolduğu tıbben kesin olarak söylenebilir mi? In: Aşıcıoğlu F.
Trafi kte güvenli sürüş açısından alkol. 1. baskı. Cağaloğlu,
İstanbul: Beta basım, 2009.
4. Şimşek AC. Evlilik öncesi sağlık danışmanlığının önemi. Ed. Yalçın S. S 39-43, Sağlığın Başkenti Dergisi, MRK Baskı ve
Tan. Hiz. Tic. Ltd. Şti., Ankara, 2011.
5. Yalçınkaya T, Özsoy E, “Risk Toplumu: Bilgi Toplumunun Evriminde Yeni Boyut”, II. Uluslararası Bilgi, Ekonomi ve Yönetim
Kongresi, Kocaeli Üniversitesi İİBF, Kocaeli, 2003.
6. Kalyoncu A, Mırsal H. Alkol Kullanım Bozuklukları. Psikiyatri Dünyası 4:22-30, 2000.
7.Demirbaş H, Özgür İlhan İ, Doğan YB. Assessment of the Mode of Anger Expression in Alcohol Dependent Male
Inpatients. Alcohol and Alcoholism 46 (5) :542-546, 2011.
8. Berksun OE, Sayar GH. Duyusal gelişim kuramı ve bir olgu örneği. Journal of Mood Disorders 3(2):82-5, 2013.
9. Demirbaş H, Özgür İlhan İ, Doğan YB. Ways of problem solving as predictors of relapse in alcohol dependent male
inpatients. Addictive Behaviors, 37:131-134, 2012.
10. Bilge Y. Adli Tıp. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul, 2013.
11. Bilge Y. Adli tıp kılavuzu, Kalkan Matbaacılık, 2010, Ankara.
12. Baduroğlu E, Durak D, Alkol İle İlgili Adli Tıp Sorunları. Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi 36 (2) 65-71, 2010.
13.Herken H, Aynacıoğlu Ş, Esgi K, Vırıt O. Psikiyatri Hastalarında Sitokrom P450 2D6 Yavaş ve Ultra Hızlı Metabolizör
Sıklıkları. Türk Psikiyatri Dergisi 12(2): 83-88- 2001.
14.Michel L, Lang JP. Benzodiazepines and forensic aspects. Encephale. 29(6):479-85, 2003.
15.Durmuş N, Ozbilen G, Kasap Y, Koyuncu O, Yıldırım O, Artıran G, Kerman S, Aydınkarahanıloğlu D. Türkiye’de tianeptinin
kötüye kullanım risk yönetimi: Ulusal bir tecrübe. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 23/2: 149-154, 2013.
16.Ibiloğlu AO, Metoklopramidin indüklediği akatizi: Bir olgu sunumu. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 23/2: 186-1189, 2013.
17.Musshoff F, Stamer UM, Madea B. Pharmacogenetics and forensic toxicology. Forensic Science International 203 :
53–62, 2010.
13.Güleç H, MY Güleç, Kaymak SU, Topaloğlu M, Ak İ. Şiddet İçeren Suç Davranışı Öngörülebilir mi? Erkek Mahkumlarda
Yürütülen Bir Cezaevi Çalışması. Klinik Psikiyatri 14:94-102, 2011.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
141
OLGU SUNUMU:
Dava dosyasında yargılaması süren H K ‘ la ilgili olarak olayda kullanılan malzemenin niteliği
ve insan vücudu üzerine etkilerinin incelenerek, TCK 34. maddesi kapsamında hukuki anlam
ve sonuçlarını algılayıp algılamadığı ve iddia edilen eylemle ilgili davranışlarını yönlendirme
yeteneğinin önemli ölçüde azalıp azalmadığı hususunda rapor tanzimidir.
I- İNCELEME :
Adli dosyanın incelenmesinde;
1. Mutfak ısıtma sistemlerinin 17.10.2013 tarihli yazısında E.Y’ dan mutfak sorumlusunun KL’nin
tiner istediği, ısrar etmeleri üzerine mutfak sorumlusuna tiner verildiği,
2. H K’ın 18.10.2013 tarihli sorgusunda …olarak görevli olduğu, bulaşıkhane inşaatının temizliğinde
çalışmadığı olay günü fırça alarak yarım litre tiner dökerek temizliğe başladığı bu sırada diğer
arkadaşları içeri girdikleri “temizlik olmamış” diyerek yaklaşık 10-15 litre olan büyük tenekelerde
bulunan tineri yere döktüğü kokunun yayıldığı T.. ortalık koktuğu camları açalım dediği B.. ise “Biz
kafa yapmaya çalışıyoruz” diyerek camları açmadığı K…nında izin vermediği ve kendide açmadığı
KLnin dışardan gelerek tiner kokusu kötü kokuyor dediği B..ın “Abla kul kaderini yaşar dediği
kapıyı kilitlediği temizliğe devam ettikleri T.. çakmağı çıkardığı H.. “çakmağı çaksam yanar mı
yanmaz mı” dediği kendisinin “bilmiyorum “ diyerek cebinde bulunan çakmağı eline aldığı B..nin
“g.. yiyorsa yakın” dediği T. “ yok oğlum yanmaz” dediği elinde bulunan çakmağı bir anlık refl eksiyle
çıt dediği ortalık ateş aldığı her yer karanlık olduğu kapıyı bulamadığı herkesin kaçtığı bulaşıkhane
kapısından kaçtığı elinde buluna derinin aktığını görerek panikle aşağı kaçtığı olayın meydana
gelmesini tinerin vücutta yarattığı etkisi olduğu tinerin kokusunu kendisini sersemlettiği, tinerin uzun
süre içinde kaldığı yanıp yanmayacağını bilmediği hayatında ilk defa tinerle çalıştığını son derece
üzgün ve pişman olduğu; tinerin son derece parlayıcı ve patlayıcı madde olduğu bildiğiyle ilgili
ifadesini kabul etmediği,
3. Kurumun 20/10/2013 tarihli keşif tutanağında H K’nın olay günü yalnız başına 15-20 dakika
temizlik yaptığı, B’nın temizlik olmadı diyerek tenekeyi tamamen yere boşalttığı; K..nın kolay gelsin
dediği, bayanın tiner konusundan bayıldık her gün tinerle çalışıyorsunuz dediği, B..ın “kul kaderinin
yaşar” diyerek kapıyı kilitlediği, T çakmağı çıkararak, yanar mı yanmaz mı diye sorduğu, bilmiyorum
dediği ardından “… yiyorsa yakın” dediği, çakmağı çıkardığını, çıt diye sesini hatırladığı, birden
patlama olduğu, şoka girdiği, patlamadan önce pencere ve kapıların kapalı olduğu, tinerle nasıl
temizlik yapılacağının gösterilmediği; HK’nin temizlik yaparken H’ın yere eğildiği dur diyecekken
yerden ateşin çıktığını gördüğünü her tarafın alev aldığı kendisinin koştuğu yere düştüğü;
bulaşıkhane kapısına çıktığı 3-5 dakika sonra olay yerine geldiği her taraf is ve karanlık olduğu;
olay yerine ait fotoğrafl arın dosya içinde bulunduğu,
4. AB, OE tarafından hazırlanan 28/11/2013 tarihli bilirkişi raporunda emniyet ve kaza önleme özel
talimatına uyulmama, çalışma mahalinde gerekli önlemleri almama, emri altında çalışanlara gerekli
eğitimi bilgi kişisel koruyucu donanımı vermeme nedeniyle dosya içeriği tam anlaşılmadığından
tinerle temizlik yapılması emrini ve ren emir komuta zinciri içindeki kişi ve kademelerin asli kusurlu
oldukları, yanıcı ve parlayıcı tiner ortamında sorumsuz davranarak ve sonucu ön görmeyerek
kazaya neden olan HK nın asli kusurlu olduğu; belirtilmiştir.
II- OLAYIN MEDİKO LEGAL TARTIŞILMASI VE BULGULAR:
Toluen (metil, toluol, fenilmetana) bir aromatik hidrokarbon (C 7 H 8) olarak sıklıkla boya imalat,
kimya, ilaç ve kauçuk için bir endüstriyel çözücü olarak kullanılır. Oda sıcaklığında, toluen, renksiz,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
142
hoş kokulu ve uçucu bir sıvıdır. Otopside beyinde gliozis (toluen lökoensefalopati), dejenerasyon
belirtilmiştir(1-3).
Akut etkisi öfori, halusinasyon, sanrı, kulak çınlaması, baş dönmesi, konfüzyon, epilepsi nöbeti,
başağrısı, baş dönmesi, ataksi, sersemlik, koma oluşturabilir. “Ani koklama ölüm” kardiyak aritmiler
sekonder bildirilmiştir. Pulmoner etkileri bronkospazm, asfi ksi, akut akciğer ödemi ve aspirasyon
pnömonisi gözlenebilir.
Kronik Merkezi Sinir Sisteminde sekel olarak nöropsikoz, serebral ve serebellar ataksi ile
dejenerasyon, nöbetler, koreoatetozis, optik ve periferik nöropatiler, bilişsel yetenek azalma, anosmi,
optik atrofi , körlük, ototoksisite ve sağırlık vardır(1-3).
Toluene bağlı böbrek toksitesi renal tübüler asidoz, hipokalemi, hipofosfatemi, hiperkloremi,
azotemi, steril piyüri, hematüri ve proteinüri içerir. Kanda lenfositoz, makrositoz, eozinofi li,
hipokromi ve kesiklileme bazofi lik ve ciddi vakalarda, aplastik anemi yol açabilir. Kontakt dermatit,
kasta güçsüzlük sebeplerindendir. Ayırıcı tanı için sıvı elektrolit bozuklukları, akıl hastalıkları ve
hastalıkların diğer nedenleri ile yapmak gerekir(3).
Toluen toksisitesi duman, yutma veya deri emilim kasıtsız veya kasıtlı inhalasyon oluşabilir. Bu
hazır ve ucuz olduğu için “koklama tutkal” Toluen taciz ya da, özellikle çocuk veya ergenler
arasında, kullanılır. Toluen yaygın doyurarak tarafından istismar veya sprey boya ile bir çorap ya da
bez ıslatma burun ve ağzına yerleştirerek, ve öfori, vızıltı, ya da yüksek bir hissi almak için teneffüs
edilir. Inhalasyon için argo isimleri huffi ng (yani, bir çorap veya bez ıslatma) ve (yani, bir plastik
torba içine boya püskürtme ve teneffüs) torbalama içerir. Torbalama ile, hava geri Ekshalasyon ve
çıkan hipoksi ve hiperkarbi çözücü disorienting etkileri oluşur(2).
Mesleki Güvenlik ve Sağlık İdaresi (OSHA) işyerinde insanlar için toluen mesleki maruziyet kabul
edilebilir düzeyde belirlemiştir. 200 ppm İzin verilen maruz kalma sınırı (PEL) bir 8 saatlik iş günü
için bir zaman-ağırlıklı ortalama olarak maruz kalma kabul edilebilir bir düzeyde kabul edilir. 500
ppm Toluen düzeyde yaşam ve sağlık için hemen tehlikeli olarak kabul edilir. Çözücü maruz neden
olduğu astım öyküsü olan işçiler de konusunda uyarılması gerekir ve yüksek konsantrasyonlarda
kısa süreli maruz kalmada kişisel koruyucularla korunmalıdır(1).
Genetik polimorfi zm nedeniyle, bazı insanlar diğerlerine göre inhale çözücülerin etkilerine daha
duyarlıdır. İş yerinde mesleki astım gelişebilir. Bu tür insanlar için, koruyucu ekipman toluen
seviyeleri kabul edilebilir aralığında bile, işverenler tarafından kullanılan ve sağlanmalıdır(1,2).
Yukarıdaki bilgilere göre vaka incelenirse;
Genetik polimorfi zm sebebiyle ve kişisel etkilenme farklılığı nedeniyle yukarıda belirtilen akut
ve kronik etkilerin hepsi bir kişide görülmez. Bunların hangisinin olduğuyla veya olacağıyla ilgili
değerlendirme de H K’ın kan toluen düzeyinin tespiti ile mümkün olacaktı; ancak adı geçende
ve yaralı ve ölenlerde toluenle ilgili herhangi bir inceleme yapılmamıştır. Mevcut durumu itibariyle
adı geçen şahısta kronik etkilerle ilgili tıbbi bulgular yoktur. Akut etkilenme ile ilgili özel düzenek
hazırlanarak toluen koklanmamıştır. Ancak bu şekilde toluene bağlı sarhoşluk belirgindir. Toluen
sarhoşluğu genellikle kişinin davranışlarını ceza kanununda belirtildiği üzere anlam ve sonuçlarını
yönlendirme yeteneği üzerine etkili değildir. Ayrıca kişinin çakmağı çakmasıyla ilgili raporda belirtilen
“ tinerin yanıp yanmama” iddiası suçun anlam ve sonuçlarını kavrama durumunu göstermektedir.
KAYNAKLAR
1. Toluen toksitesi. http://emedicine.medscape.com/article/ (Erişim tarihi 04.10.2013).
2. Boztaş HM, Arısoy Ö. Uçucu Madde Bağımlılığıve Tıbbi Sonuçları Inhalant Dependence and its Medical Consequences.
Psikiyatride Güncelyaklaşımlar Current Approaches In Psychıatry 2010;2(4):516-531 2010,eISSN:13090674pIS
SN:13090658.
3. Bilge Y. Adli Tıp. İstanbul Tıp, İstanbul, 2013. Adı geçen şahısta; İstemeyerek maddeyi alması gerekir. Geçici veya sürekli
bir psikoz yoktur. Kişi olay öncesi ve sonrası normaldir.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
143
SONUÇ:
Yukarıda yapılan incelemeler sonucunda oluşan bulgular neticesinde; H K’ın olay günü yere
dökülen tiner içinde bulunan aktif etken maddesi olan toluen etkisi ile çakmağı çakmadığı, çakmağı
çaktıktan sonrası olan fi ziksel olayların kontrol dışı olması sebebiyle önleyemeyeceği; tinerin yanıp
yanmayacağı ile ilgili iddianın dikkate alınması halinde adı geçenin fi ilinin anlam ve sonuçlarını
algılama ve yönlendirme yeterliliğini gösterdiğinden işlediği iddia olunan fi ilin hukuki anlam ve
sonuçlarını algıladığı ve bununla ilgili davranışlarını yönlendirme yeteneğinin azalmadığını bildirir
rapordur.
ŞİDDET
Ajitasyon: Artmış ruhsal ve motor eksitasyon ve aktivitedir.
Agresyon: İçgüdüsel olması refl eksif veya çevresel etkenlerle engellemeye karşı aktifl eştirilen
otomatik bir durumdur. İlişkili öğrenme klasik şartlanma, koşullu şartlanma iledir. İlişkisiz öğrenme
gözlemsel, alışkanlık, duyarlılaşmadır. Öğrenme teorisine göre agresyon red, tehdit eden duruma
karşı önceki deneyimlerle öğrenilen davranışın gösterilmesidir. Sosyal pekiştireçler vardır. Kişilik
örüntüsü öfkeye uygundur. Agresyon hedefe ulaşma araçıdır. Bilinçdışı çatışmalar, dürtüler ve
bastırma mekanizması arasındaki etkileşimler sonucudur. Narsistik öfkeye verilen tepkidir(1-3).
Fiziksel saldırganlık: Biri bana sataşırsa kolaylıkla itip tartaklayabilirim. Bazen başkalarına vurma
dürtümü kontrol edemiyorum. Bazılarını tehdit ettim. Biri bana vurursa karşılık veririm. Öfkeden
deliye döndüğümde bir şeyler kırıp dökerim. Kolay kavgaya karışırım. Biri beni iterse kavgaya
tutuşurum.
ÖFKE: Tehdite karşı uyum tepkisidir. Fizyolojik uyarılma ile saldırganlığın bilişsel ve duyuşsal
özelliklerinin olduğu durumdur. Engellenme, haksızlığa uğrama, eleştirilme, küçümsenme
durumlarında sıktır. Kötülük göreceğine dair fi kirler öncelikli ve yoğundur. Başkasının gözünde
edinildiği var sayılan kişilik değerini koruma çabası da bildirilir. Ruhsal açıdan: Çaresiz hissetme,
kolay öfkelenme, keyif alamama, özsaygı düşüklüğü, hayal kırıklığı, yabancılaşma izlenir. Zihinsel
açıdan: Karar vermede güçlük, erteleme, dikkat sorunları, unutkanlık izlenir. Davranış açısından:
Verimsiz çalışma, ilgi kaybı, işe geç kalma ve hata artışı gözlenir.
Öfke: Engellendiğimde kızgınlığımı kolaylıkla ortaya koyarım. Bazen aniden sinirlenirim. Bazı
arkadaşlarım sinirli olduğumu söyler. Öfkemi kontrol etmekte zorluk çekerim.
Düşmanlık: Zaman zaman bazı insanların arkamdan güldüğünü düşünürüm. Biri bana iyi
davrandığında benden ne istiyor diye düşünürüm. Arkadaşlarım arkamdan konuşur. Tanımadığım
insanlar yakın davrandığında şüpheyle karşılarım. Zaman zaman kıskançlık beni yiyip bitiriyor.
Sözel saldırganlık: Arkadaşlarım tartışmacı olduğumu söyler. Bazısının görüşlerine katılmadığımda
tartışmaktan kendimi alı koyamam. İnsanlarla sıkça görüş ayrılığına düşerim. Arkadaşıma
sinirlendiğimde ne düşündüğümü söylerim(1).
Tehdit algısı: Düşük ise çevresel düzenleme ile kontrol edilir. “Anlıyorum, iyi hissetmiyorsunuz,
zor durumdasınız. Sanki kafanız karışık. Bazen hepimiz yardıma ihtiyaç duyarız. Şimdi burada
bizimle güvendesiniz. Yardım almak için buradasınız” denilebilir. Toplumda iken kişinin tehdit ettiği
söylenir. Orta seviyede ise: Sözel sakinleştirilir. Psikofarmakolojik müdahale gerekir. Yüksek ise:
Tespit, izolasyon, psikofarmakoloji gerekir.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
144
ÖFKE
Bu yazı farklı durumları tanımlamak için hazırlanmış olup sınıfl andırmalar arasında geçişler
bulunmaktadır. Aşağıdaki cümleler onaylandığından değil konunun anlaşılması için yazılmıştır
1.İhtiyaç engellenmesi: Fizyolojik ihtiyaçları engellendiğinde kişi zorunluluk hissederek farklı
davranışlarda bulunur öfkelenir. Kişi ihtiyacın ve yapılması gerekenin farkına varır.
2.Uyum için zorlamak: Evde sorun çözümünde reisin dediği olur gibi önyargılı yapılanma olduğunda
tartışma olmadığından ve kişilerin farklı değerlendirmeleri olacağından öfkelenme gözlenir.
Olayı felaketleştirmiştir. Nöropatisi olan şahsa sürücülük yapmamasını önermek hatta bu yönde
kanunların bulunduğununu ve uygulanması gerektiğini bildirmek kişiyi öfkelendirir. Sigara içen bir
şahsa zararı anlatıldığında anti tez yönündeki tümcelerin yanı sıra hiddetlenme kızgınlık suçlama
davranışıda gözlenebilir.
3.Adaletsizlik haksızlık saygısızlık tanımlamaları da irkinme davranışı ile sonuçlanır.Trafi k seyri
sırasında kişiler birbirinin haklarını engeleyerek şiddet uygularlar. Küfür ruhun yelpazesidir tarzında
şiddet güncel olağan ve sıradan bir olay olarak tanımlanır bu kültürel değerlendirme şiddetin
yaygınlığını ve paylaşılmışlığını arttırır.
4.Hayal kırıklığı durumları kişinin farklı sınıfl andırma yapmalarına yol açar.
5.Katarsis: Kişinin maruz kaldığı söylem ve davranışlar karşısında ruh dünyasında iyiye ve ileriye
yönelik anlık duygu yükümüyle olan değişme ve arınmadır. Katarsisi engelleyen davranışlar şiddet
tepkimesiyle sonlanabilir. Kişiler buz gibi kesilerek tepkimeleri aşırlaşır.
6.Ekonomik kıtlık ihtiyacın giderilmesini engellediğinden kişi hırsızlık, cinayet fi illerine yönelir.
Başkasının malı ele geçirilemiyor olduğunda kırılması, yakılması öfke göstergesidir
7. Alçaltıcı itibara yönelik tehditlerin varlığında sosyal onamı geliştirmek maksadıyla kişi şiddete
yönelmektedir. Hırsız yalancı düzenbaz gibi tanımlamalar kişinin yeniden tanımlanan olumsuzluğu
yapmama olasılığı ekarte edilmedikçe bu tanımlamalar yanlıştır. Yerine ‘hırsızlık kötüdür, söylenilen
tümce yanlıştır, tanımlama kaotik ve komplodur.’ tümceleri kullanarak insan onuruna uygun
davranılır. İtibar ölçeği için yeterlik, güvenilirlik ve samimiyet durumu ile değerlendirilir. Algıda
seçicilik ise dikkat, çarpıtma, kaydetme ile ölçülür.
8.Sosyal üstünlük durumuna gelmek için kişi öfkelenerek baskılamalarda bulunur. iş
yaşamında astın kendisininde amir olacağını amirliğin önemli olmadığını önemli olanın
insanlık olduğunu söylemesi örnek olabilir aşağılık kompleksinin etkisi belirgindir
9.Talimata uyma: Varsanıları nedeniyle kişi öfkelenir delir etkisiyle şiddet uygular.
10.Acı gözlemek: acı hoşa gitmeyen duygu olduğu için empati ile şiddet uygulayanlar vardır
enjesiyon yaparken ağlayan çocuğu gözleyen ebeveyin doktorun beceriksiz olduğu damara
giremediği yönünde konuşarak öfkelenir. Kronik hastalıklarda uzun ve şiddetli etki kişiyi duygusal
açıdan yorar. Kişi tedaviden vazgerek eşya kırar bağırır, şiddet uygular.
11.Seçilmiş travmalar: Kişinin önceden yaşadığı olumsuz değerlendirdiği anılar bulunduğunda
benzer olaylar aşırı tepkimeye yol açar. Süpermarketten oyuncak isteğen çocuğun isteği yerine
getirilmediğinde dövülerek baskılandığında başka çocuğa şiddet uygulandığını gördüğü zaman
bağırır dili tutulur yumruklar tepinir. Zincirleme tepki gözlenir.
12.Öfke göstergeleri: Bağırmak, gözlerini kısmak, göz aralığını genişletmek, yüzünde kırışıklıklar
oluşturmak, tepinmek, inkontinas(altına kaçırmak), cisimleri atmak, eşyayı kırmak, yangın
çıkarmak, sözel(bağırmak, yüksek sesle konuşmak küfretmek, tehtit etmek) diğer insanın yakasına
yapışmak, saçlarını çekmek, tükürmek, aletle vurmaktır(2).
13. Sorun oluşturan kişinin yetki, meşruyeti değerlendirilir. Sorun soğukkanlı, sakin, sabır, iletişimle
çözülür. Mizaha yer verilir. Çevre değiştirilir. Alternatifl erden seçim yapılır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
145
ÖFKE KONTROL PROGRAMI:
1. Cezaevi: Ceza kapalı, yarı açık, açık cezaevlerinde veya evinde infaz edilir. Mahkum olarak
tretman ile yeniliğe, farklılığa açılış ümiti verilir.
2. Ceza açıklanma tehiri, yargı ertelemesi uzlaşmacı tavır sergileme içtenlikle ilgilidir. Fail açısından
uygulama kuralları şunlardır: Kusur kabul edilmiştir. Mağdur zararı giderilmiştir. Husumet kaldırdığını
beyan edilmiştir. Pişmanlık için hesap verme yolunda özür dileme, af isteme, tekrarlamama sözü
verme yerine getirilmiştir.
3. Serbest denetimlik: Kişi karakola bilgi verir. Bazı yerlere gitmesi yasaklanır.
4. Tehdit etme süreçindeyse: Bıçak, silah birine veya kendisine yönlendirilmişse üçüncü kişi hedef
alanından çıkılır. Dostane çözüm için görüşülür. İletişim kurulur. Beklenir. Kabul etmezse, başka yol
bulunamazsa rehine sağlığı koruma öncelikli meşru savunma gereği yapılır. Saldırgan kimyasal
silah ile etkisizleştirilebilir. Köpek saldırısı ile durdurulur. Kişi kimseye zarar vermiyorsa, günlük
yaşam etkinliklerini engellemiyorsa özgürlük alanında özel yaşam hakkını kullanır.
4. Vesayet altına alınarak hukuki tasarrufl arı korunur.
5. Sendika, dernek, sivil toplum etkinlikleri ile kişiye sınırlığı hissettirilir.
6. İstihbarat yoluyla suç işlemesi önlenir, suç ortamı ortadan kaldırılır, topluma uyumu sağlanır.
7. Hospitalizasyon: Hastaneye yatırılarak akıl hastalığı tedavi edilir.
8. Öfke farkındalığı sağlanarak seçenek sunulur. Dikkatinin dağılması için mola verdirilir, şikayet
ederek süreç geliştirir. Ani davranıştan kaçınılması sağlanır. Çevre değişikliği sunulur. Mizaha önem
verilir. Soğukkanlı, sakin iletişim yolu öğretilir. Sorun çözdürülür. Model önerisi maden ocağı çöker.
Oradaki insan davranışlarına göre felaketleştirmedeki sorunlar değerlendirilir. Yetersizlik, öncelik,
protesto, güvenlik, suçlama, ölü gömme, yas tutma, muhalif duygu ve davranış alanları izlenerek
karar verilir. Zamanında uygun davranış gösterme ölü kokuşturma modelidir.
SUÇ İŞLEME MEKANİZMALARI
1.Psikoanalitik teori: Kişinin ödipal dönemden kaynaklanan ve bilinç dışına itilmiş suçluluk ve
günahkarlık duygularının bilince yansımalarının kontrol edilmesi için ceza görme isteği ağır
basmaktadır. Bu duygularından arınabilmek amacıyla kişi yakalanıp cezalandırılmak istemekte ve
suç işlemektedir.
2. Bilişsel gelişim teori: Kohlberg’in ahlaki gelişim teorisine göre kişi ceza alma korkusundan dolayı
kurallara uymaktadır. Gizli koşullar olduğunda suç işlenmektedir.
3. Psikososyal teori: Çocukluk döneminde çevresi tarafından reddedilen kişi, kendini değersiz ve
yetersiz bulduğundan olumsuz düşünceleri yoğundur. Bu nedenle suça yönelim kolaydır.
4. Sosyolojik testler: Gerilim Teorisine göre tepki uyum olarak değerlendirilmekte suç
kabullenilmektedir. Düşük çatışmalı durumlarda stres, kaygı, belirsizlik, boşluk birikerek duygu
yükü, negatif tutum ve davranış geliştirmede etkilidir. Yenilik adı altında suç işler. Şekilcilik belirgindir.
İsyan sonucu suça yönelim anlamlılaştırılmıştır.
5. Geri Çekilme anlamında kaçış tepkisi verirler.
6. Alt Kültür Teorileri: Karşılıklı ihtiyaçları (savunma, psikolojik ve maddi destek) itibariyle bir
arada bulunan ve birbirine benzeyen yada benzemeye başlayan değerleri paylaşan bireylerden
oluşmaktadır. Dolunay yaklaşımı sevgililerin tercihidir. Seri katil dolunayı sever. Pedofi ller parti
kurmaktalar(4-6).
7.Ayırıcı Fırsat Teorisi: gençler, yeni değerler yaratmakta, benimsenmiş değerlerin yasal olmayan
anlamlarını kullanmaktadır.
8. Nötrleştirme Teknikleri: Suç ihlali yapan kişi, anneleri kadar yakın insanlara da karşı da kızgın bir
tutum sergiledikleyerek bunu yaygınlaştırma yönündeki davranışları içselleştirir.
9. Sosyal Ekoloji Teorileri: Yoksul ve gecekondu bölgelerinde suç oranında görülen farklılıkları
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
146
sosyal değerler ve sosyal kurumlar ile suç açıklanabilir.
10. Sosyal Öğrenme ve Davranış Teorileri: Öğrenilmiş çaresizlik çerçevesinde suç pekiştirilerek işlenir.
11. Ayırıcı Birleşimler Teorisi: Güdü, tutum, içgüdü ve neden bulma gibi süreçler öğrenmeye etki
eder. Bütün bunlar gencin yasaya uymasını veya yasayı ihlal etmesine etki edecek belli bir algının
oluşmasını sağlar.
12. Sosyal Kontrol Teorisi: Kontrol eksikliği olan kişi normları içselleştirememektedir.
13. Etiketleme Teorisi: Suç etiketleme nedeniyle işlenmektedir.
14. Sosyal Çatışma Teorileri: Marxist Düşünce ve Suç: Güç sahibi olan, kendi ilgileri ve hedefl erini
elde etmesini engelleyene karşı suça yönelmektedir(1-3,7,8).
KAYNAKLAR
1.Kızmaz Z. Kriminolojide yeni yönelimler. Bütünleşik suç kavramları II. F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 16 (1): 305-335, 2006.
2. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
3. Sercan M. Adli psikiyatri uygulama kılavuzu, Bilimsel Çalışma Birimleri Dizisi No 5, 2007, Ankara.
4. Atasoy S. Bu ayak izi senin Dr. Watson. Doğan Kitap, İstanbul, 2007.
5. Atasoy S. Labirent. Doğan Kitap, İstanbul, 2006.
6. Atasoy S. Her çikolata yenmez. Doğan Kitap, İstanbul, 2011.
7. İçli TG. Kriminoloji. Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2013.
8. Dolu O. Suç teorileri. Seçkin Yayıncılık, Ankara, 2012.
NEFRET: Yaptırım gerektiğini savunan kişinin, yoğun olumsuz duygu durumudur. Abartma, yükleme,
çarpıtma; küfür, hakaret, aşağılama; düşmanlık, savaş; doğal kimlik öğesini aşağılamaktır. Ön
yargı ile işlenen suçtur(TCK m 216). Neden söylendiğine bakılmadan tehlikeli bulunduğu bildirilir.
Sonunda şiddet öngörüsü bulunur, bazen birlikteliği gözlenir.
Hakaret: İnsan onuruna dokunan, küçültücü, söz veya davranış. Küfür, dedikodu hakarettir. Tehdit
birinin davranış veya düşüncesini değiştirme maksadı ile söz ile onun aksi durumunda yapılacağı
söylenen zararlı davranış. Gözdağı vermek, silah göstermek, nüfüz olduğunu göstermektir. Amir
statüsündeki birine yazılan mektup, dilekçede taşkın yakınma hakaret değildir.
SUÇLULARLA İLİŞKİLİ YASAL DÜZENLEMELER: Suç olayının üzerini örtmek, delilleri gizlemek,
hukuki olayı pazarlık konusu yapmak cezalandırmayı gerektirir. Halk arasında korku ve panik
yaratmak amacıyla tehdit (TCK m 213), suç işlemeye tahrik (TCK m 214), suçu ve suçluyu övme
(TCK M 215), halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşağılama (TCK M 216), kanunlara uymamaya
tahrik (TCK m 217), görev sırasında din hizmetlerini kötüye kullanma (TCK m 219), suç işlemek
amacıyla örgüt kurma (TCK m 220) suçtur. Suç eşyasını satın alma veya kabul etme (TCK m
165), bilgi vermeme (TCK m 165) cezalandırılır. T.C.K. 473. Madde: Korumaları altındaki 12
yaşından küçük çocukları terk edenler cezalandırılır. TCK. 112.Madde metninde eğitim ve öğretimin
engellenmesi suç olarak tanımlanmıştır. TCK. 233.Madde: Aile hukukundan doğan bakım, eğitim
veya destek olma yükümlülüğünü yerine getirmeyen kişi şikayet üzerine cezalandırılır. Hamile
olduğunu bildiği eşini veya sürekli birlikte yaşadığı ve kendisinden gebe kalmış bulunduğunu bildiği
evli olmayan bir kadını çaresiz durumda terk eden kişi cezalandırılır. Velayet hakları kaldırılmış olsa
da isteğe bağlı sarhoşluk, uyuşturucu veya uyarıcı maddelerin kullanılması ya da onur kırıcı tavır
ve hareketlerin sonucu maddi ve manevi özen noksanlığı nedeniyle çocuklarının ahlak, güvenlik ve
sağlığını ağır şekilde tehlikeye sokan anne veya baba cezalandırılır. Çocuklara dilencilik yaptırmak
da Türk Ceza Kanununda suç sayılmakta, ancak bu suça verilen cezanın az olması nedeniyle
çocukların dilendirilmesinin önüne geçilememektedir. TCK. 544. Maddesi 15 yaşından küçük
çocuklara dilencilik yaptıranlara 3 aydan aşağı olmamak üzere hapis cezası vermektedir.
Çocukların Cinsel İstismarı Madde 103’de bildirilmiştir. Reşit olmayanla cinsel ilişki Madde 104’de
tanımlanmıştır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
147
TCK Madde 105’e göre cinsel amaçlı olarak taciz eden kişi cezalandırılır. TCK madde 225’e göre
alenen cinsel ilişkide bulunan veya teşhircilik yapan kişi cezalandırılır.
TCK Madde 227’e göre fuhşa teşvik suçtur. Çocukların Satılmaları, Çocuk Fuhşu ve Pornografi si
Konusundaki İsteğe Bağlı Protokol, Genel Kurul’un 25 Mayıs 2000 tarih ve 54/263 sayılı kararıyla
kabul edilmiştir. Uluslararası alanda konuyla ilgili düzenleme 23 Kasım 2001 tarihinde imzaya
açılan Avrupa Konseyi Siber Suç Sözleşmesidir. Porno garip zamanda, mekan dışı, saydam,
apaçık, şimdiki zaman kipinde, sözsüz, bağlamsız, her şey ihlal edilebilir ve tehditsiz durumdur.
TCK 476. Maddesine göre 7 yaşından küçük terk edilmiş bir çocuğu bulan kimsenin bunu ilgili
makamlara bildirmesi zorunludur. TCK 235. Maddesi gereğince devlet memurları görevlerini
yaptıkları sırada, çocuk ihmali veya istismarına ilişkin bir suç işlendiğini öğrendikleri halde bunu ilgili
makamlara bildirmedikleri veya bildirmekte geciktikleri takdirde hapsedilir. TCK madde 280’e göre
görevini yaptığı sırada bir suçun işlendiği yönünde bir belirti ile karşılanmasına rağmen, durumu
yetkili makamlara bildirmeyen veya bu hususta gecikme gösteren sağlık mesleği mensubu, bir yıla
kadar hapis cezası ile cezalandırılır. Sağlık mesleği mensubu deyiminden, tabip, diş tabibi, eczacı,
ebe, hemşire ve sağlık hizmeti veren diğer kişiler anlaşılır.
İnsan Üzerinde Deney (TCK m. 90), Uyuşturucu veya Uyarıcı Madde İmal ve Ticareti (TCK
188), Uyuşturucu veya Uyarıcı Madde Kullanılmasını Kolaylaştırma (TCK 190), Kişisel Verilerin
Kaydedilmesi (TCK m.135), Verileri Hukuka Aykırı Olarak Verme veya Ele Geçirme (TCK
m.136), Kamu Görevlisinin Suçu Bildirmemesi (TCK m.279), Sağlık Mesleği Mensuplarının Suçu
Bildirmemesi (TCK m.280), Resmi Belgede Sahtecilik (TCK m. 204) ve Resmi Belge Hükmünde
Belgeler (TCK 210) gibi hükümleri ihlali sonucu faillik sıfatları da gündeme gelebilir. TCK’nın 186. ve
187. maddeleri kapsamında kişilerin hayatını veya sağlığını tehlikeye sokacak gıda veya ilaçların
kullanılması sonucunda ortaya çıkan nörolojik bozuklukların, TCK 179/3 maddesi kapsamında,
alkol veya uyuşturucu madde etkisiyle trafi k güvenliğini tehlikeye sokma suçlarında, alkol veya
uyuşturucunun insan vücudu üzerindeki etkilerinin değerlendirmek gerekir.
Aile Mahkemesi kusurlu eşin veya diğer aile bireyinin;
a) Aile bireylerine karşı şiddete veya korkuya yönelik söz ve davranışlarda bulunmaması,
b) Müşterek evden uzaklaştırılarak bu evin diğer aile bireylerine tahsisi ile bu bireylerin birlikte ya
da ayrı oturmakta olduğu eve veya işyerlerine yaklaşmaması,
c) Aile bireylerinin eşyalarına zarar vermemesi,
ç) Aile bireylerini iletişim araçları ile rahatsız etmemesi,
d) Varsa silah veya benzeri araçlarını genel kolluk kuvvetlerine teslim etmesi,
e) Alkollü veya uyuşturucu herhangi bir madde kullanılmış olarak şiddet mağdurunun yaşamakta
olduğu konuta veya işyerine gelmemesi veya bu yerlerde bu maddeleri kullanmaması yönünde altı
aydan kısa süre için gerekli tedbiri alır.
5395 No’lu Çocuk Koruma Kanunu 03.07.2005 tarihinde kabul edilerek 25876
sayı ve 15.07.2005 tarihli Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Çocuğun haklarının korunması amacıyla:
1. Çocuğun yaşama, gelişme, korunma ve katılım haklarının güvence altına alınması
2. Çocuğun yarar ve esenliğinin gözetilmesi
3. Çocuk ve ailesinin herhangi bir nedenle ayrımcılığa tabi tutulmaması
4. Çocuk ve ailesinin bilgilendirilerek karar sürecine katılımlarının sağlanması
5. Çocuğun, ailesinin, ilgili kurumların ve sivil toplum kuruluşlarının işbirliği içinde çalışmaları
6. İnsan Haklarına Dayalı adil ve etkili bir usul izlenmesi
7. Soruşturma ve kovuşturma sürecinde çocuğun durumuna uygun özel bir ihtimam gösterilmesi
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
148
8. Kararların alınmasında ve uygulanmasında, çocuğun yaşına ve gelişimine uygun eğitimini ve
öğretimini kişiliğini ve toplumsal sorumluluğunu geliştirmesinin desteklenmesi
9. Çocuklar hakkında hapis cezasının en son çare olarak uygulanması
10.Çocukların tedbir kararlarının yetişkinlerden ayrı olması
11. Suçlu çocukların deşifre edilmemesi gerekir.
Çocuk koruma kanununda çocuğu koruyucu ve destekleyici tedbirler: Bu kanunla aile içi şiddete
uğrayan veya başka nedenlerle korunmaya muhtaç çocuğun öncelikle aile ortamı içinde korunmasını
sağlamaya yönelik tedbirleri öngörülmektedir. Bu kapsamda başlıca tedbirler; danışmanlık, bakım,
eğitim, sağlık ve barınma konularına ilişkindir.38
a) Danışmanlık tedbiri: Çocuğun bakımından sorumlu kişilere çocuk yetiştirme, eğitme ve çocuk
gelişimi ile ilgili sorunların çözümünde yol göstermektir. Çocuk gelişiminde ayrılma, birleşme terorisi
ile bireyselleşme durumunun niteliğine dikkat edilir.
b) Eğitim tedbiri: Çocuğun bir eğitim kurumuna devam etmesi veya bir sanat ve meslek öğrenmesi
için usta, kurum veya bir işyerine yerleştirilmesini içerir.
c) Bakım tedbiri: Çocuğun bakımından sorumlu kişinin herhangi bir nedenle görevini yerine
getirememesi halinde çocuğun resmi veya özel bakım yurdundan ya da koruyucu aile hizmetlerinden
yararlandırılması veya bu kurumlara yerleştirilmesi
d) Sağlık tedbiri: Çocuğun fi ziksel ve ruhsal sağlığının korunması ve tedavisi için
gerekli geçici veya sürekli tıbbi bakım ve rehabilitasyonunu, madde kullanımı halinde de tedavilerinin
sağlanmasına yönelik faaliyetleri kapsar.
e) Barınma tedbiri:Barınma yeri olmayan çocuklara ve ailelerine barınma sağlama,
2.4.1. Çocukların Kaçırılmaları:
Kandırma, yalan; güç kullanarak, bir borcu sebep göstererek ya da korkutarak taciz ve cinsel
sömürü amaçlı, zorla fuhuş ya da başka kölelik biçimli hayat için, çocuğun yerinin değiştirilmesidir.
Günümüzde çocukların kaçırılması, ilerleyen iletişim teknolojileriyle devletler üstü bir boyut
kazanmıştır. Ülke sınırları içinde kaçırma, kırsal alandan kentlere, turistik yerlere, askeri üslere
ya da büyük inşaat alanlarına doğru yapılmaktadır. Sınır dışına kaçırma ise, ana ülke (çocuk
yasal olmayan yollarla buradan kaçırılır), hedef ülke (gidilmek istenen yer) ve geçiş ülkeleri olmak
üzere üç ülkeyi içerir. Ülke dışına kaçırılan ve “Kurtarılan” çocuklar ise, ülkelerine döndüklerinde
fuhuş yaptıkları ve daha sonra ülkelerine yasal olmayan yollarla geri geldikleri için suçlu sayılırlar.
Çocuklar bağırarak yardım ister. İhbar süreçi kolaylaştırılır, desteklenir.
Çocuk İşçiliği ( çocukların çalıştırılması )
Çocuğun gelişimini engelleyici, haklarını ihlal edici işlerde ya da düşük ücretlerle iş gücü olarak
çalıştırılmasıdır. 2002 tahminlerine göre, Türkiye’de 6-14 yaş arası çocukların %4,2’si ve 15-17 yaş
arası çocukların %28’i çalışmaktadır. Türkiye’de en az 42.000 çocuğun sokaklarda yaşadığı ya da
çalıştığı tahmin edilmektedir; ancak gayri resmi rakamlar 80.000’e kadar çıkmaktadır.
TEKİLLİK TEOREMİ
1. Hasta özneldir.
2. Olasılıklar sonlu testle değerlendirilir.
3. Öngörülebilir durumlar önceliklidir.
4. Sistemin bir başlangıcı ve bir sonu vardır.
5. Kaotik teoriye göre olaylar eklentilerle değiştirilmiştir.
6. İlk değerlendirme son değerlendirmeye göre daha yalındır.
7. Cezada kanunilik, minimal delil, çekirdek bilgi, iyi niyet varlığı, uzlaşı süreçleri ile değerlendirilir.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
149
8. Her olay nispi ve izafi dir.
9. Bilinenden bilinmeyene doğru süreç değerlendirilir.
10. Değerlendirme hiçbir şeyin kaçırılmadığı alandır. Yalan, iftira, aldatma, yabancılaştırma, sahte,
ayrımcılık gerçeğin oluşmasında sistem kurulması sebebidir. Sistem onu oluşturan parçaların her
birinin etkilerinden daha fazladır.
11. Olaylar eş zamanlı yatay, dikey hiyerarşi ilişkisi ile birleştirildiğinde farklılık ve çeşitlilik
çerçevesinde organize suç oluşur.
12. Kurallar geçici, değiştirilebilir özellikleri nedeni ile değiştirilmesi ön görülüyorsa hasta
değerlendirme süreci usulsüzdür.
13. Kanıta dayalı tıp çerçevesinde delillerin önemliliği
a. Tanık, sanık, fail ifadeleri: Gözler açık, bakışın dalgın olduğu; sesin giderek arttığı ifade de
anksiyeteli konuşmayı; gözler tam açık, kafa bazen geriye gitmesi, gözlerin bir noktaya odaklı
olması korkulu tanımlamayı; alın kırışık, gözler nerede kapalı iken ağlamalı konuşma ağrıyı gösterir.
b. Muayene bulguları: sübjektiften ölçülebilir olabilene doğrudur.
c. Laboratuar verilerinin hastaya uygunluğu, yanlış ve yanlı ölçülebilir değerlendirmelerinin yanı
sıra yanlış pozitif ve negatif değerlendirmeleri ile ilgili kanıtların varlığı ile değerlendirilir.
d. Çıkar ilişkileri değerlendirilir.
e. Tekrar soruları, yeterlilik durumları ile kişinin duygusallığı aktivitesi bilimsel görüşün değerliği
etkilenir.
f. Anlaşılmayan durumlarda hipotez güvenilirliği tartışmalıdır.
g. Otopsi verileri histopatolojik değerlendirmelerin çeşitliliği ile uygundur.
h. Kabul kriteri güncel, hukuki yarar ve ilgi alanı ile değerlendirilir.
i. Denetim yapılabilen durumlar diğerlerinden daha yararlıdır.
j. Derleme, olgu sunumu, random çalışma, çift kör çalışma, meta analiz verileri olguya uygunluk
açısından değerlendirilir.
k. Doğal kendiliğinden yürüyen süreçler katkısı eklentisi en az olan olaylardır.
l. Hipotezin olmadığı durum açıklanarak ifadenin denetlenmesi netleşir.
DAMGALANMA: Bir kişinin içinde yaşadığı toplumun normal saydığı ölçütlerin dışında olması
nedeniyle toplum üyeleri tarafından kusurlu, değersiz olarak tanımlanmasıdır.
1. Damganın kaynağı olma özellikleri: Sosyal, kültürel, ekonomik süreçler önemlidir.
2. Damgalama niteliği ile ilgili stereotipiler: İnançlar.
3. Emosyonel tepki: Toplumun negatif stereotiplerinin biliniyor olması ve paylaşıyor olunması gerekir.
4. Var olan ön yargının davranışsal olarak ayrımcılığa yol açması gerekir.
5. Grubun etkin bir şekilde damgalanabilmesi için gerekli olan sosyal, ekonomik, politik güç
bulunması uygun olur.
ÇOCUĞUN SUÇA İTİLMESİ
MK m. 346 kapsamında öngörülen koruma tedbirleri hakimin ana babaya nasihat etmesi, ana
babayı uyarması, çocuğa danışman tayin etmesidir. MK m. 347’de çocuğun ana babanın yanından
alınarak bir kuruma ya da bir başka ailenin yanına yerleştirilebilir. MK m. 348’de ise en ağır tedbir
olarak ana babanın çocuk üzerindeki velayet hakkının kaldırılması hükme bağlamıştır.
SUÇLULUĞU AÇIKLAYAN DURUMLAR
1.Sorumluluğu red etmek: tesadüfen oldu.
2. Başkasının zarar gördüğünü inkar etmek: Ödünç aldım. Kavgamız özel.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
150
3. Mağduru red etmek: Dükkan sahibi yoktu.
4. Kendisini suçlayanları suçlamak: Herkes yapıyor.
5. Üst makamlara başvurmak: Kendim için yapmadım. Toplum istedi.
6.Etkisizleştirme tekniği: izolasyon.
7. Kontrol kuramı: Bağlanma-taahhüt (vaat etme)- katılım- inanç
8. Kapsama kuralı: İç ve dış kapsayıcılar
9. Sosyal tepki kuramları: Etiketleme (battı balık yan gider)
10. Çatışma (milgram deneyi): Sorumluluğun paylaşılmasıdır(1-4).
DAVRANIŞ MODELİ:
Şimdi burada bir olayla karşılaşan kişinin gösterdiği duygu, tutum, etkinlik ihtiyaç, beklenti, inanç,
öncelik bağıntıları ile sınırlandırılarak yapılan etki veya tepkidir. Güncel bir konuyu değerlendirmek
için ölçüt geliştirmeye model oluşturmaktır.
Model oluştururken sınır eşiğine göre karar verilir. Yarar, çıkar, fonksiyon düzeltici, kontrol, deneme
yanılma tarzı unsurlardan yararlanılır. Kişi yaşarken şunları öncelik vererek geliştirir. “Bulunmaz
hint kumaşıyım.” “Yalnız ben düşünürüm” “Çalışır, üretirim. İnsanlar bana bağlanır. Benim değer
yargılarım mutlak doğrudur. Bilinmesi gerekir.” Toplum o insana aşağıdaki değerleri öğretir:
Temel insan hak ve hürriyeti her insan içindir. Pozitif ayrımcılık hakkaniyet oluşturulması içindir.
Herkes düşünür. Egemenlik topluma aittir. Rekabete ve riske hazır olmalısın. Ulaşılabilir, yararlı,
denetlenebilir, kontrol edilebilir üretim için öncelik değeri alırsın. Değişim yasa, kural, teori üretiminin
uygulanabilir alanı olduğunda sınırlı kabul edilir. Bunun için süreç uygulaması yapılır. Acı ortaktır.
Ateş düştüğü yeri yakmaktadır. Acının hiyerarşik yapılanması, karşılaştırılması, yüceltilmesi yeni
acılara yol açar. Aşağıda belirtilen modellerden biri seçilerek kişi davranışının gereğini gösterir.
Bunlar şunlardır:
Biyopsikososyal modele göre her olay kişinin ruhsal durumunu değeri ölçüsünde etkiler.
Açık sistemli canlı modeli: Çevreden madde ve enerji alır. Kendisine uygun hale getirir. Ürünlerden
bazısını atık olarak çevreye yayar. Döngüde geri beslemelidir. Negatif entropi düzeni, organizasyon
derece ölçütlüdür. İnformativdir. Kararlı duruma ulaşılabilir. Farklılaşır. Eş sonuçludur.
Anayasa modeli: Kurucudur. Hakları gösterir. Görevi göstermez. Anayasa tekelde toplanmayan
paylaşılmış meşru metin içerir. Kişi öngörüsü özgüvene (kendilik, üreme, bağışıklık ve düzeltme
ve kontrol yetisi) dönüktür. Kişi kendine zarar vermez. İhtiyaç hak çerçevesinde karşılanır. Kişinin
zarardan korunma hakkı vardır.
Aile modeli: Kişi olay değerlendirmeyi, geliştirmeyi aile içi dinamiklerle öğrenir, uygular. Sıkı
disiplinli aile, riske yer vermeyen ailedeki çocuk paranoid veya bağımlı kişilik örüntüsüne öncelik
verir. Aile bireyleri toplum değerleri (reklam cümle analizleri), siyasi açıklamalara göre geliştirilir.
Öngörü modeli: Yönetim yereldir, kabul edilir risk altındadır, Risk delili ihtiyaç karşılamaya, güvene
dayalı değerlendirilir. Risk analizine göre en çok öldüren, görülen, özürlük oluşturan durumla ilgili
ruhsal değerler sisteminde yatırım fazladır. Koşullu uyaran modelinde ihtiyaç, beklenti, inanç
davranış ve tutum geliştirmede önemli ve önceliklidir. Kişiye özel modele göre kişiye has yaşam
teması değerlendirildikçe nesnel tanımlama yapılabilir.
Güçlülük-zayıfl ık-fırsat-tehdit modeli: Olay fırsat bulunduğunda güç temini-devamı-ortaya
konması yönüyle anlamlandırılır.
Yargılama modeli: Olay meşruyet yetki ve yeterlikle sınırlı incelenir. Hakim halk adına dosyadaki
bilgilerin kanıt özelliğine göre vicdanı ile karar verir. Yeterlilik yerine ideolojik özdeşlik ya da yakınlık
ölçütü kullanılmaz. Sorun tanımlama, kolaylaştıran ve zorlaştıran durum için tehlike kritik kontrol
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
151
noktalarının analiz ve kıyaslama, planlama ve organizasyon, yenilikcilik, uyumluluk, inisiyatif
alma, iş birliği, karar, kontrol ve düzeltme ile son durumu değerlendirilir. Sorumluluk açısından
olayın epidemiyolojisi, etyolojisi, patogenezi, klinik seyri, prognoz, tehlike analiz kritik kontrol nokta
değerlendirmeleri, düzeltme ve önleme ile değerlendirme yapılır.
Bilgi işleme modelleri: Genetik yapı üzerine kortikal işlemler ağsal kurulmuştur. Nörokognitif
koordinasyon dinamik kuramı gelişimseldir. Osilasyonel nöral topluluklar bulunur. Sinematografi ktir.
Nöral evrimde kompleksite bulunur. P300, P3a ve P3b etkileşim modeli organiktir. Bilgi işlemleri
sinerjetiktir. Görsel sistem diğer duyulardan öncelikli algılar.
Bilgi işlemede entegratif model: Bütünü bilmeden parça tanınamaz.
Seri işleme modeli: Erken seçme, süzgeç zayıfl atma, seçici kurulu, geç seçme modeli ile içerik
geliştirilir. Kapasite modeli: Kısıtlı veri ve kaynak modeli, ayrışmamış kaynaklar modeli, çoklu
kaynaklar modeli ile açıklanır.
Paralel dağılmış işleme modeli: Paralel duyusal bilişsel işleme modeli, büyük çaplı nörobilişsel
ağlarda dağılmış işleme modeli, kortikal bellek kuramı, osilasyonel nöral topluluklar ile psikofi zyolojik
kuramlar geliştirilmiştir. Davranışsal olan zaman içinde koşullarla küçük değişikliklerle korunarak
devam eder.
Kişiliğin Hexaco Modeli: Dürüstlük-Alçakgönüllülük (H): samimi, dürüst, sadık, sadık mütevazi /
alçakgönüllü karşı sinsi, hilekar, açgözlü, iddialı, ikiyüzlü, övünen, kendini beğenmiş. Duygusallık
(E): duygusal, aşırı hassas, duygusal, korkulu, endişeli, savunmasız karşı cesur, sert, bağımsız,
kendinden emin, kararlı. Dönüklük (X): giden, canlı, dışadönük, hoşsohbet, konuşkan, neşeli, aktif
karşı utangaç, pasif, içine kapanık, içe dönük, sakin, çekingen. Uyumluluk (A): hasta, hoşgörülü,
huzurlu, hafi f, hoş, yumuşak, nazik karşı huylu, kötü, kavgacı, inatçı, asabi. Vicdanlı (C): örgütlü,
disiplinli, çalışkan, dikkatli, titiz, hassas karşı özensiz ihmalkar, dikkatsiz, tembel, sorumsuz, dalgın.
(O) Deneyimi Açıklık: , entelektüel, yaratıcı, sıradışı, yenilikçi, ironik karşı, sığ yaratıcı olmayan,
geleneksel.
Değer beklentisi modeline göre toplumsal rol gereği suç işlenmektedir. İnanç modeline göre
Tanrının belirlediği kurallara göre davranılır. Kutsal değerler diğerlerinden kıymetlidir. İstisna
modeli: Genelleştirilmiş kurallar ender olaylarla dar manada yorumlanarak bozulabilir. Neden sonuç
modeline göre her olay deterministiğini, bağıl değerlerinin varlığını gerektirir. Tutum geliştirme
modelinde rol model için meşruyet, yeterlik, yetkilik önemlidir. Tutarlıkta ihtiyaç, güvenlik, ilgi, sevgi,
değerlik, önemlilik, ulaşılabilirlik, erişilebilirlik önceliklidir. Çocuk gelişiminde bağlanma modeli
hak geliştirmede öncelikle değerlendirilir. Tutum değiştirme ilkeleri modelin güvenilirlik derecesi,
modellemenin etkiliği, modelin gözlemlenebilir özelliği, temsil edilme ve seçim yapmadaki niteliği,
aktif katılım niteliğinin olmasıdır. Rol model teoremine göre olay anı ve yerinde kişi etkinliği
incelenir. İkna modelinde rol durum, bağlanma nesnesi önemlidir. Risk altındaki istismar ve sömürü
açısından korunur. Pozitif ayrımcılık yapılır. Rol modeli (Psikodrama): Moreno tarafından geliştirilen
tiyatro psikolojik sorunun grupla tedavisidir. Eşleme, rol değiştirme, ayna tekniği kullanılır. Gerçek
drama ederek test edilir. Kendini gerçekleştirme, durum canlandırma, yaşam provası, gelecek
sunumu, büyü dükkanı, hayal sunumu, rüya sunumu ile şimdi burada ilkesine göre spontan,
yaratıcı, eylem davranılarak hastalık tedavisi yapılır. Yaşam hazırlıksız olan için zordur. Çerçeve
yeni ve uygun tepki içeriklidir. Düne ait keşkesiz, yarına ait korkusuz düşünce tarzıdır. Bağımsız,
bağlantılı, cesaretli, an yaşanır. Ol an incelenirken merkezde ben bulunur. Ebeveyn, çocuk, erişkin
davranış modeli: Öteki ile bağlantı ailedeki bireylerin rolü gibi davranış geliştirilir. Kişi soy bağının
kuvvetine ve kültürüne olan inanç ve bağlılık düzeyine göre ötekine hürmet, saygı, sevgi, dostluk,
intikam, kıskançlık, korku, güven, sakınma, kaçınma, hizmet etme, emretme ve kollama, şiddet
uygulamanın koşullarına göre davranış gösterir. Kişilerin kontrol, değer ve otonomi sistemi kişiye
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
152
ve topluma aykırılığı temas düzeyi, katılım alanı, işbirliği açısından sorun alanı oluşturur. Sosyal
iletişim, duygusal düzenleme ve işlem desteği gerekir.
İş arkadaşlığı, rekabet ve liderlik modeli: Amaç uyguladığında rahat ettiği, sorulduğunda
açıklayabileceği kuralları saptamaktır. İşi almak için lider özellik gerekir. Her işi değil, bazı, önemli iş
alınır. Seçilmek gerekir. İnsan düşünen hayvandır. Basit düşünülür. Gerekli yer ve zamanda açıklama
yapmazsa sonucuna katlanılır. Duygular açıklanır. Davranışlar basittir. Kişilik kader olmaması
için değişim gereklerine uyulur. Tutum tutarlı olması için referans izlenilebilir meslektaşların ve
politikacıların stilidir. Belirsizlik, boşluk yönetim riskini ortadan kaldırmak, azaltmak hedeftir. Liyakat,
performans, akreditasyon kurallarına göre rakipler geçilir. Önce adalet. Tahahhütname özel yaşam
alanları merak edilmez. İfade özgürlüğü savunulur.
Rekabet modeli: Serbestlik, atomisite, homojenite, mobilite, saydamlık, kar-fayda maksimizasyonu
vardır. Marx gelir dağılım tablosuna göre emek mal cinsinden değeri vardır. Emek arz talebi yedek
işçi oranı ile ilişkilidir. Bölüşüm adalet sağlanması mutlak, eşitlik, farklılık, kaynak, refah, liyakat,
serbestlik teorilerine göre değerlendirilir.
Rasyonel aktör modeli: Kişi ekonomik modelde olduğu gibi nesne hakkında en ucuz, en kaliteli,
en yakın, en ulaşılabilir olana göre karar vererek davranış gösterir. Olasılık, belirsizlik ve boşluk
içinde davranış zaman ve karar açısından çember üzerinde gidiş süreçine benzer. Yanlış çapa
tuzağı, mevcut durumda tutunmak, batık maliyet, aşırı özgüven, erteleme, önceki olumsuz
deneyimler, ihsas-ı rey (kararını belli etme) sorunsallarına dikkat edilir. Belirsizlik altında karar
verirken iyimserlik, kötümserlik, uzlaşma kriteri, eşolasılık kriteri, pişmanlık durumuna dikkat edilir.
Risk altında karar verirken beklenen fırsat kaybı, fayda teorisi, belirlilik eşdeğeri ve risk primi göz
önüne alınır.
Hiyerarşi (örgüt) modeli: Yapısal programlanma özelliği önceliklidir. Alçaklık, yükseklik, eşitlik
durumu yönetime tabi olarak değerlendirilir. Yöneticiye uyum beklenir. Yönetici düzenleme ve
denetleme rol gereğini güncel yerine getirir. Hata düzeltimine yol açan kişiler ödüllendirilir. Bakış
açısı bulunulan yer, lider, grup kimliğine göre fonksiyoneldir. Grup kimliğini kuvvetlendirmek
merkezden çevreye doğrudur. Devlet modeli: Kişi davranışını devlet kurumları gibi yerine getirir.
Muhatap belirleme, yönetmede oldukça yararlıdır. Günlük yaşantı düzenlemesi, geliştirilmesi, eşitlik
esasına göredir. İnanç modeli: Kişi inandığı, paylaştığı grup özelliklerine göre öncelikli düşünür ve
karar vererek davranış gösterir.
AGIL model: Kültürel açıdan toplum için bilişsel, dışavurumcu, ahlaki, hukuki simgeleme vardır.
Uyum, hedef kazanım, entegrasyon, geçikme kavramları önceliklidir. Olgu modeli: Kişi şimdi burada
gereği izafi yet gereği olgunun deterministik özellikleri, deneyimleri ile karar verir. İstisnalar kararını
etkilemez. Seçim önceliği fen kuralları, ihtiyaç, güvenlik, önemlilik, beklenti düzey ilişkisi iledir. Tıpta
uygulama hatası için aydınlatılmış onam gerekleri dokumantedir, gereklerine uyulmuştur. Kayıt
yapılmıştır. Süreç yönetiminde hastanın belirtileri uyum açısından önemlilik sırasına konulmuştur(
ABCDE gerekleri, özürlü olma, manevi ızdırap, ekonomik değer). Bunun gereği yapılması
halinde zarardan sorumlu olunmaz. Diğerlerinin yönetiminde sağlık personelinden yararlanılır.
Komplikasyon zamanında anlaşılarak gereken kabul edilen riske göre yapılmıştır. Ramak kala
izlemi yapılmıştır. Konsultasyon gereği yerine getirilmiştir. Tedavi sıralaması ABCDE; fonksiyon
engelleyen durum. Hatamızı anladığımızda hastaya söylersek kast yokluğu söz konusudur. Çoklu
neden varsa tıpta uygulama hatası yoktur. Özensizlik, ihmal varsa uzlaşı ile sorun giderilmiştir.
Karar verme modelleri: Belirlilik altında karar verme, belirsizlik altında karar verme (Eşit olasılık
(Laplace) kriteri, kötümserlik (Maksimin) kriteri, iyimserlik (Maksimaks) kriteri-Pişmanlık (Minimaks)
kriteri, gerçekçilik (Hurwicz) kriteri dikkate alınır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
153
Risk altında karar verme (Beklenen değer kriteri-Beklenen kayıp (zarar) kriteri-Fırsat kaybı
kriteri), kısmi bilgi altında karar verme, rekabet altında karar verme ve belirsizlik ile karar vermektir.
Benzetim modeli: Maliyet, zaman, tekrar, güvenlik, yasallık gereği modellemede gerekir. Hayal,
rüya, beklenti tanımlamada benzetim önceliğidir. Yaşam kalitesinin ortama bağlı modeli: Kendine
yeterlik, benlik saygısı, kontrol algısı, değer biçme, algılanan yaşam kalitesi, kişilik, öteki eylemi,
çevre koşullarıdır. Ayna yansıması modeli: İstihbarat yapan uzman kendini rakip yerine koyarak da
olayı analiz eder. İlgili kişinin bağlantıları bilinmediğinde ciddi analiz hatası yapılır. Kapalı sistemler
teorisine göre kişi suç işlemesi belli koşullar altındadır. Basınç altındaki tencere patlamaması
için uygun koşullar yaratılır. Reversibilite, kompansasyon, kompetisyon ölçüsünde homeotasisi
sağlanır. Zaman modeline göre yapılması gereken hemen, beklemeden, koşullar gözetmeden
değerlendirilir. Grup modeline göre şimdi burada açıklanan, kabul edilen beğenilen durum önemli
ve anlamlıdır. Ekonomik modele göre nesne kıtlık, öncelik, sahiplik, fırsat açısından anlamlandırılır.
Matriks modeli: Olay öngörüsü ve, veya, eğer, eğer değilse, hepsi, bazısı, bazen ile çoklu
değişken bağlantı içerik yüklenmesi sonuçta karar verme t zamanında a ivmesi, v hızı, s yolu
tanımlaması ile yapılır. Aşağılanma modeli hiyerarşik yapılanma gereği davranılmıştır. Hiyerarşik
modelde egemenlik alanı oluşturma yoludur. Eşitlik modeline göre farklı durum kendilik içinde
değerlendirilir. Korku modeli. Korku ağlarına ait bilgiler şunlardır: 1) Korkutucu uyaran ve
duruma ilişkin bilgi; 2) Korkutucu uyarana ya da duruma verilen bireysel tepkiye ilişkin bilgi; 3)
Korkutucu uyaranın anlamlandırılması ve izleyen yanıta ilişkin bilgi. Kişi tehlikeden çekinerek,
kontrolü artırarak süreç geliştirir. Yaşam enerjisi modeline göre değer kişinin varlığından, içinden
gelmektedir. Başarısızlıklar başarıya giden yolu gösterir. Spor modeli: Genetik spora uygunluktur.
Başarı beceri eldesi için uzun soluklu çalışmayı gerektirir. Hücum savunmadan daha kıymetlidir.
Anlık olayın olasılıkla gerçekleşmemesi yenilgi acısını artırır. Şanssızlık oyun modelinin kaderi
olarak yorumlanır. Tekrarlanamaz. Bir dahaki sefere başarılı olunacağı vurgulanır. Dispozisyon
stres modeline göre stres yoğunluğu arttıkça ruhsal hastalık oluşur, performans düşer. Buzdağı
hipotezine göre görünen ruhsal durum egonun dengeli hali olup superego ve id’in gizlenmiş halidir.
Algı teoremine göre duyu ile tanımlanan sınırlı, farklı içeriğe sahiptir. Ayrımcılık modeline göre
nefret edilmesi gereken, etnik niteliği olan olumsuzdur. Robot hastabakıcı modeli: Uzun süre
hayattadır, şikayet etmezler. Teşekkür istemezler. Monoton iş yaparlar. Hata yapmazlar veya az
hata yaparlar. İnsanlar ona kabalık yapabilir. Dezavantaj ve sınırlılığı: pahalıdır. Kolay değiştirilmez.
Onların zihinleri bizden farklıdır, insan gibi anlamaz, analiz yapamaz. Monologu bulunur. İlk kontrol,
periyodik bakım, garanti durumu önemlidir. Çevreye zararı çöp tarzındadır. İnsanı bağımlı kılar.
Matruşka model: Pandora kutusundaki duygular gibi kişi konuştukça sorun yumağı artar. Kendilik,
ailevi, toplum, çevre katılımcı çerçevesinde konu incelenir. Yenilik modeline göre denenmemiş,
uzaktaki nesne şimdi burada sahip olunandan daha kıymetlidir. Boşluk modeline göre başlangıç
koşulları belirsiz değişim halindeki olayın parçası olarak işlem görülmektedir. Optik dalga teoremine
göre duygusal dalgalanma çerçevesinde abartılar, çöküşler izlenir. Sosyal bilişsel kurama göre
kişi suça itilmiştir. Gerilim modeli düşük çatışmalı durumlar (gurur, önyargı, öncelik) birikerek
sorun yumağı büyür. Cinsellik modeli: Cinsel arzu diğerlerinden önceliklidir. Mağduriyetin gücü
modeli: Kişi güçlü ve yetkili olan karşı taraf için farklı davranış tarzı (şikayet, zor kullanma, mizah)
yoluyla hak elde etme yolunda uğraşısıdır. Öğrenilmiş çaresizlik modeli bellek kaydı olumsuzlukla
yüklü olup, buna öncelik verir. Duygudurum bozuklukları için kullanılabilir. Yetersizlik, başarısızlık
duygudurumu belirgindir. Reaksiyon modeline göre etki tepki kuralları geçerlidir.
Durumsallık modeli: Şimdi burada dürtüsel, işlevsel davranış söz konusudur. Duygu yükü ağır
basan durum (80/20) öncelikli değerlendirilerek gereği yapılır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
154
Biyolojik Pazar modeli: Mal ve hızmet değişim değerlendirmesinde ihtiyaç karşılama öngörü oranı
sonucu direk etkiler. Beklenen etkileşim modelinde kazanç büyüklüğü önemlidir. Nucleusaccumbens
etkilidir. Öngörü ve bellek hatırlaması Nucleusaccumbensde kodlanır. Deneyim ve karar gerektirir.
Madde kullanımında aşermeye dopaminerjik reseptörleri ile etkilidir.
Beklenen yararlık teoremi: Ölüm ve olan olay hariç diğerlerin çeşitliği ile farklılığı akla getirir.
Orbitofrontal korteks çoklu bilgiyi kıyaslayarak düzenleme yapar. Dorsolateral prefrontal korteks
kognitif kontrol ve planlama yeridir. Bellek sisteminde rekabet ile sabit düzeltilmeyen soyut tanımlama
ile dikkat atalet, aktivasyon açığı, bilişsel karmaşıklık ve kontrol teorisi ile değiştirmeme sonucu
pekiştireçler önad öğrenilmesini sağlar. Yüksek ayırt edici özellik ile yakın mesafe üyeliklerinden
ayırt edilmiştir. Risk belirsizlik, tehlike büyüklüğü (av, açlık) ile ilgilidir. Varyans, standart sapma,
varyans katsayı, çarpıklık, basıklık, olasılık, entropi; simetri, öngörü, dağılım, çeşitlilik ile duruma
özgüdür.
Duygu Model: Nötral durumda yaşanırken büyüklük, sezgisel nitelikle aktive edilen fi zyolojik
sistemle duygusal yanıt açığa çıkar. Limbik sistem teorisinde ödül ceza sistemi etkindir. Cinsel,
duygusal, sosyal, beslenme ve davranış değişikliği gözlenir. Negatif uyarım talamus aracılığı ile
amigdaleye yönlendirilir. Korku ile belirginleştirir. Orbitofrontal korteks hipotalamus aracılığı ile
endokrin sistemi etkinleştirir. Somatik işaret hipotezi ile duygu anlamlaştırılabilir. Prefrontal korteks
zeka, okuma, yazıyı anlamlaştırma, konuşma akıcılığı, viziospatial yetenek, yüz tanıma ile ilgilidir.
Prefrontal ventromedial kısım değer, işaret ve öğrenilenleri birleştirir. Prefrontal korteks ihtiyaç,
yararlık, beklenen, öngörülen durum değerlendirmesinde ödül sisteminin çalıştırılmasında etkilidir.
Eşitsiz durumlar, sınıfl andırma hataları duygulanımı olumsuz yönde etkinleştirir. Adaletsiz durum
algısı beklenenden farklı davranışa yol açar. Oyunda denge üzerinde anlaşma sağlanır. Sistem
ikili, üçlü yollarla birbirini etkiler.
Simulasyon modeli: Aynalama ile benzer durum tanımlaması süreçi ilerletilir. Empatik duygular
sezgiseldir, kontrol ve planlama sorunsalı korku ile karıştığından tanımlaması güçtür. Ödül, ihtiyaç
ve isteme önceliği; fedakarlığın karşılıksızlığı, ötekine ceza ile karşılık verme, intikam hissi kişide
gerilime (mahkum çıkmazı), fantom duyguya yol açar. Olumlu pekiştireç ile sistem geliştirilir.
Harita modeli: Yol haritasına göre süreç geliştirilir, öngörü değerlendirilir. Göçmenlik modeli: Kişi
terk edilmiştir. Yalnız ve çaresizdir. Yardıma muhtaçtır. Sosyal izolasyon sebebi ile sevilmeye
ihtiyaçı artar. Hastalık durumu alevlendirir. Korku paranoid durumu hızlandırır. Araya giren
zorlamalı düşünceler obsesiv-kompulsiv bozukluğa yol açar. Kontrol edememe duygusu hakimdir.
Kabus, gece terörü durumu artar. Anhedoni, uyuşukluk yerleşir. Yerleşik hayat modeline geçiş ile
süreç farklı yöne kayar. Duygulanım modeli: Kişi arkadaşlık, yalnızlık; beğenilme, sevilme, şükür,
kendini kabul ettirme; sahiplenilme, mülkiyet; açlık; aşağılık, utanma; gurur, kibir duyguları güçlü
olup devamlı duygu durum yerleşiminde etkilidir. Sezgisel alanda belirsizlik, bölgesellik, dikkat
önyargı, ulaşılabilirlik, çoğunluluk, baz oranında farklılık, inanç, önyargıda kör nokta, amigo etki,
seçim, kümeleme onay, bağlaç yanılgı, muhafazakarlık, bilgi, abartılı beklenti, yem, odaklanma
hata, kumarbaz yanılgı, sabit kolay etki, ayrımcılık, falcılık, etkiyi çevçeveleme, marka, illizyon,
aldatıcı bağlantı kurma, örnekleme hatası, ahlaki kimlik, neden etki, risk, seçici algı, çelişen
paradigmayı red etme, stereotipi, sağ kalım, zaman tasarrufu, yer hata, zaman hata sorunsalı
bulunmaktadır. Sosyal açıdan benmerkezli teşvikler, temel yükleme, halo, asimetrik içgörü,
illüzyon, şeffafl ık, aldatıcı üstünlük, homojenlik, yakıştırma, genelleme sorunsalı bulunur. Bellek
hataları olayın garipliği, seçim hataları, çocukluk amnezisi, muhafazakarlığa, regresyon, tutarlılığa,
bağlam, silinmeye, başkası hatırlara, mizaha, gerçek illizyonuna, aldatıcı korelasyona, düzeye,
liste uzunluğuna, yanlış bilgilendirmeye, görüntü tespitine, pozitiviteye, işleme, anımsamaya,
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
155
boşluğa, kaynağa, öngörülebilirliğe, teleskop etkisine, dil ipucuna, güçlüye, eksikliğe ait sorundur.
İncinebilirlik modeli: Kişi olayı eleştirel olarak direnç, karşıt aktarımla değerlendirir. Neden ben soru
yanıtı sık aranır.
Kriz modeli: Risk hastalık, felaket, ekonomik kıtlık, işsizlik, kazalar olup; bunun sonuçlarına
katlanamama veya kendini felakete adama hali ile geliştirilen modelde kriz gözlenir. Anksiyete
ve korku temelli olarak gerginlik içerisinde yaşarken olay kriz geçiştirme kültür ve davranışına
dönüşmüştür. Şaşırma, hızlı reaksiyon verme, bastırma, gelecek kaygısını ön plana çıkarma,
psikosomatik hastalanma sorunsalı gözlenir. Sorun tanımlayarak çözüm üretme aşaması içtensamimi
uygulanır.
Bağımlılık modeli: Madde kötü kullanımına bağlı algı değişikliği olur. Madde kullanımında hormonal
değişikliğe eşlik eden nöronal aktivitenin tabakalı difüzyonel etkilenim yoluyla duygusal ve davranış
değişikleri gözlenir. İnsanın mutluluk, şehvet, istek, rüyada his, enerjik his, kahkaha, odaklanmaya
ait yönelimi fazladır. Bunu gerçekleştirirken ağızda kuruma, iştah azlığı, yorgunluk, bulantı, kusma,
sersemlik, konuşma güçlüğü, hatırlama, halusine olma, çarpıntı, kulak çınlama, baş dönme,
sakarlık ve durgunluk alanında davranış gösterir. Sıklıkla mutlu, rahat olunur. Başlangıçta az miktar,
zamanla artar. Diğer madde ile birleşir. Fonksiyon değişir. Öteki ile konuşurken onu anlayamaz.
Mutlu olmak az enerji gerektiren, uyumluluktur. O halde öncelikle içselleştirme açısından konunun
anlaşılması gerekir. Kullanırsa hapse girer, bu modda görüşme yapılmayacağı kesin dille aktarılır.
Zarar durumu koşullu olasılık içerisinde predispozan durumdur. İdeali hiç başlamamaktır. Başlayan
için diğer modellerden de yararlanmak lazım. Her insan mutluluk moduna girmez. Ya saldıran,
öldüren, canavarlı halusine duruma kişi girerse diye farklı boyut açıklanır. Her olay bir tortu bırakır.
Ruhsal alanda da bu acıdır. Mutluluk değil. Sorumluluk alanında katlanacak olan kişi yargıya
hesap vereceği bildirilir. Sömürü, istismar dünya özellikleri aktarılır. Bağımlı olunan madde değil
identifi kasyon nesnesi olmalıdır. Mücadele-direniş modeli: İktidarın uygulamalarına karşı özgürlük,
değişiklik önermesini öncelikli kılar. Tehlikeden korunma, güçlü yanı keşif, merhamet anlaşılması,
direnç sonucu çoğu pencereleri kapayarak paranoya ile ilgili hastalık artışı gözlenebilir. Selye’nin
uyum teorisini inceleyiniz.
Çatışma modeli: Rol çatışması, kişilikle örtüşmeyen rol, iletişimin direk ve eşit olmayışı, bireyin
kendinden kaynaklı durumlar önceliklidir.
Ceza Modeli: Kişilere uyması gereken kanun ve cezası bildirilir. Zorlama belirgin ve geneldir. Biat
kültür gereği gözlenir. Egemen güç cezada orana dikkat etmeksizin topluma ders olsun diye olayı
değerlendirilir. Öncelikle suçlunun ıslahı incelenmez. İstihbarat gereği toplumda davranış geliştirilir.
Kanuna uymayan kontrol edilir. Delil toplanır. Cezalandırılır.
Savaş modeli: Olay öncelikli olarak ele alınır. Satranç oyunundaki gibi norm ve değerler üretilir.
Şah gerekli yer ve zamanda hareket eder. Asimetrik bilgi ve algı oluşturma önceliklidir. Merhamet
başkasının şanssızlığından sıyrılmakla ilgili duygusallıkla yada yaratıcı, sabırla ilgilidir. Mahkum
ikilem modeli: Kişi diğeri ile anlaşırsa az veya hiç ceza almaz iken diğerinin aldatma, ihanet
durumunu düşünerek olayı açıklamasıdır. Kişi diğerinden bağımsız karını en fazla düşünerek süreç
üretmesidir.
Önemlilik modeli: Karar önceliği tanımlanan değere göredir. Nihai güç kullanma isteği gereğinin
yapılmasıdır. Kararsızlıkta aşırı dışa açılım olur.
Kontrol modeli: Kişi olayın şimdi burada istenilen değerde olup olmadığını ölçmesidir. Çok yaygın
kullanılır. Komplo modeli: Olay sıralaması güçsüz olduğu zannedilen kişi veya kişilere karşı fırsat
ele geçirildiğinde yapılmıştır. Olay açığa çıkarılmayışı yapan kişilerin hiyerarşik korunmasındandır.
Bağlanma-bireyselleşme modeli: Çocuk bağlanarak sosyalleşir, politik davranır. Bireysel özgürlükleri
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
156
ile tercih yapar, ya kendini gerçekleştirir veya psikoz yada nörozla yaşar. Algı oluşturma modeli:
Yakıştırma, savunma, diğer konuya geçme, yanlışlamacılık, demagoji, niyet okuma, genelleştirme,
benzetme ile kişinin ikna edilme, kanaat oluşturulması sağlanır.
Reklam modeli: Kesinlik içeren, izafi yete yer vermeyen modeldir. Tüketim kültürünün yaygınlaştırılması
esası önceliklidir.
Felaketleştirme modeli: Model önerisinin anlaşılması için maden ocağının çöktüğünü düşünün.
Oradaki insan davranışlarına göre felaketleştirmedeki sorunları değerlendirilir. Yetersizlik, öncelik,
protesto, güvenlik, suçlama, ölü gömme, yas tutma, muhalif duygu ve davranış, protesto, sömürü,
istismar alanları izlenerek karar verilir. Zamanında uygun davranış gösterme gereğinin anlaşılması
için anı yaşa, ölü kokuşturma, ölü gömme, yas reaksiyonu model gereğini yapma önerilir.
Kaçış yaşam odaları geliştirilmiştir. Ceset depo odaları, kriz yönetim merkezi bulunur. Acılar
yarıştırılır. Sonunda değeri bulunarak sistemde yerine konulur. Yetersizlik alanının geniş veya dar
değil belli oranda olduğu, sorumlulukla ilgili olmadığı, paylaşılması ile anlaşılma gereği görülür.
Felaket anının anlaşılmasına yönelik tümcelerden bazısı şunlardır: Sedye kirlenmesin. Çizmemi
çıkarayım mı? Demiri ısırarak hava aldım. Ayağımın önüne düştü, bir şey yapamadım. Kurtarmaya
gelecekler. Tekme, tokat, bağırış, istifa sesleri…” Bugün bana deli divane oldu deyin. Soma’da
yüreğim karardı. Soma’ da aklım kaldı.” Birleşik afet modeli: Afet öncesi temel zorluklar Afet
olaylarının olup olmayacağına, yardım malzemelerine olan taleplerine; afetin şiddetine ve olduğu
yere; ulaşım ağında oluşabilecek hasar düzeyine, depolanmış malzemelerin zarar görme oranına
ait belirsizlik vardır. İnat (iddia) modeli: “Sevdiğimizle konuşurken kimin dediği olacak” tartışması
yüzünden bazen hayat çekilmez oluyor. O halde: 1.Hak konusu ise akan sular durur. Hukuken
gereği yapılır. 2. Tehlike durumu: a)Önlenme, ortadan kaldırma durumu konuşulur. b) İlgililerden
görüş alınır. c) Beklenebilir. d).Mahkemeye başvurularak vasi, kanuni müşavir tayini yaptırılır.
3. Liderin otokratik, demokratik, katılımcı, liberal, karizmatik, babacan veya anacan, dönüşümcü
tipleri vardır. Farklı zamanda farklı lider özelliği ile ortam dostane oluşturulabilir.
4. Önemsiz, az önemli ise teklif yapanın dediği olur. Sakın önemsiz denilmez. “İstediğin olsun
isterim.” denilebilir. 5. Tarafl ar küçük sorun abartısına dikkat eder. 6. Konu zaman içinde çözülecek
tekniği uygulanabilir. 7. Başkasının görüşü alınabilir. Eşgüdüm ve odak belirlenebilir.8. Kabul, red,
olabilir, karışmıyorum, diğer seçenek gibi çözümler de vardır.
Kurallara dayalı model: Kişi istenileni emir alarak yapar. Askeri disiplin modelidir. Laiklik modeli:
Ayrılıkcı, yerleşik din, pozitif uzlaşma, ilkeli mesafe gereği yapılabilir. Yüzleşme modeli: Rasyonel
düşünemeyen insan için yüzleşme modeli anlaşılması, aranması gerekendir. Sorgulamak varlığın
nedenini değil nasılını değişimini anlamayı öngörür. Anlamayanlar (utanç, suçlama) için intihar,
cinayet gibi ikili sistemle biter. Basamaklandırmak gerekir. Öncelikle içselleştirilmiş sorumlulukla
ödev alınır. Görev beceri ve tutumla yerine getirilen süreçtir. Şimdi burada varlık gereğini neden
ile değil nasıl ile öngörerek inceleyeceğim. Basamakta önce başkasıyla, sonra sevgiliyle, …
fi nalde kendinle sorgulamada yüzleşirsin. Kendinle yüzleşme ölçütü en belirsiz olanıdır. Arzu, rüya,
diğer modellerle geçişli, kontrollü incelenir. Sorumluluk meşru kişi tarafından atanan yetkili kişinin
dar bir alanda usulüne uygun inceleme ile esastan kararı gerektirir. Kendi sorumluluk alanımızı
korkmadan, mevcut hali ile yetkiliye bırakmamız gerekir. A olayının başlangıç koşul belirsizliği,
devamda oluşum değişikliği ölçütünü bilen olmak gerekir. İlk defasında cezasızlık öngörülür.
İkincisinde kusur, üçüncüsünde kast düşünülür. Şimdi burada iken içselleştirilen samimiyetle kast
suçu için özür dilemek cezasızlık nedenidir. Sistem geliştirmeye uygundur. Kontrol ve denetimi
realiteye uygun modelle geliştirenler ve düzeltenler tehlike kritik kontrol noktalarının sentezini ve
ramak kala analiz yapanların iç dengesi şimdi burada uyuma adaptedir. Öteki yetkiliye ihtiyacı
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
157
kontrol, geliştirme, düzeltme noktasındadır. Hakim olan yetkili veya toplum için samimiyet varsa
kurumsallaşma basamaklarının yerleştiği gözlenir. Tez anti tez uygunluk gereği aksi durum
varsa nihilistik sistem gereğine ulaşılır. Böylelikle sistem yıkılır, yenisi inşa edilir. Ben kendim için
geçmişimle birleştiren ruhsal alemimi, umut-beklenti-ihtiyaca uygun restorasyonunu yapmaktayım.
Olması gereken değil ihtiyaç, gereksinim, inanç doğrultusunda yüzleşmeye devam etmekteyim.
Özürlü modeli: Kişi doğuştan veya edinsel fonksiyonel arızası bulunur. Kabul etme halinde (lütuf)
başrol oynanır. Zor görev cesaret işidir. Çevrenin yaşam koşullarını gerçekleştirmeye uygunsuzluğu
(rampa, çukur, oluk, mazgal) kişi sağlık sorununu artırır. Sosyal aktivitesini engeller. Tuvalet gibi
yerler depo amaçlı kullanılması, bakımsız olması sıkıntıdır. Engelli için “hem kadın, hem sakat,
hem ruj sürüyor.” “Engelliye dilenciye verilen sadaka verilir” tarzı önyargı tümceleri ayrımcılığın
derin köklerini gösterir. Yardım edilmesi halinde teşekkür beklemek vicdan rahatsızlığını,
merhametsizliğini, acımasızlığını, kişi özürlü olma korkusunu yansıtabilir. Azınlık grup düşüncesi
ile hareket edilmesi vaka sıklığının azlığından değil, konunun anlaşılmamasındandır. Çevrenin
yaşam koşullarına uygun hale getirilmesi medeniyet göstergesidir. Özürlülerin beğenilmeleri, takdir
edilmeleri, kendilerinden vazgeçmemeleri gerekir.
Sıfır toplamlı oyun (Bulotto) modeli: Deneme yanılma gereği benzer, zıt, farklı olayların
gruplaması ve gereği tekrarlı yapılır.
Schelling ayrışma modeli: İnsan davranışında sınır eşik değerini aşma etkilidir. Eşgüdüm ve
odak noktaları, pazarlık ve taahhüt, kendi kendine taahhüt, mikro güdüler ve makro davranışlar
insanı farklılaştırır. Sorun çözümünde eşgüdüm ve odak analizinde en son görüşülen, konuşulan
cümle üzerinden değer üretilir. Pazarlık ve taahhüte göre iletişimde tehdit, pazarlık, taahhüt içeriği
kullanılır. Kendi kendine taahhüt ile sorun yumağı çözülür. Mikrogüdüler ve makrodavranışa göre
etnik ayrışım sorunu yalnız ırkçılık, gelir farklılığı gidermekle değil diğer sorunlarla da birleştirilerek
analiz yapılarak değerlendirilir.
Psikodrama modeli: Sorun oyunlaştırılarak doğal, kendiliğinden süreç anında kişinin olayın farklı
boyunu görmesi, yeni düzenlemeler yapması esasına dayanır.
Biyolojik model: Beklenti, ihtiyaç, inanç, bağlaştırma durumuna göre pekiştireçlerle davranış
ilişkisi hücrenin feed back’i, iletişim yolu, enzimatik özellikleri, hücre duvar özellikleri, biyolojik ajan
etkileri (affi nite, virulans, patojenite, mikropların öğrenme-hatırlama-iletişimi) ve önlenme süreçleri
ile açıklanır. Biyofeed mekanizmasına göre kişinin olaya biyolojik uygunluğu da değerlendirilir.
Davranışta kas gevşetme yolları bulunur.
Kimyasal model: Bağın etkisi ve kuvveti, yarışmalı, geri dönüşümlü, aşırdırma, uyarma, patlama,
parlama özelliklerine göre davranış anlamlandırılır.
Fiziksel model (Zamanda yolculuk modeli): Işık hızına yakın, yüksek kitle ve enerjili yapının
gerçekleşmesi halinde neden sonuç bağlantısı ortadan kalkar. Zaman genişler. Suç durumunun
simüle edilerek modeli oluşturulabilir. Deterministik durum ortadan kalkacağı için oluşan şizofrenik
durum tedavi düzenlemesi için zamanda ve yerde yolculuk modeli yada genel görelilik modeli
oluşturmak gerekecektir. Tutarlılık ilkesine göre kendini öldürme hiçbir koşulda gerçekleşmemesi
gerekir. Suç durumunun yarattığı sorunu kişiye anlatmak ve çözüm yolunu göstermek için kullanılır.
Kişi büyük ebeveynden birini asla öldürmez. Çünkü aksi takdirde kendisi oluşmaz. O zamanki
çelişki çözülemeyeceğinden varlık felsefesi doğrudur. Her kişi varlığını yadsımaz. Varlığını geliştirir.
Kişi nesne ilişkisi zaman ilerlemesi, neden sonuç ilişkisi, iktidarın gündemi bütünselliği ile konu
incelenir. Ümitin çare olması için varlığın kabulünün inşası öncelikli ele alınır. Entropik uygunluk
önemlidir. Simetri enerji korunumu gereğidir. Görelelik durum belirlemede yararlıdır. Karanlık
aydınlığın olmamasıdır. O halde karanlık değil, aydınlık vardır. Karanlık enerji evrenin genişlemesi,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
158
süpersimetrik parçacıklar, büyük birleşme, süpersimetri, spin teoremi, maddenin halleri, maddenin
etkileri (basınç, genleşme, esneklik, çözünürlük, hal değişimi), sicim kuramı, etkileşme (kuvvetli,
elektromanyetik, zayıf, gravitasonel) konuları davranış açıklamasında kullanılabilir.
Koşullu olasılık modeli: Koşullar zorunlulukla belirgin olsaydı, neden ile eylem, koşul ile etki
arasına çatışmaya ve düşünmeye ayrılan bir zamanın girmemesi gerekirdi. Başlangıç eylem
koşullarının oluşturduğu sonuçtur. Akıl araçsaldır. Kutsal amaç irrasyonel, varılan hedeftir.
ÖLÇÜTLER: Benzerlik, özdeşlik, zaman-yer ilişkisi, nicelik, ölçütlük, nitelik derecesi, karşıtlık,
neden-sonuç ilişkisi.
Benzerlik: Kişi kendi benzerini arar. Öteki ile sınırlar. Hoşgörü ve karşılıklı anlayış geliştirilir. İyi
yönetişim şeffaf, hesap verebilir, katılımcı ve etkindir. Beklentiler açıklanır. Fırsat eşitliği yaratılır.
Özdeşlik: İş verimliğinde uygulanması gereken standartlara uyulur.
Zaman: Dinleyeceğim. Mümkünse en son konuşulur.
Yer: Odada hakim alana oturulur. Özgüven göstergesidir.
Nicelik: İstatistiki verilerle sıklık açıklanır.
Ölçütlük: İnceleme alanı için vurgulanması gereken önemli cümle açıklanır.
Nitelik derecesi: Akredite sistem açıklanır.
Karşıtlık: Tehdit durumunu tehlike analizinde kritik kontrol noktaları, ramak kala standardı ile
gelecek öngörüsü sağlanır. Sınır vurgulanır. Suçlama durumu nadir olup mahkeme kurallarına
tabidir. İhmal, özensizlikte sorumluluk kabul edilir.
Neden sonuç ilişkisi: Yapay zeka, bulanık mantık ilkeleri ile açıklanır. Yapısal eşitlik, Bayes, Path
analiz, Markov süreçlerinde yakınsanma ile sorun anlaşılır. Konu incelenirken indirgenebilirlik,
dönemsellik, tekrarlanabilirlik, ergonomiklik, tersinebilirlik, düzeltilebilirlik, nitelikler nicel olarak
değerlendirilerek dengeli öngörü bağlantısı basamaklı oluşturulur. Monte Carlo rassal modeli ile
riskli olgusal durum simüle edilerek olayın benzetim modeli oluşturulur.
Koşullu olasılık modelinde kıyas kuralları şunlardır:
Öncüller olumluysa sonuçta olumlu olur.
İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.
Öncüllerden biri tikelse sonuçta tikel olur.
Orta terim sonuçta yer almaz.
İki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.
Yaratıcılık ile taklit, sahtekarlık, aldatma arasındaki bağlantı açısından incelenmesi gereken
hususlar şunlar olabilir.
İlişkisel çalışmalarda karıştırıcı değişkenler kontrol, yordama amacına hizmet etmez.
Değerlendirmede olgusal davranış birinden diğerine doğru yaşam, rol ve görev anlam ve değer
yükü iledir ve geri dönüşsüzdür. Olasılığı kesin sonuç, zaruret sayan akıl yürütme delir, sıfır sayan
kendini suçlamadır.
Meşruyet, yetkilik sorunsalı uzun süreli farklı kişilerle değerlendirmekle kazanılır. Bağımlı
değişkenler sabit tutulduğunda nasıl sorunsalı çözümleyerek liyakat geliştirilebilir. Bağımsız
unsurlar demografi k özelliklerle bağımlı hale getirilmemelidir. Olgu için ötekinin inancını diğeri
“zayıf” olduğunu belirterek yalancı pozitif ayrımcılık sağlayarak liyakatın kendisine geçmesini
sağlayabilir. Mağduriyetin gücü kullanılırsa ötekinin algı oluşturması ve bağlanması kolaylaşır. İradi
olmayan yönlendirici toplumsal etken; planlı üretim teknolojisi, yatay ve dikey ilişki düzey artışı ile
serbest ticaretin yaygınlaşması özgürlük ve eşitlik isteyenler için bağımlılık modelinde tercih nedeni
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
159
olmuştur. Şiddetin ortadan kaldırılmasına yönelik söylemin içerik yönünden artırılması istenilen
tutum geliştirilmesini kolaylaştırır. Şiddet uygulayıcısının istediği meşru muhataplık sağlanır. Politik
zemin belirginleşir. Uzlaşı için sözleşme esastır. Özellikle ihtiyaç duyulan emek işinde paylaşım
daha yüksek iken, bireyselleşme ve suçlama durumu daha düşüktür. Bireysellikte rekabet dağınık
odadakinde, düzenli odada çalışan için daha olumlu olabilir. Loş ışık düşünce geliştirmede yararlı
olabilir. Zaman kısıtlığında bağlantılı dil performansı rakam performasınkine kıyasla daha yüksek
anlaşılır hile ile birlikte olabilir.
Sözleşme modeli: Rekabet alanlarında kullanılır. Kendine istemediğin davranışı başkasına yapma,
başkasının sana yapmasına izin verme, yaptığında bunun gereğini yaparız sözleşmesidir. Somut
normatif ilkeler geçerlidir. Değerler tartışılır. Çoğunluk kuralı uygulanacaksa hak dışı durum
içindir. Sorunda mahkeme kuralları geçerlidir. Seçilmek için kişi kurallara uygun (serbest, adil,
denetlenebilir) normatif davranış geliştirir.
SONUÇ: Koşullu olasılık izafi yet için uygundur, olguya has niteliği itibari ile yapısal eşitlik modeli
ile geliştirilir. Önerme doğrudur. Önerme kapsayıcıdır, sınırlar. Önerme haricini dışlar. Önermenin
diğer durumlarla ilişkililik derecesi vardır. İstisna manası olayı başlatan, hızlandıran-yavaşlatan, son
duruma etkisi açısından dar manada yorumlanır. Başlangıç koşulları, karıştırıcı durumlar kontrol,
kaotik sistemle deneme yanılma ile değil delille değerlendirilir. Minör sebep akut etkili, başlatan,
alevlendiren, sonlandıran özelliği ile kronik etkide genelleşmiş önceliği olan majör sebebin önünde
istisnai durum olarak yer alır. Yapısal eşitlik, Bayes, Path analiz, Markov süreçlerinde yakınsanma
ile konu anlaşılır. Sır olan durum analizinde uzlaşı imkanı yoksa asimetrik bilgi yönetimi kuralları
Mahkeme Usul Kuralları çerçevesinde süreç geliştirilir. İletişim kurması yönünde kişinin hukuki
çıkarları açıklanır. Tehlikelilik arttıkça anlık organize uygulama tekniklerinin gereği yapılır. Bu anda
yapılan zaruri, gerekli, yakın ve gerçekçi tehlike giderme yönünde ise nasıl olacağına endişe
duyulmadan gereken sorumluluk üstlenilerek görev gereği yapılır. Buna ödev denir. Seçim sırasında
evrensel değerlerin yerel uygulanması sırasında kamu düzeni, hukuk üstünlüğü ve kanun üzerinde
eşitlik ilkelerine göre belirleyeceğiz. Oluşmuş, oluşan, oluşacak tehlikeli kritik kontrol bölgelerindeki
gizliliklerin açıklanma, önleme, ortadan kaldırma yollarının bulunması ve uygulanması yolunda
ortak değerlerin korunması durumunda özgür olarak liyakatı belirleyeceğiz(20-22).
ÖĞRENCİ VE İŞ HAYATI HAKKINDA
İşe girip çalışmak istiyorum. Bana yardımcı olunuz?
Tanımlama: İş yeterliği ve yetkisi olan erişkin kişinin günlük aktivitesidir.
Hipotez: İşe girersem sorunlarım azalır.
Epidemiyoloji: Bu konu çoğu öğrenci ve velinin sıklıkla gündemindedir.
Etyoloji: Kazanılacak meslek alanında çalışılması gerekir. Her kişi kendi sorununu çözer.
Patogenez: Meslek kazanımı için yetkinlik ve yeterlik olmalı. Bu olmadığında sömürge, istismar
sorunu gündeme gelir. Öğrencinin hakkı eğitim önceliklidir.
Klinik: Öncelikle derslere çalışmak gerekir. Tıp Eğitimi zordur, niteliklidir.
Prognoz: Eğitim ve öğretim hakkından vazgeçilemez. Temel insan hakkıdır.
İş hayatı sonraki önceliklidir. 35 yaşında işe giren bir kişi 30 yıl çalıştığında 65 yaşında olur.
Vazgeçilmez durumlar: Tıpta uygulama hataları, intihar, cinayet, tükenmişlik sendromuna
dikkat. Kritik nokta kontrol ve tehlike analize göre duygularıma, davranışıma ve tutumuma göre
beklemeliyim. Sabır...Sonuç: Okumaya devam....
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
160
Suç işleme sebepleri:
Ekonomik yoksunluk: Güçsüzlük, onur, gurur kaynak sorunu olarak öngörülmüştür.
İmpulsivite: AIDS, akatizi, madde kullanımı, Alzheimer, antikolinerjik deliryum, aterosklerotik
kalp hastalığı, aralıklı patlayıcı bozukluk, hiperaktif dikkat eksikliği sendromu, bipolar bozukluk,
borderline kişilik bozukluğu, beyin tümörü, kısa psikotik bozukluk, serebrovasküler hastalık, inme,
deliryum, ansefalit, Huntington koresi, hipotiroidi, hipertiroidi, hipoglisemi, karşıt olma karşı gelme
bozukluğu, menenjit, mental retardasyon, multipl skleroz, steroide bağlı duygu durumu, Parkinson,
porfi ri, SLE, PTSB; sanrısal bozukluk, şizoaffektif bozukluk, seksüel sadizm, travmatik beyin
yaralanması, vitamin eksiklikleri, Wilson hastalığı(2,3).
Genetik: Kromozom anomalileri (XXX,XXY,XYY).
Genetik metabolik hastalıklar: Sanfi lipo, Vogt, fenilketonüri.
Hormonal: Tiroid fırtınası, Cushing, androjenler, östrojenler, projestinler
Çevre: Nahoş hava, kalabalık, hava kirliliği, gürültü.
Öykü: Erken şiddet öyküsü, çocuk istismarı, olumsuz ebeveyn modeli, önemli kişilerin sınırlılığı,
olumsuz okul performansı, önceki şiddet epizotları.
Kişilerarası: Düşük engellenme toleransı, provokasyon, şiddete maruziyet
Biyokimyasal: GABA ve serotonin eksikliği.
Nörolojik: Beyin tümörü, beyin yaralanması, epilepsi.
Yetersizlik: Seçenekleri değerlendirememe.
Karıştırma: Rol ve statü değişiklik ve durumlarını belirleyememektir.
Yetersiz algılama: Kritik kontrol noktalarını değerlendirmeyen eksik ölçütlerle karar verilmiştir.
Düşsel yaklaşım: Emir veren işitsel varsanı, paranoid sanrı, eksitasyon, madde kötü kullanımı,
kişilik bozukluğu.
Kalıplaşmış yaklaşım: Karşı grup öfke, nefret temelli değerlendirilir.
Sorunu yalınlaştırmak: Sorun kaynağı davranış değil kişidir.
İkilemli yaklaşım: Sorun çözülemediğinden bıkkınlık oluşturmuştur.
Duygusal yaklaşım: Dışa vurum yanlışlığı, sinirli-öfkeli affekt, emosyonel labilite, irritabilite,
impulsivite, engellenme eşit düşüklüğü.
Özdenetimden yoksunluk: Düşük sosyoekonomik durum, ilaç uyumsuzluğu, sosyal durum kısıtlığı.
Belirsizlik: Başlangıç, süreç, tanımlama sorunsalı gözlenir.
Çatışma: Sınırlı kaynakların yönetimi (para, mal, zaman); değer yönetimi (öncelik, ilke); ruhsal
gereksinim (ait olma, güç, özgürlük, eğlenme) nedeniyle kişinin kaçması (çekilme, inkar, görmezden
gelme), saldırı yapması (şiddet, tehdit, öfke) veya problem çözme yöntemi (bilgilendirme, genel
kural üretmek) ile değerlendirmesi söz konusudur(1-4). Çatışmanın isyana dönüşmesi gıda için
kıtlık sorunundan değil adaletli dağıtımına ait sorundan kaynaklanır.
Sosyal: Kırık cam’ı olan otomobil üç gün içinde yağmalanırken sağlam otomobile bir şey olmamış,
kelebek camı kırıldıktan sonra ilk etki olduğundan sonraki otomobil parçalanması hızlanmıştır(kırık
cam teorisi).
Suç işleme aşamaları:
I. Kültürel yatkınlık: “Yuvayı dişi kuş yapar” tümcesi anneliğin kutsanması, itaat etmesi ve biat
kültür gereğini erdem olarak göstermektedir. Duygusallık açısından sevgi, kırılganlık, müşfi klik
kurban kültüründe günah keçisi, hedef noktası ile kurban kimliği tanımlanmaktadır. Emanet edilen,
korunan zayıf halka tanımlanmıştır. Ayrımcılık gerekçesi haklılık unsuru olarak ilkel düşüncede
yer aldığından sorgulamaksızın geç geldiği, yemek yapmadığı, fl ört ettiği gerekçesi ile kişi şiddet
mağduru olmaktadır. Onuruna düşkün, mağdur tarafından tahrik edilmiş cinsel yönden aç kişinin
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
161
dürtülerini tatmin etmesi kurallı olarak gösterilmekte, aydınlatılmış onam ve rızayı göz ardı
gerekçesi olmaktadır. Sevilme arzusu ihtiyaç olarak gösterilmektedir. Bunun kanıtları için uğraş
yoğunluğu ispat ve itaatın ıslah için sunulması şiddeti meşrulaştırır. Oysa erdem normatifdir. İyilik,
adalet, yardımsever, dayanışma, sadakat, cesaret ister. Bireysel hak, onur, eşitlik, mutabakat ve
yükümlülük olduğunda süreç açık fi kir, yaratıcılık, merak, öğrenme aşkı ve geniş ufuk ile genişler.
Yurttaşlık, hakkaniyet, liderlik, bağışlayıcılık, alçakgönüllülük ve tevazu ile kişinin sosyalleşmesi
artar. Meşrulaştırma zararı kabul etmeme, kurbanı red etme, kınayanları kınama, ilkeleri-değerleri
ileri sürme, karşılaştırma, yeterlilik farklılığıdır. Özür dileme pişmanlık, zararı giderme, cezayı
kabullenme, bağışlanma isteği iledir. Yadsıma kaçamak yanıt verme, özdeşleştirme, istisna, makul
gösterme yolu iledir. Toplumun dikkatinden kaçınma, kendine ait açıklamaları en aza indirme,
kendinden bahsederken dikkatli olma, sosyal etkileşimleri en aza indirmek için kişi uğraşır(5).
Savaş, ulusal varlığın tehdit edildiği durumlar; genel tehlike (Tehlike fi ili ya da yakın olmalıdır.
Ulusun tamamına yönelik olmalıdır. Toplumun örgütlü yaşamının sürdürülmesi tehdit altında
olmalıdır. Kriz ya da tehlike kamu güvenliği, halk sağlığı ve asayişin sağlanması için Sözleşme’de
izin verilen normal tedbir ya da kısıtlamaların yetersiz kalacağı derecede istisnai olması gerekir.);
uluslararası hükümlere aykırı olmamak halinde istisnai fi iller uygulanabilir(6).
II.Çözülme: Üretim ve tüketim ekonomi yönünden ataerkil toplum yapısında fırsat bulunulduğunda
marjinal suç işlenmekte ve sonuç kutsanmaktadır. Damgalanmak korkusu gizliliğe yol açmaktadır.
III. Ayrımsal birlik: Tez ve antitez birlikteliği kaotik durumu ve buna bağlı gizlilik süreç geliştirmeyi
sağlar. Terbiye ile kışkırtılmış isyan inkar, yansıtma, ussallaştırma ile ruhsal dengenin sürdürülmesini
güçleştirir.
IV. Etiketlenme: Kişi davranışı normal olarak tanımlanır. Sıklık, şiddet ve gerçekleşme olasılığı
artar. Sıradanlaşır.
IV. Sosyal kontrol aşaması: Rol ve statü gereği yatay ve dikey bağlantılar değer, ihtiyaç, inançlara
göre suç işlenmesini kolaylaştırır veya zorlaştırır.
V. Suç anı: Lokus minöris rezistansiyası olan predispoze zayıf kişi presipitan unsurla güçlendirilmiş
sosyal etki sonucu toplumun az veya yoğun olduğu yerde anlık, hızlı hareketle suç işlemektedir.
VI. Suç sonrası: Yakalanmama gerginliği, gizlemenin yol açtığı sıkıntı ikrarı, tevil yollu ikrarı, ihsas-ı
rey kolaylaştırmaktadır. Övgüyle suç itiraf edilir. Kişi rahatlar. Kişinin suç işlediğini anlayanlar
vurguladığında kişi olayı inkar etme, karıştırma yoluna gider. Ceza alma çıplaklıkla, yoksunlukla
açıklandığında ürküntü ve korku artmaktadır. Umutun arttığı durumlarda geçmişteki hatanın niteliği
vurgulanarak her insanın geçici nedenlerle suç işlediği anlatılır. Kişi cezasını çekmekte olup
çekecektir. Bunun hissi tretmanın doğruluğunu gösterir. Her insanın kusurunun olduğu, olabileceği
vurgulanarak da yeni suça hem zemin hazırlanır hem de başkasının suçunu mazur görülür. Bu
durumda açığa çıkan sorun giderme yolu bildirilerek samimiyetle suçtan vazgeçi, suçu ihbar
durumu geliştirilir.
Cezaevi kişiyi özgürlüğünden yoksun bırakır. Mal ve hizmetlere ulaşımı zorlaşır. Kişisel özerklik
sınırlıdır. Kişi güvenliği daralmıştır. Cinsel ilişkiyi sınırlandırır(1).
İfade alırken empatik, açık uçlu, basit ilgi çekici, açıklamaya motive edici sorular sorulur.
Yüzleşmede kabul, itiraz, alternatif geliştirme, uyumluluk, utanma, suçlama, korku, inkar gelişir.
Kişi istediği tarzda yanıt verir veya vermez(7).
İfade değerlendirmede yararlanılan kriterler şunlardır:
1. Özne tanımlaması: Ali bey, Ayşe hanım, efendi, herif, ev, o.
2. Özne yüklem uyumu: Ben ile tanımlı cümle yoğunluğu anlamlıdır. Biz gibi çoğul, o gibi belirsizlikler
anlamsızdır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
162
3. Zaman kipi değişikliği: İfadeyi anlamsızlıştırır.
4. Edilgen yapı: Elde olmadan, kendiliğinden, kazayı tanımlama içindir.
5. Takdik kelimeler: “Sanırım, galiba, emin değilim, hatırlamıyorum, belki, olabilir, dilimin ucunda”
stratejik değişiklik göstergesidir.
6. Bağlantı kelimeleri ve bağlaçlar: “Ama, lakin, ancak, zira, fakat” söylenen ilk cümleyi
anlamsızlaştırır.
7. Davranış sonrası duygu ifadeleri: İkileme, ambivalans, benzetme, korku, sevinç tanımlamalarının
olaya uygunluğu önemlidir. Anlatıştaki kopuşlar, dolgular, tereddütler ifade güvenliğini azaltır. “Benim
gibi biri, kuran çarpsınki, onur kırıcı, mahalleliye sorun, kefi liyim” gibi tümceler aldatıcı olabilir.
8. Yapı testi: Giriş % 20, olayın anlatıldığı kısım %50, sonuç % 30 oranındadır. Değer durumunda
bedel karşılığı yatırım, emek, üretim, üretim araçları ve bedavalıkla ilişkisi ihtiyaç ve güç bağımlılığı
ile ölçüm yapılır. Olayın benliğe uygunluğu, şekilsizliği, yabancılığı zaman içinde ifadenin
değişeceğini akla getirir. Mahkeme safhasında ifade kişi tanımlaması, zaman ve yer uygunluğu, delil
değerlendirme serbestisi, tanık ifadesi, olay yeri ve keşif incelemesi ile doğru-yalan değerlendirilir.
Kişinin ifadelerine itibar edilip edilmeyeceği yukarıda belirtilen hususların yanı sıra mahkemede
bildirdiği olay anındaki davranışlarına ait tanımlamaların fi ziksel etkileri yol göstericidir. Olayın
geçtiği yerin ışık durumu, saldırganla tanık arasındaki mesafe, saldırganın elinde silah bulunması,
tehlikelilik düzeyi, stres derecesi, anımsamayı etkiler. Sanığın iğfal (aldatma) yeteneği sonuç
üzerine etkilidir. Buna göre kuşkulu görülen durumlar yorucu olsa da tanıklık açısından izlenebilir.
Stocholm sendromu açısından mağdur kişi fail hakkında olumluluk duyguları geliştirir. Lima
sendromuna göre kişi teröristin suyuna kapılır. Stockholm Sendromu: Rehine olan birinin teröriste
empati ve sempati duyarak onun yaptıklarını savunması, onun grubuna geçmesi yada aynı ideoloji
gereğini yapmasıdır. Bu sebeple tanık, mağdur ilişkisinde zorunluluk durumlarının etkisine dikkat
edilir(8-10). Takdiri deliller arasında sayılan tanık HMK’nın 240 ila 265. maddeleri arasında ve CMK
m 46’da düzenlenmiştir. Tanıklık, üçüncü kişilerin dava konusu konu hakkında duyu organlarıyla
edinmiş oldukları bilgileri mahkemeye bildirmesidir. Olayların her insan üzerindeki etkisi farklıdır.
Geçmişte benzer olaylarla karşılaşmış olma, bunun tekrarlanma sıklığı ve tanık üzerinde bıraktığı
etki ile dava konusu olayın benzerlerinden ayrılan yönleri değişik algılamalara yol açar. Bellek
etkilenir. Tanık yemin eder. Sır veya çıkar ilişkisi olma durumunda tanıklıktan çekinilir(11). Delil
yasakları şunlardır: 1) Konusu bakımından yasaklanmış deliller (CMK m 47) 2) Delil aracı yasakları
(CMK m.45, 46, 48) 3) Elde edilmesinde uygulanan metot dolayısıyla yasaklanan delillerdir( CMK
m 148). Aydınlatma yükümlülüğünün yerine getirilmesi (CMK m 147), insan haysiyetine aykırı
olmayan fi iller (CMK m 148), olay yeri inceleme ve otopsi kurallara aykırı olmaması (CMK 79-81),
dinlemenin hukuka aykırılığı bulunmaması, kışkırtıcı ajan kullanılmaması, sır kavramına (CMK m
47) uyulması gerekir. Tanık koruma kanununa göre aile içi şiddet, organize fi illerde tanık korunabilir.
Tanığın mahkemedeki ifadesi öncelikle görmeye dayalıdır. İnandırıcıdır. Olayla uyumludur. Tanığın
ifadelerini mahkemede sunarken bilişsel, duygusal ve tutum uyumu gözlenir(11). Kaynağın niteliğine
göre güdülenme, seçici bellek, volanter dikkat, algı durumu, deneyimlere bağlı sahte anılar, şematik
yanlışlar, çıkarımsal süreçler tanığın güvenilirliğini etkiler. Yüzleşme, fotoğraf veya diğer delil
sunumu, olayın keşfi tanığın ifadelerinin anlamlılığını sağlar. Yapay bozukluk Munchausen by Proxy
tanımında tanı ölçütleri gözlemle olursa yargılamada anlamlıdır(12). Ölçülemez veya kanıtlanamaz
tanık ifadeleri şüpheden sanık yararlanır gereğini gösterir(12-14). Mağdur ifadesi esas alınarak
olay analiz edilir. Tanık kişinin mahkemede söylediği tümcelerin görmeye mi, işitmeye mi ait olduğu
tartışılır(15,16). Geçerlik ve güvenilirliğin sağlanma yoluyla ilgili bilgiler aktarılır. Değiştirme etkili
unsurlara dikkat edilir(17). Kimlik belirlenir. Olay anlattırılır. Görüş alanı ile ilgili koşullar sorulur.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
163
“Olay sonrası ilk gördüğünüz kişi ile neler konuştunuz?” ile önyargı ve etkilenim düzeyi incelenir.
Tehdit, teklif, tahrik durumunun öndeğerlendirme anlamlılığı kaydedilir. Olay anı ile ilgili komplike
soru ile etkilenim düzeyi tetkik edilir. “ Ne hissettiniz?” ile duygu durum uygunluğu sorulur. Ölçüm
ile ilgili sorular kişinin değerlendirme yetisini gösterir. Aldatıcı teknik soruların yanıt geçerliği
tartışmalıdır. Bilişsel yeterlik, anlatım anındaki göz temasının doğallığı, pupil genişlemesine dikkat
edilir. Anlatının provaya bağlı olması halinde rijidite önceliklidir. Dil, bellek uygunluğu, samimiyet
kişinin yeterlik inceleme ölçütlerindendir(18,19,23-28).
KAYNAK
1.Savcı İ. Kadın açık cezaevinden notlar. Phoenix Yayınevi, 2004.
2. Çoşkun M, Petit JR. Acil psikiyatri el kitabı. İstanbul Med. Yayıncılık, İstanbul, 2006.
3. Gelder MG, Andreasen NC, Lopez-Ibor JJ, Geddes JR. New Oxford textbook of psychiatry. Oxford University Pres, 2009,
England.
4. Bilge Y. Adli tıp. İstanbul tıp Kitabevi, İstanbul, 2012.
5. Demir K. İmaj yönetimi. Sandal yayıncılık. Ankara, 2003.
6. Dutertre G. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarından Örnekler. Avrupa Konseyi Yayınları, 2003, Almanya.
7. Topsakal T. Psikolojik sorgu teknikleri. Karınca Yayınları, Ankara, 2010.
8. Atasoy S. Bu ayak izi senin Dr. Watson. Doğan Kitap, İstanbul, 2007.
9. Atasoy S. Labirent. Doğan Kitap, İstanbul, 2006.
10. Atasoy S. Her çikolata yenmez. Doğan Kitap, İstanbul, 2011.
11. Kalkan RE. İdari yargılamada tanıklık. http://ehuder.org/hasem/genel_resim/1320149265_1.%2 %DDDAR%DD%20
YARGILAMADA%20TANIKLIK-AR%DE.%20G%D6R.%20RECEP%20EMRE%20KALKAN.pdf (ET 12.02.2013).
12. Değirmenci O. Ceza muhakemesinde tehlike içinde bulunan tanığın korunması. TBB Dergisi 83: 73-122, 2009.
13. Eaton TE, Ball PJ and O’callagha MG. Child-Witness and Defendant Credibility:
Child Evidence Presentation Mode and Judicial Instructions. Journal of Applied Social Psychology 31/9:1845-1858, 2001.
14.Adshead G. Evidence-Based Medicine and Medicine-Based Evidence: The Expert Witness in Cases of Factitious
Disorder by Proxy. J Am Acad Psychiatry Law 33:99 –105, 2005.
15. Balcıoğlu Lİ, Kocabaşoğlu N, Başer SZ. Tanıklık ve Tanık Psikolojisi. Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics
4(1):15-21, 2011.
16. Steblay NK. Wells, GL, Douglass AB. The Eyewitness Post Identifi cation Feedback Effect 15 Years Later: Theoretical
and Policy Implications. Psychology Public Policy And Law 20/1: 1-18, 2014.
17. Coyle IR, Field D. Psychology from the Bench. Psychiatry, Psychology and Law
20/1: 91-104, 2013.
18. Zajacm R, O’Neill S, Hayn H. Disorder in the courtroom? Child witnesses under cross-examination. Disorder in the
courtroom? Child witnesses under cross-examination. Developmental Review 32, 181-204, 2012.
19. Walczyk JJ, Griffi th DA, Yates R, Visconte SR, Simoneaux B, Haris LL. Lie Detection by Inducing Cognitive Load Eye
Movements and Other Cues to the False Answers of “Witnesses” to Crimes. Criminal Justice and Behavior 39/ 7: 887-
909,2012.
20. Karakuş S. Kognitif nörobilimler. Nobel Tıp Kitabevleri, 2008, Ankara.
21. http://en.wikipedia.org/wiki/HEXACO_model_of_personality_structure (ET 23.05.2014).
22. Ku L, Dittmar H, Banerjee R. To have or to learn? The effects of materialism on British and Chinese Children’s learning.
J of Personality and Social Psychology 106/5:803-821, 2014.
23.Stahl SM. Stahl’ın temel psikofarmakolojisi. Çev. Uzbay İT. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul, 2012.
24.Melek İ. Davranış bilimleri. İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul 2013.
25.Malkinson R. Bilişsel yas terapisi. Hyb Yayıncılık, Ankara, 2013.
26.Türkçapar MH. Bilişsel terapi. Uylam Psikoloji Enstitüsü, Ankara, 2014.
27. http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/aydinona/Schelling.pdf (ET 02.06.2014).
28. http://class.coursera.org/neuroec-001 (ET:01.05.2014)
CEZA SORUMLUĞU: Ceza Sorumluluğu: 0-12 yaş arası kişinin (sağır dilsizde 15) ceza ehliyet
yoktur. Suçlu çocuk anasının, babasının veli yada vasisinin gözetimine veya devlet kontrolünde
bir kuruma verilir. 12-15 yaş arasındakilerden (sağır dilsizde 15-18 yaş) işlediği iddia olunan suçun
anlam ve sonuçlarını kavrama yeteneğine bakılır(TCK 31,33). Akıl hastalığı nedeniyle, işlediği fi ilin
anlam ve sonuçlarını algılayamayana ceza verilmez. Davranışlarını yönlendirme yeteneği azalmış
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
164
olan kişiye azaltılmış ceza verilir(TCK m 32).
Suçun anlamı fi il işlendiğinde yapan kişinin yararlanacağı, rahatlayacağı olan durumun gelişmesidir.
Sonuçlarını kavramak ise bundan dolayı başkasının zarar gördüğü, kendisinin cezalandırılacağını
öngörmesidir(1-3).
Çocuğun işlediği iddia olunan suçun anlam ve sonuçlarını kavramaması olayı oyun zannetmesine,
bilgi-görgü ve sosyal durum yetersizliğine, korku-tehdit-telkin altında kalmasına, impulslarına hakim
olmamasına göre değerlendirilir. Olayı ret etmesi, itirazı, kaçamak cevapları, ısrarlı davranışları,
monoton davranımı olayın anlam ve sonuçlarını kavradığını gösterir. Sağır ve dilsizlik 6-7 yaşından
önce başlayan sağırlık halinde konuşma bozukluğu ile birlikte olanıdır(4).
Kohlberg’e göre ahlaki gelişim üç evrede incelenir:
1. Gelenek öncesi düzey: Kişi olayın değerlendirmesini ceza ve itaate göre karar verir. Güç ölçüttür.
Çıkar ilişkisi döneminde pazarlığa göre karar vermektedir.
2. Geleneksel düzey: Aile, grup kurallarına göre kişi karar verir. Sosyal düzen ve beklentiler
önemlidir.
3. Kişilerarası uyum dönemi: Güven, sadakat, saygıya göre değer üretilir.
4. Kanun, düzen eğilimi: Kanunlara herkes uymazsa endişesi ve bunun korunma gereğine dair
fi kirler esastır.
5. Gelenek ötesi ve sosyal düzen dönemi: Otorite insan hakları alanında evrensel ilkelere göre
düzenlendiğine dair içselleştirilmiş fi kirler mevcuttur.
Gilligan’a göre bakım ahlakı görece, özyönelim, adalet ile gelişmektedir(5). Toplumsal alan teorisi
ile genişleyerek evrenselleştirilir.
Ceza sorumluluğu kişinin suç işlediği anda fi ilin natür ve vasfının anlam ve sonuçlarını
değerlendirememesidir. Suçun doğası fi ziksel olarak fi ilin seyrinin değerlendirememek sonucu
kestirememektir. Bıçak deriyi kesip kesmeyeceğini merak etmek, yumruğun kişinin yüzünü nasıl
etkileyeceğini incelemek örnektir. Vasıf ise bu fi il sonrasında olan durumu değerlendirmemektir.
Örnek; ölen kişinin nasıl baktığını, kendisiyle nasıl konuşacağını merak etmektir.
Hapis cezasının tehiri cezadan yararlanmayacak ve bunun nedametini hissetmeyecek derecede
kalıcı akıl hastası olmak, iyileşmesi imkansız ilerleyen demans, kanser gibi hastalıklarda rapor ile
kişi cumhurbaşkanının kararıyla cezası kaldırılır.
KAYNAKLAR
1.Bilge Y, Hırsızlık Fiillerinde Cezai Sorumluluk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 45/1-4: 153-159, 1998.
2. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
3.Sercan M. Adli psikiyatri uygulama kılavuzu, Bilimsel Çalışma Birimleri Dizisi No 5, 2007, Ankara.
4. Seyisoğlu R. Konuşma bozukluklarının adli tıp bakımından değerlendirilmesi. Adlî-Tıbbî Ekspertiz Iı: 33-34, 1955.
5. Çam Z, Seydoğulları S, Çavdar D, Çok F. Ahlak Gelişimine klasik ve yeni kuramsal yaklaşımlar. Kuram ve Uygulamada
Eğitim 12 (2): 1211-1225, 2012.
KİŞİYE YÖNELİK FİİLLER: İfade özgürlüğü kişinin temel hak ve hürriyetlerinden olduğundan
geniş yorumlanır. Bireysel başvuru kabul yollarındandır. Evrensel ilkeler yerel ve milli değerlere
göre öncelikli değerlendirilir. İç hukuk yollarındaki kurum hayatın doğal akışına uygun olarak
makul süre, telafi si mümkün olmayan zarar yönünden mükellefi ni koruyabilmeli. Sosyal medya
ifade özgürlük platformudur. İfade özgürlüğünü değerlendiren kişi görevden sonuç çıkararak yetki
gasbı yapmamalı. Yetki aşımı yönünden kurum adına konuşan kişi diğer kuruma yönelik açıklama
yapmaması beklenir. İfade özgürlüğü çocuk pornosu alanında olamaz. Müstehcenlik, etnisite, vatan
hainliği, diğer kişinin hak ve hürriyetini engelleme yönünden mahkeme kararı uygunluk açısından
orantılı ve ölçülü olarak uygulanır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
165
Soykırım, insanlığa karşı, canavarca his, eziyet çektirerek, vahim silah kullanarak, üst soy veya
altsoya kendini savunamayacak kişiye kamu görevinden dolayı öldürme, kan gütme saikiyle
işlerse ceza arttırılır. Kanun hükmünü yerine getirme meşru savunma kastın olmadığı hatayla
öldürme, ceza sorumluluğunu etkileyen durumlarda ceza verilmez. Meşru savunma hukuka aykırı
saldırı anında kişinin mal, eşya ve kişiye yönelik eylemi orantılı güçle engellemesidir (TCK m 25).
Zaruret hali ağır ve mutlak tehlikenin kasten yapılması anında başka türlü korunma imkanının
olmamasıdır. Neticesi itibariyle ağırlaşmış durumlarda ceza azaltılır(1). Haksız fi il failin öfke ve
elem uyandıran fi ili etkisi ile mağdurun orantısız eylemine yol açan durumlardır(TCK m 29)(2).
Güvenlik güçleri demokratik hak kullanımını kolaylaştırır. Demokratlık yasak yerine özgürlüklere
dayalıdır. Güvensizlik kaosa yol açar. Tehdit sapmadır. İfade özgürlüğü demokratik düzenin
ayrılmaz parçasıdır. Bireyin zaman zaman çevresine aykırı düşecek açıklamaları hoşgörü ile
karşılanır. İfade özgürlüğünün temeli gerçeği dile getirmeye dayanır. İtiraz, protesto durumunda
otoriteyi kaybedeceğine inanarak bastırması ifade özgürlüğünü engeller. Barışçıl eylemler ile cebirşiddet,
tehdite dayalı eylemler ayırt edilebilmeli. Güvenlik güçleri siyasi görüş farklığına tahammül
etmeli. Kamu otoritesi sınırlı kullanılmalı. Gücü elinde bulunduranların taraftar olup destekledikleri
görüş ve düşüncelere saygılı davranmalıdır. Eleştiri sert, kırıcı ve incitici değildir. Adil yargılanma
hakkı, masumiyet karinesi, haberleşmenin gizliliği ve özel hayatın gizliliğine dikkat edilir. Düşünce
açıklama küçültücü, aşağılayıcı, suçluyu kayırıcı, suç delillerini gizleyici, değiştirici, yok edici;
görevine ait sırra ait olmamalıdır(TCK m 283,281,258). Tanığın kimliği belli olursa ona ağır tehlike
olacaksa kimliği saklanır(CMK m 58; Tanık Koruma Kanunu m 10)(3-5). Hükmün açıklanmasının
tehir durumunda uzlaşı kültürüne dikkat edilir(6).
Antropolojik açıdan goril yeni doğan yavrusunu bazen öldürmektedir. Doğum sonu psikoz etkisi
ile de yeni doğan öldürülmektedir. Ayrıca cinsel ilişki varlığını saklama gayesiyle de yeni doğan
öldürülmekte veya terk edilebilmektedir. Annenin suçlama ve utanma duyguları ile bebeğini
öldürmesinin, terkinin ortadan kaldırılması için Devletin yeni doğan kabul merkezlerini geliştirmesi
uygun olacaktır.
Duygu durum bozukluklarından manide artmış enerji ve aktivite çekirdek belirti bulunur. Öfkeyi
temel alan disforili mizaç disregülasyon bozukluğu gözlenir.
Depresyonda olan kişi otoaküzyon(kendini suçlama) nedeniyle hayatın verdiği sıkıntıdan kurtarma
gayesiyle çocuğunu veya eşini öldürmeyi müteakiben intihar gözlenir. Otomutilasyon(kendisinin
organlarını kesme) söz konusudur. Bipolar bozuklukta duygudurum kusuruyla ani haksızlığa
dayanamama durumu belirtilerek kişiye yönelik fi iller işlenir(7). İçselleştirilmiş damgalaması olan
hastaların işlevsellik puanları daha düşük, iyilik dönemleri daha kısa, depresif dönem sayıları daha
dazla bulunmuştur(8).
Şizofrenlerin % 80.7’si paranoid alt tiptedir. İlk defa suç işleme yaşı diğerlerinden daha yüksek
yaştadır. Fiil gündüz yakın çevresindeki kişiye karşı işlenir(9). Kısıtlı duygulanım, duygusal erimde
azalma, konuşma yoksunluğu, amaç duygusunda azalma, sosyal dürtüde azalma belirgindir(10).
Psikotikler hezeyanı doğrultusunda insan öldürür(11). Hezeyanı doğrultusunda sıklıkla akrabasını,
bakıcısını öldürür. Kişi yaşlandıkça kıskançlık hezeyanına bağlı öldürme davranış etkisi azalır.
Othello sendromunda kıskançlık deliri gözlenir. Zeka özürlüler engellenmeye toleransı az
olduğundan kişiye yönelik fi il işler. Organize suçlarda başkalarına yardım ve yataklık eder. Bipolar
bozukluk için risk taşıyan ergenlerin dikkat ve yürütücü işlevleri bozulur.
Deliryum tremens akut başlangıçlı ani kontrolsüz hareketler gözlenir. Dezorganize düşünce
içeriği vardır. Bilinç durumu değişir. Oryantasyon ve dikkat bozulur(12). Demansta eşini perseküte
duygularla öldüren kişiler vardır. Suç saçma olup unutulduğundan inkar edilir. Kişinin yaşam
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
166
koşullarıyla suç bağdaşmaz. Sifi liste muhakeme kusuruyla insan yaralar. Dilde ve elde tremorlar,
dizartri, anizokori, Argyl-Robertson pozitifl iği gözlenir. Epileptikler hunharca (pek çok bıçak
yarasıyla) insan öldürür.
Otomatizmde iken farkında olmadan bir takım normal gibi hareketler yapar. Bu hareketleri
dışarıdakiler amaçsız olduğunu değerlendirir. Kişi şaşkın, konfüze, dezoryantedir. İntrakaniyal
basınç artışına yol açan hastalıklar, beyin tümörleri, endokrin hastalıklar, Tiamin yoksunluğu,
ensefalitis, travma, uyku bozukluğu otomatizme yol açabilir. Epileptik karakterde ilgi alanında
daralma, inatçılık, apati, mistisizm, perseverasyon, bencillik, hiperseksüalite olabilir. Epileptik
psikozda kişi varsanı ve delir etkisiyle saldırır. Kişinin amnezik olması, laboratuar tekniklerinde
toksik madde bulunması, radyolojik değerlendirmede travma bulunması konfüzyonu akla getirir.
Kişi fi ili impulsif, ani ve kontrolsüz yapmıştır. Kişinin bilincinin geri dönmesi müteakiben kaçma
gizlenme hareketleri gözlenmez. Olaya amneziktir.
Ergenlerin bildirdiği sorun artıkça, onaylanmadıkları durumlar arttıkça endişelenmekte ve
dürtüsellikleri artmaktadır. Çocuk refahı ve üstün yarar sistemi için caba harcanır(13). Madde
kullanımı ve kendine zarar verme sorunları yüksektir. Umutsuzluk, düşmanlık, anksiyete,
depresyon, olumsuz benlik, hostilite, rahatsızlık ciddiyet indeksi bozulur(14). İntikam duygusuna
bağlı davranış değişiklikleri kolay geliştirirler.
Cinayet: 2012 yılında dünyada 437 000 kişi öldürülmüş. Mağdurların % 80’i ve katillerin % 95’i
erkektir. Cinayetlerin % 15’i aile içi sorunlardan kaynaklanır. Erkekler tanımadıkları kişilerce
öldürülürken, kadınlar tanıdıklar tarafından öldürülmüştür.
Töre cinayetleri: Namusa leke gelmesi halinde temizlenmesi gerekir diye düşünürler. Bekaretle
namusu eş değer tutan tutumlar geliştirilmiştir. Zorla evlendirmek,
Nehre atma, traktörle ezmek, boğazını kesmek, ateşli silahla öldürmek cinayet yöntemleridir(15).
Berdel akrabalık bağını güçlendirmek, kan davasını sonlandırmak için tafraların karşılıklı
birbirinden gelin almalarıdır. Nüfus Planlaması kanununa göre 10 gebelik haftasına kadar kadının
isteği ile kürtaj yaptırılabilir. 10-20 gebelik haftasında hukuki işlem koşulu ile kadının rızalığı ile
çocuk düşürtme yaptırılabilir(TCK m 99). Başka türlü korunma olanağı bulunmayan ağır ve mutlak
tehlikede iken yetkili hekim düşük yaptırır(TCK m 25). Hata kaçınılmaz olduğunda (11 haftalık
fötusu 9 haftalık zannetmek) hekim cezalandırılmaz(TCK m 30). Nüfus Planlaması Hakkındaki
kanunun 5. maddesine göre anne hayatını tehdit eden, doğacak çocuğu ve onu takip eden nesil
için ağır maluliyet durumunda ise küretaj her an yapılabilir. Hileli evlenme, fuhuş ve birden çok
evlilik için TCK m 230 etkilidir. Aile hukukundan kaynaklanan yükümlülüğü yerine getirmeyen kişi
TCK M 233 e göre yargılanır. Berdel, başlık için reşit olmayan evlendirmede ayrıca TCK 103, 80,
230 değerlendirilir(16,17).
Siyasi cinayet: Cinsel saldırı, işkence, yaralayarak toplu öldürme durumunda organize suçun
sadistik durumlarla birlikteliği gösterilmiştir(18).
İşkence: Bir şahsa veya bir üçüncü şahsa, bu şahsın veya üçüncü şahsın işlediği veya işlediğinden
şüphe edilen bir fi il sebebiyle, cezalandırmak amacıyla, bilgi veya itiraf elde etmek için veya ayırım
gözeten herhangi bir sebep dolayısıyla bir kamu görevlisinin veya bu sıfatla hareket eden bir başka
şahsın teşviki veya rızası veya onayı ile uygulanan fi ziki veya manevi ağır acı veya ızdırap veren
bir fi ildir(19). TCK m 94’e göre ceza verilir. Görüşme ortamına eğer bi sakınca yoksa güvenlik
güçleri alınmamalı. Gerekirse güvenlik güçlerine odanın fi ziksel yapısı tanıtılmalı, pencereleri
gösterilmeli. Odanın kapısının dışına konuşlandırılmalı. Hasta saldırgansa tespit edilmeli, hasta
ile kooperasyon sağlamak adına hasta kademeli olarak rahat ettirilmeli. Hekim mümkün olduğu
kadar mahrem, güvenli ve rahat bir görüşme ortamı oluşturmaya çalışmalıdır. Görüşmeye yeterli
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
167
zaman ayrılmalı. Koşullar sağlanamadığında, eksiklikler ve sınırlamalar rapora kaydedilmelidir.
Uyku bölünmeleri, karabasanlar, anksiyete, depresyon, bellek kaybı, konsantrasyon eksiklikleri ve
kimlik farklılaşmalarıdır. Posttravmatik stres bozukluğu, major depresyon, anksiyete bozuklukları,
psikosomatik hastalıklar, madde bağımlılığı ile hastalıkların belirtilerinin açığa çıkış zaman ve
etkisi değerlendirmeli, uydurma durumlardan ayırıcı tanı yapılmalıdır(20). İşkence öyküsünün
doğruluğunu belirlenirken, tek tek lezyonların uyumluluğu değil, tüm bulguların birlikte değerlendirilir:
Uyumlu değil, Uyumlu, Yüksek derecede uyumlu, Tipik, Tanı koydurucu olarak rapor edilebilir(20).
Soykırım:1948 tarihli BM kararı madde 2’ye göre ulusal, etnik, ırksal ve dinsel bir grubun bütününün
ya da bir bölümünün yok edilmesi niyetiyle girişilen grup üyelerini öldürmek; grup üyelerine ciddi
fi ziki veya zihinsel zarar vermek; grup üyelerini bilerek tamamen ya da kısmen fi ziksel yok oluşa
götürecek yaşam şartlarına tabi tutmak; gruptaki doğumları kasıtlı olarak engellemek; grubun
çocuklarını zorla başka bir gruba transfer etmektir.
Soykırım kendisi zulüm ve superordinate yetkilisi tarafından onaylanmış herhangi bir tanımlanabilir
grup eleme daha genel bir kampanyanın özel bir durumdur. 1948 BM kararı Madde 2 olarak
Ruanda, Bosna Hersek, Halepçe katliamları zihinlerde derin iz bırakmış. Toplum için seçilmiş
travma niteliğindedir.
Olumlu duygularla bağlantılı imgelerle özdeşleştirilen paylaşılmış hazne, paylaşılmış olumlu
özdeşleştirme, ötekilerin olumsuz özelliklerinin kimliğe dahil edilmesi, liderlerin özelliklerinin
içselleştirilmesi, seçilmiş zafer, seçilmiş travma, grubu ifade eden semboller gerekir(24,30).
Fanatizm aşırılık, dışlayıcılık, karşıtlık, dogmatizm içeriği vardır. Fanatizmde öğretiye sıkı
taraftarlıkla, sadakatla, gönülden bağlanışla, adanmışlıkla ilgisi vardır. Gerçeğin bilgisini iddia
etmektir. Kuşkuculukta eminliktir. Kanıtlamak için uğraşır. Dogmatizm kendiliğinden, varoluşundan
dolayı doğru olduğu iddiasıdır. Değer verme angaje olma, yokluğuna dayanamama düzeyindedir.
Değer verme düzeyi kişisel özelliklere göre aşırıdır. Kendiliğinden, öz değerden ziyade dış değer
yargısı önceliklidir. Kontrolsüzlükle, şiddetle bağlantısı yüksektir. Ego psikolojisi, nesne ilişkileri
kuramı, kendilik psikolojisi, bağlanma kuramı incelendiğinde ayrışma-bireyselleşme süreçinde
sorun olduğu, ilkel savunma düzenekleri kullandıkları; toplum psikolojisi açısından büyük grup
gerilemesi, temel varsayım grupları gibi kavramların işlevsel olduğu bildirilmiştir. İdealizasyon
ve değerden düşürme savunma düzenekleri sıkça kullanılır. Savunma düzenekleri projeksiyon,
yansıtmalı özdeşim sıktır. Narsistik, paranoid elemanlar belirgindir. Geçiş nesnesi dışsal gerçekliğe
kapalı narsistik doyuma yoğunlukludur(21).
Dini motifl i cinayetler: 2011 yılında Norveçte 77 kişi dini, etnik farklılık nedeniyle toplu
öldürülmüştür(22).
Volkan’a göre travmanın toplumsal etkileri şunlardır(23-25):
Büyük bir travma olduktan sonra paylaşılmış yeni uğraşlar ortaya çıkıyor.
Var olan kültürel normlar değişiyor. Zaman çöküşü ile olay devamlı algılanır.
Paylaşılmış bağlantı nesneleri (anıtlar) oluşur. Travmanın yanıtları nesilden nesile devam eder.
Soykırım yapanların aşamaları şunlardır: Sınıfl aştırma, simgeleme, dehümaniazasyon,
örgütlenme, kutuplaşma, hazırlık, imha ve inkardır. Kişiler bizler, onlar diye farklılaştırılır. Onlar,
mücadele ettiklerimiz diye simgelenir. Sırlar gerçekci olmayan sahte bir “ayrılma-bireyselleşme
yoludur(26). Nefret söylemi çerçevesinde grup üyeleri hastalık, böcek, hayvan gibi tanımlamalarla
isimsizleştirilir. Anılan kişilere karşı silahsızlanarak, komisyon kurarak ayrımcılık belirginleştirilir.
Kişilere karşı yaptırım yapılma gereği belirtilerek kimlikleri vurgulanarak şiddet uygulanır. Suçlarını
inkar ederler(27). Anonim durum kişinin içgüdülerine teslim olmasına yol açar. İkna olur, büyülenmiş
gibidir, kolay tahrik olur. Duygular abartılı ve basittir(28). Bir kişi bir olayı anlamlandırırken şu
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
168
tarzlardan biriyle belirtir. Baba imajından dolayı kişiyi özdeşleştirir. Duygusal sertliği idealize
eder. Zayıfl arın şiddeti uygulama gereğini hoş karşılar ve uygular. Günah keçisi kavramına göre
otoriteye bağlılığını gösterir. Yoğun latent homoseksüel eğilimi vardır. Psikomotor şikayetle kendine
yönelir(29). Kimlik adına başkasını öldürür. Toplumda ise yeni toplumsal uğraşlar, varolan kültürde
değişiklik, ortak bağlantı nesneleri olarak anıtlar inşa etmek ve travma kuşaktan kuşağa aktarımı
geçekleşir. Bu alanda ağaç modeline göre özentili planlar yapılmalıdır(30).
İnsan öldüren kişide üç dönem izlenmektedir.
1. Başlangıç: Ani, yoğun ruhsal gerilim, ajitasyon, dezorganizasyon, algı bozulması, detaylara
oryantasyonun aniden bozulmasıdır.
2. Eylem anı: Ani, kesin ve yoğun agresivite; bilinçte daralma, duruma kesin yoğunlaşma, farklı
seçenekleri değerlendirme yetisinde bozulma, kontrolsüz davranışlar, stresle başa çıkma
stratejilerinde engellenme ve vejetativ semptomlar gözlenir.
3. Tükenme fazı: Sinirlilik, gerilmede düşüş, bitkinlik hissi, uyku ve bellek sorunları gözlenir.
Suç incelemesinde meclis soruşturması yerine mahkeme kuralları önemlidir. Yargılama birliği
vardır. Siyasetin fi nansmanı saydam hale getirilir. Görevde yükseltme objektif ölçütlüdür. Organize
suçlarda ceza sorumluğu grup normuna aittir. Genel müsadere cezası organize suçta verilebilir.
Anayasanın 38. maddesinde belirtilen duruma göre amirin sorumluğu vardır. Kamu görevlilerinin
görev harici (Anayasa 129.m) suçları için izin alınmaz. Devlet güvenliği siyasi çıkarla bağlantısızdır.
Türk Ticaret Kanunu m 57-64’e göre ticari sır tanımlıdır. Özel soruşturma hükümlerine tabi olanların
sınırlığı görevle ilgili suçlardır. Kara para aklamada kıyı bankacılığı, paravan şirket olayı dikkatle
izlenir. TCK m 38/6’ya göre ceza sorumluğu şahsi olma durumları sınırlıdır. 4422 sayılı çıkar amaclı
suç örgütü ile mücadele kurallarına uyulur.
KAYNAKLAR
1. Keçelioğlu E. Ceza hukukunda haksızlık, hareketin ve neticenin haksızlığı. Ceza Hukuku Dergisi 23:21-32, 2013.
2. Şen E, Şenyurt MC. Ceza sorumluluğunu azaltan sebep olarak haksız tahrik. Ceza Hukuku Dergisi 22:7-17, 2013.
3. Şen E, Şenyurt MC. İHAM kararlarında polisin zor kullanma yetkisi ve biber gazı. Ceza Hukuku Dergisi 22:19-26, 2013.
4. Tozman Ö,Kanbur MN. Türk ceza kanunu madde 301 ve ifade özgürlüğü üzerine düşünceler. Ceza Hukuku Dergisi
22:27-61, 2013.
5. Ersan A. Gizliliğin ihlali suçu (TCK m 285). Ceza Hukuku Dergisi 22:117-145, 2013.
6. Özbek VÖ. Başıbüyük İ. Hükmün açıklanmasının geriye bırakılması kararlarına itirazın inceleme usulülün mağdur/suçtan
zarar gören bakımından ortaya çıkardığı sorun üzerine. Ceza Hukuku Dergisi 23:7-19, 2013.
7. Karakurt MN, Karabekiroğlu MZK, Yüce M, Baykal S, Şenses A. Bipolar bozukluk tanısı olan ve bipolar bozukluk için
yüksek riskli ergenlerin nöropsikolojik özellikleri. Türk Psi Dergisi 24/4: 221-230, 2013.
8. Üstündağ MF, Kesebir S. İki uçlu bozuklukta içselleştirilmiş damgalanma: Klinik özellikler, yaşam kalitesi ve tedaviye
uyum ile ilişkisi. Türk Psi Dergisi 24/4: 231-239, 2013.
9. Ural C, Öncü F, Belli H, Soysal H. Adli psikiyatrik süreç içindeki şizofreni hastalarının şiddet davranışı değişkenleri: Bir
olgu kontrol çalışması. Türk Psi Dergisi 24/1: 17-24, 2013.
10. CıtakS, Oral ET, Aker T, Şenocak M. Şizofreni’de Eksiklik Sendromu Çizelgesi (ESÇ)’nin Güvenilirlik ve Geçerlik
Çalışması. Türk Psikiyatri Dergisi 17(2):115-128, 2006.
11. Bo S, Akel AA, Kongerslev MS, Haahr UH, Bateman A. Mentalizing Mediates the Relationship Between Psychopathy
and Type of Aggression in Schizophrenia. J Nerv Ment Dis 202: 55Y63, 2014.
12. Uluğ B, Özkan B, Kurt G. Yaşlıda psikiyatrik sorunlar. Geriatri. Güneç Kitabevi, 2004, Ankara.
13. Bağcı O. Çocuk Yargılaması İstanbul Barosu Yayınları 2006.
14. Öner Ö, Ergüder T, Çakır B, Ergun U, Erşahin Y, Erol N, Özcebe H. Ergenlerin bildirdiği dürtüsellik belirtileri ve ruhsal
sorunlar: Epidemiyolojik bir çalışma. Türk Psi Dergisi 24/1: 35-43, 2013.
15. Yılmaz BO, Geleneklerin ardındaki ölümler. Töre cinayetleri. Kadın araştırmaları Dergisi 69-86, 2012.
16. Topaç TH. Çocuk düşürtme suçu. Ceza Hukuku Dergisi 22:147-157, 2013.
17. Tarımeri N. Çocuk gelin Esranur’un dramı, imam nikahı ve sorumsuz sorumluluk. Ceza Hukuku Dergisi 22:201-211,
2013.
18. Dutton DG, Boyanowsky EO, Bond MH. Extreme mass homicide: From military massacre to genocide. Aggression and
Violent Behavior10/4:437-473, 2005.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
169
19. Bayraktar K. İşkence suçu. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Zabunoğlu Armağanı 316: s 16-198, 2011.
20. Bilge Y. Adli tıp. İstanbul Tıp kitabevi, İstanbul, 2012.
21. Göka E, Göka S. Fanatizmin psikodinamiği. Anadolu Psikiyatri Dergisi 10:325-331, 2009.
22. Paul LS. Theology after the Massacre in Norway. A Journal of Theology 52/2: 110-120, 2013.
23. Volkan VD, Zintl E. Gidenin ardından. (Çeviri Vahip I, Kocadere M). 1. Baskı, İstanbul: Epsilon Matbaası; 2003.
24. Volkan V Charlottesville, VA, . Kör güven: kriz ve terör zamanlarında Büyük gruplar ve onların liderleri. Charlottesville,
VA, ABD: Zift taşı Yayıncılık, Ankara,2004.
25. Volkan VD, Itzkowitz N. Ölümsüz Atatürk. Bağlam Yayıncılık, 2006, İstanbul.
26. Volkan VD. İntihar bombacıları. Çev. Çevik BS. Akademik Orta Doğu 4/2: 1-8, 2010.
27.Çevik A. Politik psikoloji. Dost kitabevi, Ankara, 2010.
28. Le Bon G. Kitleler psikolojisi. Tutku Kitabevi, 2014, Ankara.
29. Teber S. Politik psikoloji notları. Ara Yayıncılık, Ankara, 1990.
30. Volkan VD. Kimlik adına öldürmek. Everest Yayınları, 2009, İstanbul.
İNSAN ÖLDÜRME:
Kardeş katili (fratrisit), anne katili (matrisit), baba katili (paternisit) olarak bilinir(1).
Anne veya baba öldürme enderdir. Cinayette çocuğun sorun kaynağı olarak görülmesi söz
konusudur. Şiddet anne veya babadan öğrenilir. Onun korunması, kendisini geliştirmesi adına
istenmeyen davranışı, tutumu için bazen hakaret, şiddet, tehdit unsurları izlenir. Gençlik döneminin
antidepresan (seçici serotonin gerialım ilaçları) ilaçı psikoterapi yokluğunda bazısında uyku hali,
terleme, titreme, asteni, ağız kuruluğu, cinsel fonksiyon bozukluğu, baş dönmesi, kabızlık, ishal
ve iştah kaybı, aritmi, halüsinasyon, hipomani huzursuzluk, öfke nöbetlerinin artmasına yol açar.
Karışık madde kullanımı bu durumu artırır. Kişiyi intihar, cinayet işlemeye meyil kılar. Kendini
suçlama (otoaccusion) günahtan kurtulma, acı çekmeye son verme gibi durumlarda kısır döngüyü
artırır.
SEBEP İLKESİ: Yeni doğan bebeğin öldürülmesi: Anne tarafından doğum sonu psikoz etkisiyle
olursa ceza ehliyeti yoktur. Anne harici kişiler çocukta mevcut fi ziki hastalık, ailenin tek çocuğu
olması, aileye karşı husumet, ailenin namusunu kurtarma saiki gibi farklı faktörlerle çocuk
öldürüldüğü gibi terk sureti ile de ölüme ihmal sureti ile yol açanlar da vardır.
Kuvvetler ayrılık ilkesine uymamak suretiyle ceza vermek: Yetki aşımıdır. Görev dışı suçtur.
Linç kültürü: Vatan için öldürmek gerekir. Din için öldürmek elzemdir.
Namus için: Severek yatarım.
Değersiz olduğundan: Tohumuna para mı saydım.
Değerliği fazla: Onsuz yaşayamam. Çok seviyorum. Yaşatmam. Ona gününü göstereceğim.
Karartma, karıştırma: Teröristler öldürmüş olabilir. Suçu kime yüklerim.
Yakalanma merakı: Ne gibi deliller var.
Yakalanma korkusu: Dokunmayın, yanarsınız.
Ussallaştırma: Paramı almaya gittim, gaspcı ve katil oldum. Param yok, banka gibi olan tefeciyi
öldürdüm. Aldatma ve ihanetin sonu budur?
Sağlık çalışanı acı çekmeyi engellemek, ölümü denetimde tutma isteğini gerçekleştirmek için
ötenazi uygulayabilir. Ötenazi akılcı istemi için üç kriter gerekir. 1. İlgili tüm olguların bilgisine sahip
olmak 2. Konuya ilişkin bir mantık hatası yapmamak 3. Sonuçları gözünde canlandırmak. Hastaya
destek sağlayan sağlık çalışanı için bu durum ödev değil görevdir(3).
Kültürel: Kan davalımı elbette öldüreceğim.
Duygusal: Ağlatmazsan ağlatılırsın.
Suç işlemek için durum değerlendirme, hazırlık: X rayden geçtiği halde belirlenemeyen silah
var mı? Nereden vurursak hemen ölür? İz bırakmadan insan öldürülebilir mi? Zehir verildiğinde
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
170
anlaşılmaz mı? Delilleri yok etme yolları nelerdir? Nerede saklanırım? Gizli tanık ifadesi geçerli mi?
Nefret: Kin duyduğumu öldürmem elzemdir. İntikamımı aldım.
Zorunluluk: Yapmam gerekeni yaptım, başka yolu yoktu. Tehdit edemez.
Öfke: Kimin koynundan geldin s…dedi öldürdüm.
Ekonomik: Kiralık katil oldu.
Paranoid: Biri bizi gözetliyor. Peygamber istediği için öldürdüm.
Organize: Akrabalık, hemşeri, arkadaşlık, tertip, etnik gibi bağlarla organize olanlar vardır.
Bilimsel araştırma yapıyordum. Ölürken insan güler mi? Kulağını keserken bağırmasını izledim.
Seçilmeme, kavga, anlayışsızlık, buluş ve arayışkan kaçınma(5-7,14).
MAĞDUR:
Sıklıkla mağdur genç, kadın, yaşlı biridir. Zihinsel engellidir. Göçmendir. Azınlıktadır. Sönük
çökkündür. Açgözlü, hafi f meşref denilmiştir. İşkencecidir. Mücadele edendir. Seçilmesi arzu edilen,
ulaşılan, incinebilen, koruma eksiği olmasındandır(14).
Biri bizi gözetliyor’dan habersizdir.
Israr etmiştir, kaçmamış, direnç göstermiştir.
Kontrolün tümünün diğerinde olması engellenememiştir.
İnanmıştır, ikna olmuştur.
Kaçma fırsatı değerlendirilmemiştir.
Donakalma durumundan hızlı çıkış olmamıştır.
Öfke ve ayrımcı fi illerle ilgili süreç yönetimi yanlıştır.
Celladına aşık olan kişidir.
Gelir adaletsizliği alanında karmaşa içindedir.
Yineleme zorlaması ve mağduriyetin gücüne inanmıştır.
CİNAYET MEKANİZMA:
Kontrol etme sorunundan kurtulunur.
Tüme varım ile kişi ile bağlantılı diğer sorunlardan kurtulunur. Zincirleme kıyas suçla örüntülüdür.
Çıkar ilişkisi belirgindir. Ekonomik edinim sağlanır. İhtiyaç çözülür.
İkna ve Kurallara kesin uyum gereği sağlanmıştır.
Atıf sorun modeline göre değişmeyen sorunun devamında etkili olan unsurdan kurtuluş olmuştur.
Grup aidiyeti sağlanmıştır. Fanatik bağlılık gösterilmiştir.
Seçilmiş travmadan kurtulunmuştur. Geleceğe aktarılan travma intikam suretiyle söndürülmüştür.
Nefret, ayrımcılık durumundan kurtulunur.
İktidarda kalma ve taraftar edinme sağlanır.
Çelişkiden kurtulmada otorite olunduğu belirlenmiştir.
Tanrıya bağış, ona kendini kabul ettirme süreçi yaşanmıştır.
Aldatma, yalandan kurtulunmuş, sadeliğe erişilmiştir.
TOPLU CİNAYETLERİN NEDENLERİ SINIFLANDIRILMASI ÖNLENMESİ:
Terör baskı, cebir, şiddet, korkutma, yıldırma, sindirme, tehdit yöntemlerinden biri ile toplumsal
düzeni değiştirmek, devletin bölünmez bütünlüğünü bozmak, devletin varlığını tehlikeye düşürmek,
devlet otoritesini zayıfl atmak, temel hak ve hürriyetleri yok etmek, devletin güvenliğini, kamu
sağlığını bozmak amaçlı eylemlerde bulunmaktır(1). Öldürülecek kişinin namı, sayısı, toplum
üzerine etkisi öncelikli değerlendirilmiştir. Böylelikle örgüt üyeleri güçünü ispatladığından bütünlük
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
171
devamı sağlanır. Üyelerin davranışı pekiştirilir. İdeoloji örgüte meşruyet kazandırma, birliğini koruma,
propoganda amacı, devamı sağlama, diğer örgüt bağlantılarını sağlama, insani duygusal arayışlara
cevap verme amaçlı hazırlanmıştır(1). Propoganda Hedef kitleye bilgi kaynağının aktarılmadığı
yapay strateji ile sembollerin maniplasyonu ile tutumları kontrol edilebilir hale getirmektir.
Terörizmde kişisel, siyasal, uluslar arası etkilerle insanlar toplu öldürülmektedir. Terörist eylem
sırasındaki kişilerin davranışı incelendiğinde korku ve şaşkınlığa bağlı donakalmadan sonra
kaçış, panik hali gözlenir. Mağduriyetin uzağındaki kişiler durumu anlamaya sormaya kalkışmakta,
diğeri ise lal olma (konuşamama) halindedir. Yüksek ton ve frekanslı ses insanı irkiltmekte, elini
yüzüne doğru götürterek korunma içgüdülü davranışa yöneltmektedir. Metropol insanı sıklıkla
kaçış, tanık olmama, mağdur olmama durumunu korumak için davranmaktadır. Kırsal bölgedeki
ise yalnızlık, terk edilmişlik duygusuyla yardım etmeye daha kolay yönlenmektedir. Terör örgütü
taraftar toplama, düşüncelerini yayma, sosyal dayanışmayı azaltma hedefi gerçekleştiğinden kısa
zamanda toparlanıp, delil toplamak ve suçluyu yakalama çalışması yapmak önemlidir. Bu yönde
çevrenin otontik durumuna dönme çalışmasını da sürdürmek gerekir.
Ülkemizde terör örgütüne katılım sıklıkla 15-21 yaş grubu, erkek, bekar, işsiz, kardeş sayısı 5-9
olduğu bildirilmiştir. Teslim olma yaşı 24 yaş altıdır. Terör örgütüne katılım gerekçeleri şunlardır:
Kişisel açıdan değer gösterilme, takdir edilme, statü arzusu önemlidir. Kaçırılma, zorlama, tehdit,
kandırılma söz konusudur. Ailevi açıdan: Otoriteden kurtulma, zorla evlendirilmeden, berdelden
ve şiddetten kurtulma arzusudur. Akraba ve arkadaş etkisi yüksektir. Genç suça itilerek sabıklı
hale getirilir. Güvenlik birimleri tarafından aranıyor olma kurtuluşu güçleştirdiği düşündürür. Etnik
milliyetcilik ve intikam alma arzusu önceliklidir(2).
KAYNAKLAR
1. Alkan N. Gençlik ve terörizm. EGM, Ankara, 2002.
2. Utsam Raporlar Serisi. Terör örgütlerinde militan kimlik inşası ve eleman profi li. Polis Akademisi, Ankara, 2012.
3. Oğuz Y. Yaşamın sonlandırılmasına ilişkin isteme ve eyleme üzerine düşünmeler. Biyoetik araştırmaları, 53-56, İstanbul, 2012.
OLGU SUNUMU YÜZLEŞME ÜZERİNE: Sağlık çalışanları 1960’lı yıllarda Marilyn Monroe’nun
özel yaşantısına, bilinçaltını inceleme kasdı ile yapılan tıbbi uygulamalarla karışmışlardır. Uyku
ilaçları veren hekimler Monroe’nun sorununu azaltmak istemişlerdir. Otopside ölenin kanında % 4.5
oranında Nembutal saptanmıştır(1).
KAVRAMLARARASI İLİŞKİLER
Önermeler eşitlik, tam girişimlik, eksik girişimlik ve aykırılık ile birbiri ile ilintilidir.
Kıyas, analoji, tüme varım, gözlem ile akıl yürüterek tanımlanır.
RİSK ANALİZİ: Hukuka bağlı olunur. Egemenlik devredilemez. Kuvvetler ayrılığı esas alınır.
Meşruyet ilkesine göre yetkili ve yeterliği olan bağımsız mahkemelerce sorgulama yapılır. USUL:
Dilde tanımlamaların anlaşılması ve analizde farklı bakış açılarının sunumu için çalışılacaktır.
Konunun tarafl arı farklı usulde inceleyebilir. Bu yazı Monroe’nun kişilik haklarına saldırı mahiyeti
olsun diye hazırlanmamıştır.
TAHAAHHÜTNAME
Özel yaşam alanına, kişi-çevre haklarına, yasalara saygı duyarak uyacağım. Kişilerin bu alandaki
etkinliklerine karışmayacağıma, tehdit, tehlike oluşturmayacağımı bildiririm. Sır çerçevesinde
değerlendirdiğim bilgileri üçüncü şahıslara ve topluma aktarmayacağım. Kişi yada kişilere bu
yönde yapılan, yapılacak müdahale, tehdit ve tehlikeleri yetkilerim çerçevesinde eşdeğerli sistemle
bağımsız, özerk, otonom yapımla sistematik ortadan kaldıracağıma, önleyeceğime, yetkililerden
yardım isteyeceğime söz veririm. Eğer bu yönde davranış gerçekleştirmezsem bana müdahale
edilmesini, sırlarımın açıklanmasını kabul etmekteyim. Diğer durumlarda sizin gibi davranacağıma,
beklentim olmayacağına, sıradan doğal özelliklerim ile yaşayacağıma yemin ederim(2).
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
172
SANIK HAKLARI
1-Kişi ne ile suçlandığını bilir, anlar, sonuçları ile ilgili değerlendirme yapar.
2- Susma hakkı vardır. Kendisini suçlamama hakkı vardır.
3-Makul sürede yargılanır. Yakınlarına haber verilir. Avukatı bulunur.
4-Delil toplanmasını isteme, yaptırma hakkı vardır.
5- Sanık ve avukatı, kovuşturma aşamasında sözlü savunma yapma, soru sorma ve tüm
söylenenlerin kayda geçirilmesi hakkına sahiptir.
6- Sanık, yüz yüzelik ilkesi gereğince yargılanır.
7-Lekelenmeme hakkı vardır.
8-Şüpheden sanık yararlanır. İspat yükü yüklendiriciye aittir.
9-Eş değer yargılama beklenir.
Kişi haklarının sınırlanması;
1) Ulusal güvenliğin korunması;
2) Kamu emniyetinin korunması;
3) Ülkenin ekonomik refahının korunması;
4) Düzenin korunması, suçun önlenmesi;
5) Genel ahlakın ve sağlığın korunması;
6) Üçüncü şahısların özgürlüklerinin ve hakların korunması için yapılabilir(3).
HUSUMET: Sanık, Tanık ve 3. şahıslarla çıkar ilişkisi, hukuki bağlantı durumu tanımlanmıştır.
Meşru müdafaa öncelikle bizzat kişiye yakın ve gerçek tehlike uygulandığında orantılı ve haksız
fi ili durdurmaya, önlemeye yöneliktir. Haksız tahrik muhatapa yönelik hukukça kınanan eylem
için mağdurun karşı eylemde bulunmasında cezadan indirimdir. Şantaj, tehdit, hakaret, şiddet
için hukuki işlem yapılır. Soybağı, işkence, soykırım, alıkoyma, taammüd, organize fi il, eşzamanlı
olaylar fi ilin niteliğini etkiler.
SIR: Kişinin kendisine, yakın çevresine sakladığı ve bildirilmesini istemediği bilgilerdir.
ÖLDÜRME VE YARALAMA OLAYLARI: TCK m 76-78 insanlığa karşı suçlar; TCK m 81-83 kasdi
öldürme; TCK m 84 intihar yardım; TCK m 85 taksirle öldürme; TCK m 86-89 yaralama; TCK m 90
insan üzerinde deney; TCK m 94-96 işkence; TCK m 102-105 cinsel saldırı-cinsel istismar ve cinsel
taciz; TCK 106-124 hürriyete dair suçlar; TCK m 125-131 şerefe karşı suçlar; TCK m 132-140 özel
hayata ve hayatın gizli alanına karşı suçlar; TCK m 141-169 malvarlığına karşı suçlar yasaklanmış,
işlenmesi halinde cezalandırılır.
Sürpriz olarak bir yere götürülme olayı, tükenme durumunda olma, şiddete maruz kalma, ölüme
tanıklık etme, şantaj, tehditin uygulanabilir ve yakın olma hali, aşırı uyarılmışlık hali, organize suç,
mağdurun sosyal bağlantılarının ve iletişimin engellenmesi, nefret, madde kullanımı durumlarında
öldürülme riski yüksektir. Pek çok ünlü silahla, zehirle öldürülmüştür. Belgin Sarılmışer veya bilinen
adıyla Bergen şarkıcı 31 Ekim 1982’de kocası tarafından yüzüne atılan kezzap sonucu kör oldu.
27 yaşında hayatını kaybeden İngiliz şarkıcı Amy Winehouse’un ölümü alkol entoksikasyonu
olduğu bildirildi. Michael Jakson stres, beklenti ve tutku sonrası gelişen kalp krizinden ölmüş
olabilir. Uykusuzluk tedavisinde kullandığı çok güçlü anestezi ilacı propofol olduğu açıklanmıştır.
Propofol ve lorazepam ilaçlarının Jackson’ın ölümünde etkili bulunmuş. Ayrıca Jackson’ın kanında
midazolam, diazepam, lidocaine ve ephedrine ilaçları da saptanmıştır. Olayın cinayet olmasından
şüphenilmiş. Jackson’un doktoruna Şubat 2010’da “kazara ölüme sebebiyet verme” suçundan
dava açılmış ve cezalandırılmıştır(4).
SONUÇ: Psikiyatristler hastanın özel yaşamına müdahale etme yetkisi yoktur. Merak da
etmemeliler. Bu durum tıpta uygulama hatasıdır(5). Modern dünyada zalimliğe karşı koruma olasılık
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
173
geliştirme adına yapılan ahlakileştirme sorunsalı belirgindir(6). Eğer birine bir şey söyleceksem
nasıl söylersem yükümlüğüm az olur sorusuna yanıt aramaya devam etmeliyiz(7). Kendimizi
denetlenmeye hazır hissetmeliyiz(8).
KAYNAKLAR
1. http://www.keremdoksat.com/index.php/entry/marilyn-monroe-olum-nedeni-freud-un-psikanalizi (ET 05.05.2014).
2.Bilge Y. Tıp Düzleminde Adalet, Asmat Matbaacılık, Ankara, 2013.
3.Dülger MV, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarında Organize Suçla Mücadelede
Özel Koruma Tedbirleri. http://www.dulger.av.tr/assets/pdf/aihmorganizesuclamucadele.pdf (ET 20.08.2013).
4.Michael Jackson. Vikipedia. http://tr.wikipedia.org/wiki/Michael_Jackson (ET 20.08.2013). Bilge Y, Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
5. Şemin S, Aras Ş. Psikiyatride etik. Dokuz Eylül Yayınları, 2004, İzmir.
6. Bauman Z. Postmodern etik. Çev Türker A. İstanbul, 1993.
7. Tepe H. Etik ve metaetik. Meteksan, Ankara, 1992.
8. Britanya Tabipler Odası. İhanete uğrayan tıp. Cep kitapları, İstanbul, 1992.
OLGU SUNUMU: AB …tarihinde teyzesini bıçaklayarak öldürmüş. 12 senedir cezaevindedir.
Hastalığı böbrek yetmezliğidir. BC adeta hipnoz uygulayarak koğuştaki herkesi kontrol altına
almaktaymış. Bunu yaparken kutsal kitap ve duadan yararlanmaktaymış. Yiyecek ve içeceklerine
ilaç koymaktaymış. Talimatına uymayanları şeytan, iblis, deccal olarak değerlendirerek öldürerek
cezalandırmakta imiş. Ölüm anında AB’nin durumunu Gardiyana söylememiş. Anksiyete bozukluğu
ve kendisine kötülük yapılacağından dolayı AB ilaç içerek intihara kalkışmış. Ölüm sebebi çoklu ilaç
alımına bağlı zehirlenmedir. Bu durumda mahkumun doktor tarafından cezaevine gönderilmesinden
dolayı görevini ihmal ettiği, yeterince gözlem yapılmaması nedenleri ile özen göstermediğinden
dolayı kusurlu olduğu kanaatine varılmıştır.
OLAY ANALİZİ: Bir kişi birine tokat atar. Aşağıdaki davranıştan hangisini yaparsınız. Neden?
1. Kimsenin canı yanmamalı. Ona gününü gösteririm, diyerek öfkelenilir.
2. Kötüler ceza hak eder. Kim bilir ne yaptı diyerek gülümsenir.
3. Bu insan tehlikeli. Bana da vurabilir. Korkulur ve kaçılır.
4. Tokat yediğini görüp gidersem etraftakiler ne der? Korku, kaygı ile duraksanır.
5. Yaşamda şiddetle karşılaşmak var. Dayak yiyenleri çok gördüm. Umursamazlık olduğundan
tepki verilmez.
6. Tokat yemek aşağılayıcıdır. Üzüntü duyularak duraklanır.
7. İnsanlar böyle davranmamalı? Ona yardım etsem mi? Tereddüt, tedirginlik çerçevesinde tedbirli
davranılır.
8. Olay güvenlik elemanına telefonla bildirilir.
İNSAN KAÇAKÇILIĞI: Küresel bir halk sağlığı sorunu olarak ihlaldir. Psikolojik travma, şiddet ve
cinayet, göç, ve madde kötüye kullanımı sorunsalı içerir(4).
Göçmen bir ülkeden başka ülkeye yerleşmek amacıyla giden kişiye göçmen denir.19.09.2006 tarih
ve 5543 sayılı İskan Kanununa göre anarşistler, casuslar, sınır dışı edilmişler göçmen değildir.
Göç İdaresi Genel Müdürlüğü 28821 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan yönetmelikle yönetilir. Türk
Ulusal Polisi (EGM), 2006 yılı verilerine göre 1742 durumlarda oluşan organize suçlar, toplu veya
bireysel kaçakçılık, nükleer malzeme kaçakçılığı kaydedilmiştir(1). Göçmen Kaçakcılığı TCK m
79’e göre cezalandırılır. İltica hakkı çoğrafi sınırla ilgili olmaması gerekir. Kişinin yaşamını tehdit
iddiası yakın ve gerçek ise korunmalıdır(7). Mülteci ırkı, dini, milliyeti, aidiyeti veya siyasi düşüncesi
nedeniyle takibata uğrayacağı korkusunun yakın ve gerçek tehlike nedeniyle haklı olunması
halinde başka ülkedeki kişinin ülkesine dönmek istememesidir. Öteki ülkede bulunması geçici
süreli ise sığınmacıdır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
174
5237 sayılı TCK’nın 80. maddesinde insan ticaretini zorla çalıştırmak, hizmet ettirmek, fuhuş
yaptırmak veya esarete tabi kılmak ya da vücut organlarının verilmesini sağlamak maksadıyla
tehdit, baskı, cebir veya şiddet uygulamak, nüfuzu kötüye kullanmak, kandırmak veya kişiler
üzerindeki denetim olanaklarından veya çaresizliklerinden yararlanarak rızalarını elde etmek
suretiyle kişilerin ülkeye sokulması, ülke dışına çıkarılması, tedarik edilmesi, kaçırılması, bir yerden
başka bir yere götürülmesi veya sevk edilmesi ya da barındırılması olarak tarif etmiştir(2). İnsan
kaçırma suçu Türkiye’de yılda yaklaşık olarak yüz binde 11,6
civarındadır. Türkiye’de insan kaçırma suçu sıklıkla 18 yaş üstü erkekler tarafından
işlenmektedir ve sıklıkla 12-18 yaş aralığındaki kişiler mağdur (kız kaçırma) olmaktadır(3,4).
Terörizmde meşru savunma silahlı saldırı, gerekli, orantılı ve aciliyet durumuna göre yapılır. Devlet
insancıl ve önleyici yöntemler üzerinde yoğun çalışır(5,6).
KAYNAKLAR
1.Keser N, Özel A. Geo-Political Position and Importance of Turkey in the Crime Traffi cking Between the Continents Asia,
Europe and Africa. International Journal of Environmental & Science Education 3(2), 75 – 81, 2008.
2.Renk B, Demir OÖ. İnsan Ticareti Ve Yasal Düzenlemeler: Eski Sorunlar, Yeni Çözümler. Polis Bilimleri Dergisi Cilt:13
(1):51-75, 2011.
3. Toprak S, Çetin İ, Akgül E, Gümüş B. Türkiye’de insan kaçırma suçu ve sosyodemografi k
Özellikleri. Cumhuriyet Tıp Dergisi 31: 220-225, 2009.
4. Alempijevic D, Jecmenica D, Pavlekic S, Savic S, Aleksandric B. Forensic medical examination of victims of traffi cking in
human beings. Torture. 17(2):117-21, 2007.
5. Alkan N. Gençlik ve terörizm. EGM, Ankara, 2002.
6. Tezer Ö. Sınırı aşmak. Öncü Basımevi, 2012, Ankara.
7. Sivil Toplum Örgütleri. Hukukun üstünlüğü demokrasi insan hakları. Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1999.
ÇOCUK İSTİSMARI
Kişinin kendisiyle uyumlu olması kaygı, kuruntu ve kuşkudan uzak kendine güveni olması,
çevresindekilerle ilişkiler kurup sürdürebilmesi, yeni görevleri yerine getirmesi, güç durumlara
uymada esneklik gösterebilmesi ve bağımsız girişim yapabilmesi, sanat-sporla ilgilenmesi,
paylaşımda bulunması ruh sağlığının yerinde ve sürdürülebilir nitelikte olduğunu gösterir. Çocuk
anne ve baba ile gelişimini devam ettirir. Anne veya baba yokluğu kimlik gelişimini ciddi olumsuz
kılar. Özerklik döneminde engellemeler, ayıplamalar bağımlılığı artırır. Oyun dönemi özdeşim
ve gelişiminin vazgeçilmezlerindendir. Arkadaş ilişkilerinde kişi kendini gerçekçi değerlendirir.
Çocuğun okul bağlantısı çevreye uyumun devamlılığını sağlar(1-4). İletişim düzeyi kabullenme,
red, umursamama tarzındadır. Eşit olmayan ilişkilerde gönüllülük, zorunluluk seviyesi doğru zaman
ve yerde belirlenir. Uyarıcılar, alıcılar, işlem düzeyi şu tarzda değerlendirilebilir. Manzara, müzik,
koku, lezzet, ateş gibi gibi durumlar dış uyarıcıdır. Uyarıcının şiddeti, büyüklüğü, hızı, tekrar sayısı,
diğer uyarıcılarla ilişkisi alıcıyı etkiler. Alıcının duyularının yapısına, işlevine ve duyarlık derecesine
göre (heyecan, yorgunluk, gereksinim, fi zyolojik durumu) kişi etkilenir. Kişide algısal değişmezlik
(nesnel, sosyal, benlik bilinci), algıda organizasyon(örüntüleme, kümleme, şekil-zemin ilişkisi),
algıyı doğrudan etkileyen faktörler (beklentiler, sosyal roller ve değerler) ve algıyı indirekt etkileyen
unsurlar (dil, kültür, tutum) ile işlem yapılarak algı seçiciliğine göre cevap verilir(5). Kitle iletişim
amaçları haber vermek, yönetime katılımı sağlamak, öğretmektir.
Tartışma uygun yer ve zeminde seçilir. Sorun soru sorarak çözümle ilgili süreç üretimi ile ailede
işlenir. Sorunlar örtbas edilmez. Kişi suçlanmaz. Günah keçisi kavramı ile genelleştirmelerden
kaçınılır. Kavga sorunu ilgili tarafl arın dışındakileri ilgilendirmez. Davranış bozuklukları çatışmanın
gergin ve sürtüşmeli olmasındandır. Duygusal bozukluk saplantılı düşünce, korku, iletişim becerileri
ile ilgili süreçlerle değerlendirilebilir. Alışkanlık bozuklukları ve psikotik ruhsal bozukluklar uzman ile
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
175
çok yönlü değerlendirilir(6-10). Olumsuz tartışmalar kaçınma (kaybetme korkusu, kötü insan olma
korkusu), hasıraltı etmek, suçlu hissettirmek, konuyu değiştirmek, eleştirmek, akıl okuyuculuk,
tuzak kurmak, ima etmek, bardağı taşırmak, tedirgin etmek, şakaya boğmak, yaraya dokunmak,
değişime izin vermemek, yoksun bırakmak, yardımı esirgemektir(5).
Duygusal istismar: Kişinin yeteneklerinin üzerinde istek ve beklentiler içinde olunması,
duygusal birlikteliğin olunmaması, çocuğa lakap, küfür ile olumsuz özelliklerin yüklenilmesi, kasıtlı
olarak sözel ve davranışsal negatif uyarı verilmesi, izole edilmesi, korkutulması,
haksız yere suçlanmasıdır. Eksibisyonizm cinsel tacizdir.
Fiziksel istismar: Kişinin çimdiklenmesi, ısırılması, vurulması, tekmelenmesi, yakılması, ağzı
kapatılarak boğmaya teşebbüs edilmesi, sarsılması ya da diğer herhangi bir araçla veya araçsız
başka şekilde çocuğun bedenine zarar verilmesidir.
Cinsel istismar: Duygusal ve bilişsel olgunluğa erişmemiş bir çocuk ve gencin tam
olarak anlayamadıkları, bilerek onaylamadıkları tarzda erişkinin cinsel ihtiyaçlarını karşılamasıdır.
İhmal: Kişinin barınak, yiyecek, giyecek, eğitim,
denetim, sevgi, tıbbi bakım gibi ona gerekli olan gereksinimlerinin karşılanmamasıdır.
Meslek sahiplerinin istismar veya ihmal belirtisi gördükleri zaman TCK’nın 278-279-280.
maddelerine göre ihbar etmesi gerekir.
Cinsel istismarda risk: Demografi k özellikler, madde kullanımı, erken yaşta cinsellik, etnik azınlıktır.
Kişinin diğerinin istediği yere gitmesi yiyecek verilmesi, koleksiyon gösterilmesi, oyun programı
verilmesi ifade edilerek kandırılmak suretiyle olur(3). Video kayıtları yeniden travma oluşturmayı
engeller. Travmatik deneyimlere göre bir görüşmeci ve bir çocuk ve çocuk duygusal durumu
geliştirmede yararlıdır. Bilgi üretimini sağlar. Kendini ifade etmesini artırır(4,6).
Akran şiddetinde mağdur mutsuz, stresli, endişeli, utangaç, somatik şikayetlerini takiben
posttravmatik bulgular geliştirebilir. Zorbalığın hedefi korkutmak, kızdırmak, hayal kırıklığı
oluşturmak, küçük düşürmek, reddetmek, izole etmek, umutsuzluk ve endişe oluşturmaktır. Çözüm
önerileri: İddialı disiplin, şikayet kutuları, danışmanlık yapma, arabuluculuk yapma, paylaşılan ilgi
ve katılımcı yönetimdir(10).
ENSEST: Ensest, yıllardan beri istisnalar dışında tabudur. Tarihsel açıdan bakıldığında Peru,
Mısır ve Japonya’da kraliyet ailesinin safl ığını korumak için bu yol meşru sayılmıştır. Baba veya
üvey baba çocuğu ile cinsel ilişkisinde sıklıkla yalnız yaşayan, cezaevinden yeni çıkan, madde
kötü kullanımı olan, evlilik birlikteliği sorun olan kişidir. Aile kalabalık, bir arada yaşamaktadır.
Anne ile oğul, kardeş ile kardeş cinsel ilişkisinde sıklıkla psikoz bağlantısı sıktır. Fail olayı iftira
olarak tanımlamaktadır(7). Uyumsuz rolde baba kaotik duruma yol açar(11). Kayıplar ve yastan
kaçınma süreci olayın yinelenmesinde etkilidir. Mağdur yadsıma, bölünme, bağımlılık savunma
düzeneklerini kullanır. Saldırganla özdeşim olarak idealizasyon olabilir(12). Ensest olgularında delil
toplanması ve tanı koyma güçlüğü bulunmaktadır(13). Ergenlerde tanısı ruhsal patolojiler travma
sonrası stres bozukluğu, major depresif bozukluk, intihar ve dissosiyatif amnezi sıktır. Hamileliğe
bağlı psikolojik ve sosyal zorluklar bulunmaktadır(14).
KAYNAK:
1. Akdeniz F, Aldemir E. Kadınlara özgü ruhsal hastalıklar. Klinik Gelişim 22/4:80-83, 2009.
2.Şahin D, Ertekin E. Fiziksel Hastalıklar ve cinsel işlev bozukluğu. Klinik Gelişim 22/4:75-79, 2009.
3.Davies EA, Jones AC. Risk factors in child sexual abuse. Journal of Forensic and Legal Medicine 20/3: 146-150, 2013.
4.Katz K. Hamama L. Draw me everything that happened to you”: Exploring children’s drawings of sexual abuse. Children
and Youth Services Review 35 (2013) 877–882.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
176
5. Cüceloğlu D. Yeniden insan insana. Remzi Kitabevi, İstanbul, 1994.
6. Ko¨pse´n S, Nystro¨m S. Learning in practice for becoming a professional forensic expert
Learning in practice for becoming a professional forensic expert. Forensic Science International 222:208–215, 2012.
7.Faulk M. Basic forensic medicine. Blackwell Scientifi c Publications, London, 1994.
8.Taktak S, Uzun I, Balcıoğlu İ. Gender differences in completed suicides in Istanbul, Turkey Journal Of Affectıve Dısorders
145/3:394-399, 2013 .
9. Yörükoğlu A. Çocuk ruh sağlığı. Özgür Yayınları, 2003, Ankara.
10. Ural B, Özteke N. Okulda zorbalık. Kök yayıncılık, Ankara, 2007.
11. Kaos GL. Lezbiyen ve geylerin sorunları. Ayrıntı Basımevi, Ankara, 2003.
12. Vahip I. Psikoanalitik açıdan yasak-sevi (insest) eylemi. Türk Psikiyatri Dergisi 6/1:54-60, 1995.
13.Atılmış ÜÜ,Gündüz T, Karbeyaz K, Balcı Y, Oral R. Olgu Sunumu: Ensest Yüksek Şüphe ile Bir Olgu Tanısında zorluk.
Türkiye Klinikleri J Foren Med 5 (3) :124,132, 2008.
14. Aktepe E, Kocaman O. Gebelikte ortaya çıkan kardeş ensest. Anadolu Psikiyatri Dergisi 14/2: 177-180, 2013.
RAPOR
İlgi 01.12.2013 tarih ve… tarihli yazınız.
AB’nin beyanlarına başlı başına veya yan delillerle desteklendiği takdirde itibar edilip edilmeyeceği,
olay tarihinde iddia edilen cinsel saldırı eylemine beden ve ruh bakımından kendisini savunabilecek
durumda bulunup bulunmadığı, eylemin ahlaki redaetini idrak edip edemeyeceği ve ruh ve beden
sağlığının bozulup bozulmadığı hususunda rapor istenmesi üzerine adı geçenin muayenesi
yapılarak ekte gönderilen dosyası incelendi.
…tarihinde evlendirilmek istendiğinden baskı görerek Trabzon’a kaçmış. Trabzonda otoparkda
dolaşırken biri öpmeye kalkışmış. Kafasına taş vurmuş. Polis karakola götürmüş. Evden kaçtığına
pişman olmuş.
Ruhsal muayenesi: Görünümü yaşına uygun, kaygısı nedeniyle konuşmaktan kaçınan, saygılı
kadın. Duygu durumu depresif. Affekti düşünce içeriği ile uyumlu. Aynı olayları tekrar yaşayacağına
dair korkuları mevcut. Yoğun suçluluk duyguları mevcut. Gelecekle ilgili kaygıları ve umutsuzlukları
bulunmakta. Olayla ilgili hatırlatıcı uyaranlarla ortaya çıkan yoğun sıkıntı ve huzursuzluk hali,
dikkatini yoğunlaştırma güçlüğü, aşırı irkilme tepkisi gösterme, uyku sorunları ve stres belirtileri
saptanmıştır. Zekası hafi f derecede zeka geriliği mevcut. …’nın yaşı, bilgi, görgü ve sosyal durumu
itibariyle iddia olunan cinsel fi ile gösterdiği rıza’nın geçersiz olduğu anlaşıldı.
Dosyasının incelenmesinde …isimli şahsın öpmeye kalkıştığı ve bu sırada taş vurulduğundan canı
yandığını bildirdi.
SONUÇ: Yukarıda muayene bulguları bildirilen Ali ve Ayşe’den olma 14 yaşındaki AB’nin
1. Beyanlarına başlı başına veya yan delillerle desteklendiği takdirde itibar edilebileceği;
2. Olay tarihinde iddia edilen cinsel saldırı eylemine beden ve ruh bakımından kendisini
savunabilecek durumda bulunmadığı,
3. Eylemin ahlaki redaetini idrak edemeyeceği,
4. Ruh ve beden sağlığının bozulduğunu bildirir rapordur.
CİNSEL SALDIRI: Cinsel saldırı failin cinsel arzularını tatmin amacıyla mağduru uygun yere
götürme uğraşısı ve bu yönde davranışlarını gösterme sürecini tamamlamasıdır.
Cinsellikle ilgili korkular hamile olma, saldırı, işe yaramama, hayır dediğinde reddedilme, partnerini
itici bulma, kendine olan saygısını kaybetme, bağımlı olma, istemediği halde cinsellik, orgazm
olmama gibi duygusal süreç sık yaşanır. Erkeklerde ise değişik partnere sahip olma arzusu,
kadınların sıkılganlığı, av peşinde olma, istediği zaman cinsellikte bulunamama, red edilmeye
dayanamama, sevildiğine dair cümleler söylenilmesi, cinsel ihtiyacını söylemede zorluk tarzı çelişki
ve endişe taşımaktadır(1-4).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
177
Nefret, karşı cinsi nesne görme, sosyopati, kendini ispatlama aracı olarak yapılır. Kötü dokunuş
korkmuş, üzgün, kafası karışmış, kızgın, kafası karışmışlığa yol açar. Hayır yapma, istemiyorum,
söylerim denilir. Sırlarla kandırırlar, tehdit ederler. Söylersen sana kızarlar. Söylemezsen sana
oyuncak alırım derler. Söylersen seni sevmem diyenler vardır. Sen istedin, hoşuna gitti söylenir.
Başın derde girer denir. Bu tür cümlelere hayır diyerek uzaklaşmak gerekir. Başkasına söylemeye
devam edilir. İstismar anlatan çocuk sakince çocuğu dinlenir. Kişinin anlaşıldığı belirtilir. Üzüntü,
kızgınlık belli etmeden ve sorgulamadan uzmana giderek yardım istenir(5-7).
Cinsel saldırıya uğrayan kişilerde ruhsal değişlimler kişiye göre değişmekle beraber kişilik
değişimleri, kaygı bozuklukları, travma sonrası stres bozukluğu (korku reaksiyonları, kabuslar,
uyku bozukluğu, ağlama nöbetleri, dikkat eksikliği), disosiyatif bozukluklar (zihinsel kaçış, bilinç
düzeyinde bozulmalar, amneziler), konversiyon bozuklukları (inkar, duygunun izole edilmesi,
bölünme), depresyon ve düşük benlik saygısı, yoğun suçluluk düşlük güven duygusu ile cinsel
davranış bozuklukları ve cinsel kimlik bozuklukları bulunabilir(8-10). Olay yerine gidememe, buraya
benzer yerleri artırma meyli bulunur. Saldırgana ait korku ve aşırı uyarılmışlık diğer insanlara da
yönelir. Olay gözünün önünde yeniden canlanır. Beslenme bozuklukları, madde kötüye kullanımı,
uyku bozuklukları, psikosomatik hastalıkları ile birlikte sorun artar. Ayırıcı tanı adli olgunun
sınırlarını belirlemek, öznelliği artırmak için yapılır. Yapay bozukluk: Varsayarak, amaclı, taklidi
abartarak, ya da kendini uyaran fi ziksel ve / veya psikolojik rahatsızlıkları sonucu yapay pedofi li
olguları oluşturulabilir(11-14). Münchausen sendromu, fi ziksel ya da ruhsal belirti ve bulguların
amaçlı olarak ortaya çıkarılması veya bu tür belirtiler varmış gibi davranılmasıyla karakterizedir.
Munchausen by proksi aileler ya da çocuğa bakmakla yükümlü kimseler çocukta hastalık yaratmakta
ya da uydurmaktadır(15). Hastanın hastane değiştirmesi, hekim değiştirmesi tanı güçlüğü yaratır.
Velayetin kaldırılması, çocuk bakımının devlet tarafından yapılmasını gerektirir.
Aktif psikopatolojileri olmayan faillerin, akraba dışı tanıdıklara cinsel saldırı yaptıkları % 32.50’sinde
posttravmatik stres bozukluğu olduğu ve ailelerin % 91’inin çocuklarını destekleyip, korudukları
anlaşılmıştır(1).
Bazı kişiler etrafına inandırmak, iftira çürütmek, güçlü oldu¬ğunu göstermek isteme nedeniyle
vajina muayenesi isterler. Varlık nedeni, yara, olguların özelliklerine göre kişinin özel ya¬şamını
gizlilik ilkesi gereğince muayene yapmamak, kişiye destek olmak muaye¬neden daha önemlidir.
Muayene savcılığın istemiyle yapılması tercih edilir(16). Ebeveyne karşı kışkırtma, yaban¬cılaştırma
durumlarında çocuğun ruhsal durumu bozulur. Çocuk tutarsız, zayıf, saçma mantığa sürüklenmiş
olabilir. Ço¬cuk ebeveyne karşı ambivalan duyguları eksiktir. Bir kişiye koşulsuz destek verir.
Çocukta belirgin bir suçluluk yoktur. He¬def kişi ve yakınlarına yoğun kin, nefret duyguları belirgindir.
Sert cinsel ilişki, cinsel saldırı ve taciz, penovajinal orantısızlık, premenerşal ve postmenapozal
dönem, puerperium, kadınların cinsel ilişki için yetersiz duygusal ve fi ziksel hazırlığı, geçirilmiş
vajina ameliyatları, pelvikradyoterapi, afrodizyakların vajinal lumbrikan olarak kullanımı ile
intravajinal yabancı cisim kullanımı, düşmeye bağlı yaralanmalar kadın ve erkek cinsel organında
yırtılmaya yol açabilir. Cinsel saldırı olarak değerlendirilmemelidir(6). Kalp krizi sonrası cinsel ilişki
kişinin yaşam süresini azaltmaz.
CİNSEL SALDIRILARDA İLAÇ KULLANIMI: Acil servise getirilen entoksike kişi kırılgandır,
beklentileri ve fantezileri nedeniyle iletişim kurma sorunu bulunur. Olabilecek yeni yaralanmaların
ve zararların önüne geçmek için hospitalize edilir.
Cinsel saldırıların % 3-10’unda entoksikasyon bildirilmiş olup en sık kullanılan madde eroin,
esrardır(22,23). Cinsel ilişkiyi kolaylaştırmak için rohypnol, gamahidroksibütirik asit, ketamin,
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
178
hipnotikler, zopiclone, zolpidem, kloral hidrat, histamin H1 antagonistleri, etanol, esrar, ekstazi,
kokain, LSD, antikolinerjikler, barbitüratlar, ketamin, dekstrometorfan, gama-hidroksibütrat,
opioidler, skopolamin, oxymetazoline, diğer ilaçlar kullanılır(22,23).
Bilinç bulanıklığı, oryantasyon bozukluğu, anterograd bellek bozukluğu, dikkat dağınıklığı,
diskalkuli, soyutlama yeteneğinde bozulma, konuşma, hareket, denge bozuklukları, apraksi
bulunur. Akut başlangıçlıdır. Hastada utanma, aşağılanma, anksiyete, konfüzyon, donakalma,
olayı anlatmak istememe, çoğu hastada suçluluk duyguları olabilir. Bilgilendirilerek delil idrar, kan
laboratuara gönderilmek üzere alınır(24,25). Bir kurban utanç, korku, şüphe ve güvensizlik gibi
duygusal travma nedeniyle birkaç gün sonra polis ya da diğer yasal güçlere şikayet olabilir(26).
Kişi otoerotik asfi ksi sonucu ölebilir. Kokusuz, tatsız olduğundan cinsel saldırı öncesi kullanılır(23).
Failin ceza artma nedenidir. Mağdurun bilmeden, tehditle madde alması suç değildir.
Ebeveyn yabancılaştırma sendromu: Çocuğun velayeti ile ilgili anlaşmazlıklarda ortaya çıkan
bilinçli ve programlı olarak yönlendirilen çocuğun diğerine karşı yabancılaştırılması ile seyirli bir
hastalıktır. Çocuğun babasına karşı gösterdiği ifadelerin günlük hayatın ve cinsel ilişkinin özellikleri
içerisinde çelişkilidir. Bu nedenle olayla ilgili yaşamsal temalar hakkında bilgi toplanmıştır.
Ötekileştirilmiş, yabancılaştırılmış baba veya annenin, insan haklarının korunması açısından
tarafl arın bilgilendirilme, tedavi edilme gereksinimlerinin adli tıp uzmanlarınca usulüne uygun
vurgulanması gerekir. Ço¬cuğun üstün yararı da bunu gerektirir. Anne veya babadan birinin
çocuğu geçici diğerine gösterilmeme durumlarında çocuğun haczini öngören İcra İfl as Kanunu
hükümlerinin uygulanması yanlıştır.
Hastalığın özellikleri:
1. Hedefteki ebeveyne karşı iftira kampanyası
2. Hedefteki ebeveyni reddetmek için çocuğu tutarsız, mantıksız, zayıf ve saçma bir mantığa
sürükleme.
3. Çocuğun yaşantısı ve gelişimsel süreci ile tutarsız ifade, terim ve senaryolar üreretilmesi.
4. Çocuğun ebeveyne karşı ambivalan duygularının eksikliği.
5. Hedefteki ebeveynin ret kararının çocuğun kendisi tarafından verildiği iddiası
6. Çocuğun yabancılaştıran ebeveyne karşı koşulsuz otomatik desteği
7. Çocukta belirgin bir suçluluğun olmaması
8. Hedefteki ebeveynin geniş ailesine karşı yayılan kin ve nefret duyguları
Çocuk sonuçta; zihinsel uğraşı olaya yönelik yoğunlaşır. Travmatik olay sanki yeniymiş
yaşanıyormuş gibi davranır veya hisseder. Çözülme, bedenine yabancılaşma, insanlardan
uzaklaşma, duygulanımda kısıtlılık, yaratıcılıkta azalma ve hayal oyunlarına yönelme, korku,
irkilme, rüyalanmada artış, geleceğe ilişkin karamsarlık ve evden uzaklaşma oluşur.
Ayırıcı Tanı:
1. Cinsel istismar: Kişi olay sonrası irkilme, korku, kaçınma, tekrarlayan korkulu bellek durumları
belirgindir. Posttravmatik stres bozukluğu tanısı vardır. Fizik muayene bulguları sıklıkla pozitiftir.
2. Duygusal istismar: Kişi sıklıkla uyum sorunlarından bahseder.
3. Sanrısal Bozukluk: Çocuk diğer ebeveyne karşı bilinçli ve kasıtlı yalan ve iftira üretir.
4. Paylaşılmış psikotik bozukluk:
5. Kişilik bozukluğu: Paranoid kişilik bozukluğu, borderline kişilik bozukluğu, narsistik kişilik
bozukluğu olabilir. Gergin, genelleştiren, uygun olmayan davranış sergileyen tutarsız kişiler için
düşünülebilir(17-20). Fail olayı sıklıkla zararsız, önemsiz vurgular. Çocuğun provoke ettiğini bildirir.
Öğretici etkinlik, bilgilendirme olduğunu açıklar. Küçüğün hoşuna gittiğini bildirir(21).
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
179
KAYNAKLAR
1. Aktepe E, Işık A, Kocaman O, Eroğlu FÖ. Bir üniversite Hastanesinde değerlendirilen cinsel istismar mağduru çocuk ve
ergenlerin demografi k ve klinik özellikleri. Yeni Symposium 51/2:115-119, 2013.
2. Bilge Y. Tıp Düzleminde adalet. Atlas Kitapcılık, Ankara, 2013.
3. Sayıl I, Türkiye’de intihar sorunu. Kriz Dergisi 2:293-298, 1994.
4. Ruhsal ve Davranışsal Hastalıklar Ruh Sağlığı Bölümü Dünya Sağlık Örgütü Cenevre .2000. İntiharın Önlenmesi
Hapishane Çalışanları İçin Kaynak. Sağlık Bakanlığı, 2004, Ankara.
5. Tarkan N. Psikolojik savaş. Timaş yayınları, İstanbul, 2012.
6. İkiz FE, Totan T, Karaca R. Sorumluluk inançlarını artıran faktörleri belirleme ölçeğinin uyarlanması. Yeni Sempozyum
51/2: 105-114, 2013.
7. Savaş A, Efesoy O, Çayan F, Çayan S, İstemli cinsel aktivite sırasında oluşan cinsel yaralanmalar. Ulus Travma Acil
Cerrahi Derg 18 (6):519-523, 2012.
8. Bildik T, Somer O, Başay BK, Başay Ö, Özkarar B. Kendine zarar verme davranışı değerlendirme envanterinin Türkçe
formunun geçerlik ve güvenilirlik çalışması. Türk Psi Dergisi 24/1: 49-57, 2013.
9. Bilge Y. Adli tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
10. Çevik A. Mağduriyet psikolojisi ve toplumsal yansımaları. 21. yüzyılda Sosyal Bilimler 2:65-83, 2013.
11. Herman J. Travma ve iyileşme. Çev. Tosun T. 2007, İstanbul.
12. Bahar Hİ. Suç mağdurları. Adalet Yayınevi, Ankara, 2006.
13. Balcıoğlu İ, Kocabaşoğlu N. Öcek T. Mağdur ve Mağdur Psikolojisi. Turkiye Klinikleri J Psychiatry-Special Topics 4(1):9-
14, 2011.
14. Türkçüer İ, Serinken M, Sengül C, Özen M. Munchausen Sendromu mu? Yoksa Temaruz mu? Türkiye Acil Tıp Dergisi
10(1):38-40, 2010.
15. Demir K. İmaj yönetimi. Sandal yayıncılık. Ankara, 2003.
16. Yaşar Teke H, Birincioğlu İ, Bilge Y. Cinsel Suç Olgularında Mağdur Profi li: Ordu Örneği. 15. Ulusal Adli Tıp Günleri, 3-7
Kasım 2010, Antalya.
17. Torun F. Ebeveyn Yabancılaştırma Sendromu. Psi¬kiyatride Güncel Yaklaşımlar - Current Approaches in Psychiatry
3(3):466-482, 2011.
18.Erdoğan E. Boşanmayla ilişkili Art Niyetli Anne Sendrom. http://www.belgeler.com/blg/2pt6/bo¬sanmayla-iliskili-artniyetli-
anne-sendromu. (ET: 18.07.2013).
19.Dottan F, Goldblatt R, Orlee CM. The experience of motherhood for alienated mothers Child and Family Social Work 17/
3: 316-325, 2012.
20.Anna Lubrano L, Stefano F, Malagoli TM. Parental Alienation Syndrome in Italian legal judgments: An exploratory study.
International Journal of Law and Psychiatry 35/4: 334-342, 2012.
21. Alay C, Polat O. Pedofi li nedir, ne değildir? Değişen dünyada Biyoetik 208-216, İstanbul, 2012.
22. Bilge Y, Adli Tıp, İstanbul yayınevi, Ankara, 2012.
23. http://en.wikipedia.org/wiki/Drug_facilitated_sexual_assaultm (ET 28.05.2014).
24.http://egeweb.ege.edu.tr/med/fi les/re%C3%A7ete%20g%C3%BCnleri%20sunumlar/Psikiyatrik%20aciller%20-%20
%C3%96.%C3%96.%20Sert%C3%B6z.pdf (ET 26.05.2014).
25. Bilge Y. Tıp Düzleminde adalet. Atlas Kitapcılık, Ankara, 2013. http://kitaplar.ankara.edu.tr/dosyalar/pdf/862.pdf (ET
26.05.2014).
26. Efeoğlu P, Dağlıoğlu N, Hilal A, Gülmen MK. Cinsel Saldırı Kullanılan İlaçlar: Özellikleri ve Toksikoloji Araştırmalar. Arşiv
Tıbbi Değerlendirme Dergisi . 22 (3) : 418-425, 2013.
MALA YÖNELİK SUÇLAR: Hırsızlık başka bir kişiye ait taşınırı sahibine haber vermeksizin
yararlanma kastıyla almaktır. TCK 141-147’ye göre hırsızlık, nitelikli hırsızlık, cezayı arttıran
ve azaltan haller malın değerden az olması, kullanma hırsızlığı, zorunluluk hali tanımlanmıştır.
Gece, birden fazla kişi ile, fahiş değeri olan cismi almakla, kişinin malını koruyamayacak durumda
olmasından, kişinin kendisini savunamayacak durumda olmasından, doğal afet ve sosyal olaylarda,
taklit anahtarla almasında, bilişim suçunda, resmi sıfat takınmasında ceza arttırılır. Açlık, hastalık
nedeniyle hırsızlık zaruret hali olarak değerlendirilerek ceza azaltım gerekçesi olabilir(1-3).
Politik, intikam, aidiyet(gençler arkadaş grubu içerisinde kahraman olma), sigortadan para alma
kastıyla da hırsızlık yapılır. Kişinin spor ile kahraman, ünlü olma durumu aklımızdadır. Simülatörler
bilmiyorum kelimesini sık söyler. Yüz ve mimik hareketleri birbirine uymaz. Tereddütlüdür.
Tasarlayarak acayip hareketler yapar.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
180
Depresyon dalgınlıkla, aşırı yorulmayla birlikte hırsızlık işleyebilirler. Anksiyete bozukluğunda
dalgınlık olabilir. Mani de yükselmiş duygu durumu, hareket ve enerji artışı, cinsel ilgi artışı, uyku
azalması, irritabilite, konuşma hız ve miktar artışı, düşünce yapı bozukluğu, düşünce içeriğinde
çeşitlenme, saldırgan davranış, dış görünümde değişiklik ve içgörüde farklılık gözlenir(4-6). Bipolar
bozuklukta heyecanlı pervasız açıklamalarla hırsızlıklarını güçlü olduklarını bildirmek için açıklarlar.
Kleptomanide hırsızların %3,8 ile 10’u kleptoman oldukları bildirilmiş. Önüne geçilmez gerilim
hissiyle ve istekle impulsif birden fazla hırsızlık söz konusudur(7). Fetişizm en az 6 altı ay süreyle
kadın çamaşırlarının çalınması söz konusudur. Patolojik kumar oynama kişinin toplumsal ve mesleki
işlevini olumsuz etkileyen bir tarzda engellenemeyen hırsızlık söz konusudur. Psikozlarda suç
işleniş tarzının basit ve anlamsız olması, kişinin suç işlemekten pişmanlık duymayışı, suç işlememiş
gibi hareket etmesi ceza sorumluluğunu ortadan kaldırır. Zeka özürü: Parlak büyük eşya toplamaya
meyillidirler. Çaldıklarının neye yaradığını ve ne yapacağının genellikle bilmezler. Konfüzyon
mentalede kısa süreli impulsif olaya amnezik hırsızlık yapılır. Çalınan eşya gizlenilmez. Epileptikler
izah edilemeyen tuhaf hırsızlık işler. Kötü madde kullanımı: Madde temin etme maksadıyla sıklıkla
soy bağı olan kişinin para ve eşyalarını çalar. Anne babayı savurganlık nedeniyle yoksunluğa
düşürdüğünden kişi vesayet altına alınır. Kişilik bozuklukları: Antisosyal kişilik bozukluğu sıklıkla
gasp ve hırsızlığı işlerler. Demans: Kişinin toplumsal saygınlığıyla bağdaşmayan ve ihtiyacı
olmayan eşyaları toplamasıdır. Hasta neyi niçin çaldığını bilmez. Çalma gerekçesi bulunamaz.
Endokrin sistem bozukluğu olan hipotiroidi, hipertiroidide dikkat ve affekt kusuruyla hırsızlık yapılır.
Bu durumlarda ceza sorumluluğu azaltılır veya olmaz.
Yağma tehdit veya cebir kullanma ile hırsızlık fi ilinin bileşik halidir. Özel hayatın gizliliği, konut-işyeri
dokunulmazlık ihlali de söz konusudur.
Hırsızlıkta üçüncü kişinin hırsızlık malını alması halinde malın müsadere edilmesi ile şu koşullar
araştırılır(TCK m 54): 1. Alış fi yatı ve alma koşulları nedir? 2. Neden yetkili kişi veya bayiden
alınmamıştır. 3. Kayıt dışılık sorunu nasıl aşılabilir.
Çocuklarda hırsızlık sebepleri şunlardır:
1. Zayıf dürtü kontrolü, anlık haz istemelerinden olabilir.
2. Yetişkin dikkatini çekmek istemiştir.
3. Çalmanın yanlış olduğu öğretilmemiştir.
4. Başkasına ait eşya hata ile alınmıştır.
5. Aile yakınlık eksikliği ve ihmal hissini çalıntı nesnenın bağlantı nesnesi olduğundan almış olabilir.
6. İstismar nedeniyle ihtiyaç duyduğu yardımı böyle aldığını düşünebilir.
7. Yeni bir eve, okula taşınma nedeniyle kaygı, öfke nedeniyle almıştır.
8. Ebeveyn boşanması gibi büyük bir yaşam değişikliğinden kaynaklanan yabancılaşma için
yerinden duygularını ifade ediş tarzı hırsızlık olabilir.
9. Akranları tarafından reddedilen kişi intikam maksadı ile zarar vermek için almış olabilir.
10. Ekonomik kıtlık nedeniyle satın alamadığı popüler marka giyim ya da elektronik cihazlar
çalınmış olabilir.
11. Sert ve önemli görünmek için çalmış olabilir.
12. Akran grup üyesi veya uyumu için çalınmış olabilir.
13. Çalmak heyecan verici olabilir.
14. Daha ağır suç veya durumdan kurtulmak için çalmış olabilir.
15. Otoriteye karşı isyan nedeniyle hırsızlığa yönelmiş olabilir.
16. Uyuşturucu satın almak için paraya ihtiyaç olduğundan çalmıştır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
181
Kundaklama nedenleri şunlardır:
Davranış bozukluğu: Cinsel haz duyma, eğlenme, can sıkıntısı, kendini kanıtlama isteği yangın
çıkararak yerine getirilir. Dürtü kontrol bozukluğunda kişi rahatlar. Piroman yangını dikkatle izler,
yanlış yangın alarmı verir, yangın söndürme araç ve gereçlerine ilgi gösterir.
İntikam, kin, nefret, gözdağı vermek için ayrımcı nedenle yangın çıkarırlar.
Kıskançlık nedeniyle memmun olmayan kişi evini, çiftliğini yakar. Kibirli veya kahraman kişi rolü
hissedilebilir.
Suçu gizlemek, delilleri yok etmek için katil yangın çıkarır.
Sigorta şirketinden para almak için çıkar sağlanır.
Akıl hastalıkları: Alkolizm, madde bağımlığı, kişilik bozuklukları olan vandallar vardır.
Siyasi ve politik nedenle yangın çıkarıp sabotajcı teröristler vardır.
Mali sıkıntısı olan, kısa vadeli iş sorunu olan, planlanmış ifl as etmek isteyen, iş rekabetini önlemek
isteyen, yıldırı iddiası olan da yangın çıkarır.
VANDALİZM:
Kişinin isteyerek ve bilerek eşyayı, doğayı bozması, yıkması, dağıtmasıdır. Mağdur davranışı: Bu
olmamalıydı. Bu son olsun. Burası hepimizin. Nedir bu düşmanlık? Kentimize acıyın. Neyin zaferini
kutluyorsunuz? Bu nasıl sevgi? Araçtan ne istediniz? Bayrağımızı bile yaktılar. Küfür etmemeliydiler.
KAYNAKLAR
1.Bilge Y, Hırsızlık Fiillerinde Cezai Sorumluluk, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 45/1-4: 153-159, 1998.
2. Bilge Y. Adli Tıp, İstanbul Tıp, İstanbul, 2013.
3.Sercan M. Adli psikiyatri uygulama kılavuzu, Bilimsel Çalışma Birimleri Dizisi No 5, 2007, Ankara.
4. Seyisoğlu R. Konuşma bozukluklarının adli tıp bakımından değerlendirilmesi. Adlî-Tıbbî Ekspertiz Iı: 33-34, 1955.
5. Çam Z, Seydoğulları S, Çavdar D, Çok F. Ahlak Gelişimine klasik ve yeni kuramsal yaklaşımlar. Kuram ve Uygulamada
Eğitim 12 (2): 1211-1225, 2012.
6. Karadağ F, Oral T, Yalçın FA, Erten E. Young Mani Derecelendirme Ölçeğinin Türkiye’de
Geçerlik ve Güvenilirliği. Türk Psikiyatri Dergisi 13(2):107-114, 2001.
7.Kandemir F. Büken B, Büken E, Erkol Z. Kleptomani (Çalma Deliliği)’ye Yol Açan Faktörler ve Ceza Sorumluluğu’nun
Değerlendirilmesi. Düzce Üniversitesi
Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi 4(2): 21-24, 2014.
SONUÇ: Kitapı okuyunca aklımda kalanlar nelerdir?
YANIT: Kendisiyle barışık değerliği olan kişi özgüven ve özerkliğini korur, geliştirir, değişir.
Kişinin değerleri temel özgürlükleri geliştirmek, ayrım gözetmemek, esnek olmaktır. Eşit davranır.
Kişi dayanışma ve güçlendirilmiş işbirliği içindedir. Sorumluluk dürüstlüklük çerçevesinde kayıt
belgeleri ile değerlendirilir. Etkinlik samimi, konuya hakim, tanımlayıcı, inandırıcı, samimi, uygun
giyim kuşam ile yapılır. Kişilerin etkili kanun yoluna başvurma durumunda illiyet bağı şart, etkin
sebep, en çok etkileyen sebep, uygun sebebe göre değerlendirilir. Etkinlik sırasında yalnızlık,
suçlama, utanma durumu açısıdan duygu durum değerlendirmesi hesap verebilirlik ve kurala
uyma koşulu ile yapılmaktadır. Kaygı, endişe, umutsuzluk, öfke, kırgınlık, ezilmişlik, engellenirlik,
dışlanmışlık, yargısız infaz, susturulmuşluk, yalnızlık sorunu ağırlaştırır. Tehdit, tahrik ve agresyon
tanımlaması karşısında şaşırma, korkma, donakalma, öfke yerine sosyal tanımlanmalar ve zaruret
hali (istisna) yapılır. Suçlama ve utanç ek sınırlar getiren, karıştıran, genelleştiren, yapay, baskılayanyön
değiştirttiren, yansıtan, merkezileştiren, korku-panik oluşturan, karar alma süreçini bozan, biat
kültürü oluşturan olay sorundur. Bir sorunla karşılaşınca yapılandırarak, örüntüsel değerlendirmesi
tahaahhüt ve gizlilik çerçevesinde yapılır. Problem açık tanımlanmıştır. Olan ve ölen kabul edilir.
Red alındaki inkar, suçlama,, utanma, öfke, pazarlık, kabul tarzlı sorun alanına da dikkat edilir.
Alternatif durumlar ve sonuçlar değerlendirilmiştir. Seçim zaman ve çıkar sorunsalı olmadan net ve
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
182
değişmez niteliktedir. Her şey bilinmez, onaylanmaz, düzeltilmez, sevilmez. Epidemiyoloji, etyoloji,
patogenez, klinik ve prognoz bağımsız değişkenlerdir. Risk tehlike, olasılık, girişim tipi, izlem ve
olayla ilgili geri bildirimle ölçülür. Şimdi burada ilkesine göre olayı düzelten-kontrol eden, baskılayan,
kolaylaştıran (predispozan), hızlandıran (presipitan) durumlar bağımlı değişkenlerdir. Kritik kontrol
noktaları değerlendirilmiştir. Görevli olan misyon ve vizyon gereğini öngörmeye göre düzenleyen
yetkilidir. Basit, doğal, kendiliğinden, içten, samimi, çoklu, derin, çeşitli, dürüst, özerk ve otonom
olan gerçektir. İzin verilen risk öngörülmeyen, öngörüpte engellenemeyen, paylaşılan, süpervizyona
açık ise sorumsuzluk gerektirir. Olayın normalden sapması, olay yerinin alt yapı uygunluğu, neden
sonuçta ihmal veya özen eksikliği (güvenlik tedbirleri (kritik kontrol noktaları), önleme, zamanında
müdahale, sonrasında konsultasyon istekliliği); tehdit, tahrik durumları kayıt belgeleri incelenir.
Çalışan yetkili ve yeterliğine göre kusur belirlenir. Sosyal öğrenme, öğrenilmiş çaresizlik, seçim
zorunluluğu, önyargı, mantık bölünmesi, tekrarlı üstünlük, yönetici açığı, itimat durumu, anlam
yükleme, koşullanma gibi modeller sorun tanımlanmasında yararlıdır. Minimal entropi gereği şimdi
burada toplam kaliteye göre yaşayabiliriz. Olumsuz durum göz ardı etmeden yeterli ve sınırlı
önemseyerek zamanla, model geliştirerek yapılandırılmış süreçle içgörü çerçevesinde geliştirilir.
POLİTİKA, TIP VE HUKUK ALANINDA ERDEM ÜZERİNE
Suç kabul edilmediğine göre insan adaleti arar. Bu konuda baz insan haklarıdır.
Politikacılar örnektir. Öfke kontrolünde topluma liderdir. Politikacı liderler tarafından söylenen
“Yüz karası”, “kimsin”, “diplomayı nereden aldın?” tarzı tümcelerin hukukçular için anlamını
değerlendirmek maksadı ile yazmaktayım.
Sağlık çalışanı çok yakınının katilini bile zor olsa da tedavi eder. Nitekim doktor katilinin de tedavisini
düzenledik. Ülkemizde bir öğretim üyesini öldüren evladın olması da bu konunun yadsımadan
çözümü gerektiğini de göstermektedir. Tıpkı hukukçuların yaptıkları hukuki değerlendirmelerde
olduğu gibi hekimler de tarafsız ve bağımsız hizmet vermektedir.
Kişi kendisine veya yakınının canına veya malına (zararı durdurma, engelleme öncelikli) yönelik
yakın ve gerçek bir tehlikeyi tehlikeyle orantılı bir tepkiyle o anda ortadan kaldırmak maksadı
ile insan öldürebilir(meşru savunma). Bu durum istisna olup, dar manada yorumlanır. Cezada
üst sınır yaşam hakkı ihlalidir. Katil ile karşılaşan mağdurun kurtulma imkanı vardır. Ancak idam
mahkumunun umutsuz durumu çıldıracak tarzda algılanması olduğu durumda bir işkence aracı
olarak algılanır. İdam cezası çoğu ülkede kaldırılmasının nedeni suçlunun yeniden yargılanma
hakkı, suçlunun düzelerek değişim, topluma yararlı olma ve cezaevinden nadiren çıkma hakkıdır.
Yakınlarının suçlu ile görüşme ve sahiplenme hakkı da vardır. Nadiren mağdur yakınları da ceza
uygulanma koşulu ile faili affedebilir. Toplumun suçlunun tretmanını öğrenme, geliştirme hakkının
da korunması gerekir. Toplum suçludan üstün olduğundan öldürerek suçlu ile özdeşim göstermez.
İnsan haklarına göre vatandaş sorumluluk alma koşulu ile öfkelenir, hırçınlaşır, acımasızlaşır,
haksızlık yapar, gücenir, kin tutar, böler, ayrıştırır. Yönetici, politikacı muhatap kişiyi doğru belirler.
Tepki usulü uygundur. Bu nedenle olguya özgü davranır. Yetkilerini sınırlar. Onların sınırlı yetkileri
yanı sıra yükümlülükleri ve görevleri vardır. Bu sebeplerle yönetici uysal, hoşgörülü, acıları
paylaşıcı, bağışlayıcı, adil, sabırlı, katlanıcı, kucaklayıcı, yapıcı ve birleştiricidir. Acıları yarıştırmaz.
Düzenleyici ve kontrol eden lider öngörücüdür. Disiplinlerarası çalışır.
SONUÇ: Politikacı sağlık çalışanı ve adalet temsilcisinin yaptığı gibi humanist düşüncelerle
konuşabilmeli. Travmayı etkin dinleme, empati ile anlayacağız. Çözümü ise sosyal, hukuki
değerlendirmelerle beraber bulacağız.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
183
EDEPSİZLİK, TERBİYESİZLİK ÜZERİNE DEĞER ÜRETME
Hepimiz diğerine, ötekine gününü gösterme, öğretme, nasihat verme meraklısıyız. Sebep:
Omnipotentiz. Çoklu alanda güçlüyüz. Uzantılı yapıdayız. Ulaşmak, birleşmek, simbiyotik yaşam
istiyoruz. Bunu az kişi yapıyor. Örnek Sakıp Sabancı, Vehbi Koç. Narsistiz. Böylelikle kimlik,
bireyselleşme sağlıyoruz. Babadan, anneden ayrılıyoruz. Ölümsüz zannı ile yaşıyoruz. O yüzden
sürekli düzeltiyoruz. Politikiz. Böylelikle egemen ve hakimiyet alanımızı genişletiyoruz. İlke değer
gibi izafi olmayıp, kabul edilen, olmazsa olmazdır. İstisnası dar manada değerlidir.
Suçlayarak, utandırarak lider olduğumuzu göstermek isteriz.
Başkasına gününü göstermek, dersini vermek isteriz. Karışık değerler sisteminde basit nasıl
düşünülür? İzafi yeti şimdi burada kullanarak değer oluşturmak rasyonel düşünceye ulaşımı sağlar.
Zorluklar yeniliğe, sistem oluşturmaya açılmak içindir. O halde nasıl çözüm üretelim. Öngörü kriter
ölçütleri neler olduğu anlaşılması için bu yazı hazırlanmıştır.
ÖRNEK OLAY: Bazı kişiler “ …” diye bağırdılar. Hemen Başkan A…“Terbiyesizlik etmeyin” dedi.
Başkan “Edepsizlik yapma” dedi. O halde bu sorun hepimizin olduğuna göre nasıl çözüm üretelim.
Model teorisine göre yönetim açığı.
PATTERN: Edepsizlik.
HİPOTEZ: Lider ile nasıl hangi ortamda konuşulur?
İlkelerim için eleştirmeliyim.
ÖLÇÜTLER: Benzerlik, özdeşlik, zaman-yer ilişkisi, nitelik, ölçütlük, nitelik derecesi, karşıtlık,
neden-sonuç ilişkisi.
UYGULAMA SÜREÇİ: Tüme varım veya tümden gelim izafi yette yeri yoktur. İkilik veya yüzlük
sistem çeşitlik, derinlik, farklılık anlaşılması için kullanılır. Ölçütü anlamlandırınız.
VERİLER:
1. Maslov ihtiyaçlar: Fizyolojik (beslenme, cinsellik), Güvenlik (Başkası ile sorun oluşturma mı
yoksa kendimiz mi olmak), Aidiyet (Grup oluşturma)
2. SWOT: Strength (Güç: Omnipotentiz...), Weakness (Kendi zayıf alanlarımız yerine başkasının
alanına müdahale ederek genişliyoruz. “Sen kimsin” Kendi zayıf alanım:Çıplaklık ), Oportunity
(Fırsat; Okuyoruz, eğitim alıyoruz), Threats (Tehdit: Bana karışırsan başına…gelir.)
3. Haklar: Bireyiz, farklıyız. İfade etme özgürlüğümüz var. Sırlarımız, mahrem alanımız var. Ödevimizi
yerine getiririz. Yükümlülüğümüz yapmadığımızda sorumluluktur. İstemedikçe, sorun yok dediğimiz
ölçüde öteki bize karışamaz. Ötekinin karışılmayacak hakları: İfade özgürlüğü, Yaşam özgürlüğü…
Negatif alanımızdır. Ötekinin bu alanına haklı olsak bile karışamayız, karışmayız. Oluşturulmuş
kendilik değerimize başkası biz istemediğimiz, izin vermediğimiz sürece karışamadığı alandır.
Parça bütünün kısmıdır. Parça bütün adına konuşamaz. Parça ötekinin bilmediği yaşantısını kör
olarak değerlendirir. İletişim istememize rağmen öteki kabul ederse iletişim başlar. Aktif dinleme
gereği unutulmamalıdır. Kişi değişir. Hırsız bir kerelik yapmıştır, değişimi kabul etmiş ve değişmişse
(samimiyet testi) hırsız değildir.
4. Kim: Özne sıralaması yaparız. Rol: Sen ötekisin. Üçüncü kişi gözlemci, seyircidir. Seçilirsek
özgürleşiriz. İktidar mı, muhalefet mi, seçmen mi olmak istiyoruz? Ne: Nesne sıralaması yaparız.
Nerede: Cismin zamanda yeri ve hızı biliniyorsa başlangıcı bilinir. Zaman: Başlangıcı bildirdiğimiz
yerel değerimizdir. İzafi dir. Diğerini bağlaması için başlangıç ve ölçümü belli olması gerekir. Hangi:
Hangi nesneyi seçeyim. Nasıl: …süreci uygularsam belirsiz başlangıç koşullarını anlarım? Boşluk
doldururum?
5.Model: Simülatör oluşturduğun zaman anlamlıdır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
184
6. Ahlaki, moral, etik, dini değerler: Hangi seviyedeyiz:
Piaget’nin Ahlak Gelişim Basmakları şunlardır:
ÖZELLİKLERİ
BAŞKASINA BAĞIMLI BAĞIMSIZ BASAMAK
1. Mutlaktır. Kurallar sorgulanmaz. Görecelidir. Her yer ve zamanda
uygulanmayabilir.
2. Davranışın sonuçları amaçtan Sonuçlara, daha çok amaç itibari ile
daha önemlidir. bakılır.
3. Kurallar asla değişmez. Eğer istişare edildiğinde kabul edilirse
değişir.
4. Her yerde mevcut, adalet hakimdir. Haddini aşanlara karşı eşit davranılmaz.
Cezalandırılır. İzafi davranılır.
KOHLBERG’İN AHLAKİ GELİŞİM KURAMI
Aşağıda belirtilen örnek konunun anlaşılması için uyarlanarak hazırlanmıştır.
Avrupa’lı bir kişi kanserden ölmek üzeredir. Doktorlar bir ilacın onu kurtaracağını söyler. İlaç
Eczanelerin yalnız birinde mevcuttur. Eczacı telif hakkına göre ilaç için 80.000 TL istemektedir.
A…eşi için tanıdığı herkesten para isteyerek 40 000 TL tamamlar. Eczacıya 40 000 TL vererek
ilacı almayı, kalanı sonra vereceğini bildirir. Eczacı ilacı bulduğunu ve ondan para kazanacağını
bildirerek satmayı ret eder. Anlatılanlara göre aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. A… ilacı çalmalı mıydı? Doğru davranış mıdır? Niçin?
2. Eğer başka yolu yoksa eşi için ilaç çalmak eşin görevi midir? İyi eş bunu yapar mı?
3. Eczacının karını sınırlayan bir yasa olmasa bile, bu kadar çok para isteme hakkı mıdır? Niçin?
4. A…. Eşini yakın hissetmiyor, sevmiyorsa ilacı yine çalmalı mı?
5. A…. Yakın arkadaşı, arkadaşı için ilacı çalmalı mıdır? Niçin?
6. Eşinizin hayatını kurtarmak için için siz olsaydınız çalar mıydınız?
7. Kanserden ölen siz olsaydınız ve ilacı çalacak kadar gücünüz olsaydı ilacı kendiniz için çalar
mıydınız?
8. A…. Eşi için ilaç çalarken yakalandı ve hakim önüne çıkarıldı. Yargıç A…. ‘ı hapse mi yollamalı,
serbest mi bırakmalı? Niçin?
KULLANMA KILAVUZU:
1. EVRE: Bağımlı evre, otoriteye, itaate, cezadan kaçmaya bağlı devir
2. EVRE: Bireycilik, karşılıklı çıkara dayalı alışveriş
3. EVRE: Bireycilik, karşılıklı çıkara dayalı alışveriş
4. EVRE: Kişilerarası beklentiler, bağlılık, kişilerarası uyum
5. EVRE: Sosyal anlaşma, yararlılık, bireysel haklar
6. EVRE: Adalet, eşitlik, insan hakları(1).
SÜREÇ:
Başkan: Söyledikleriniz baştan aşağı yalan. Böyle edepsizlik olmaz.
A….: Neyi yalan konuşuyorum sayın Başbakanım? Ben kimseye edepsizlik yapmadım. Kimseye
de Edepsizlik ediyorsun demeyi kendime yakıştırmam.
Başkan: Tamamen siyasi bir konuşma yapıyor.
Başkan..: Oturun lütfen, zaten konuşması bitti.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
185
Başkan: Tribüne yönelik konuşma.
Başkan…: Yönetme ehliyetini kaybetti.
Başkan…: Başkan’ın bulunduğu bir yerde protokol Başkana uygun düzenlenir.
Başkan: Cübbeni çıkar da gel. Bundan sonra …olduğu yerde olmam. Değer kaybetti.
Örnek: Araç sürerken fren tertibatınız bozulur. Duramadığınız takdirde aracı duvara mı, yaşlı
insana mı, beş kişinin olduğu yöne mi çevirirsiniz soru yanıtı suç ile rol kavramının bağlantısının
anlaşılmasına yardımcıdır.
YARGILAMA: İdeali: Tarafl ar görüşsün. Uzlaşsın.
KARAR DÜŞÜNCELERİ:
1. Edepsizsin sözü ahlaki gelişim evresinden hangisinde değerlendirilir?
Durum ifade özgürlüğü içinde değerlendirilir. Diğer insanlar karışmaz.
2. Eleştiri hakkı içerisinde “1 saat değil, 20 dakika konuşabilirsin.” Denilebilir. Konuşma cevap hakkı
gerektiriyorsa bu hak mağdur veya temsilci tarafından kullanılabilir.
KAYNAKLAR
1. Aydın MZ. Ahlak öğretiminde örnek olay incelemesi yöntemi. Nobel Yayın Dağıtım, 2005, Ankara.
YÖNETİM PLANI
Hipotez: Aile, iş yaşamı devamlılık veya dağılmayı gerektirir. Gemideyken nasıl çalışılırı anlatmak
için yazmaktayım.
1.Kişi özel yaşamı gizlidir. Açıklanamaz. Karışılamaz.
2. İfade özgürlüğü sonuna kadar savunuyorum.
3. Arzularını istersem yerine getiririm. Uzlaşı alanımızdır. Bu yüzden iletişim kurmaktayım.
4. En çok iki kere söylediğinde değişmiyorsa artık konuşma(tekrarları önle kuralı. Lütfen konuşulanın
arkasında şiddet olduğunu unutma). O konuşana kadar bekle. Sana dedim ki yerine “anlaşılacağı
üzere; belirttiğin gibi denilir.
Pekiştireç: Olumsuz yerine olumlu sistem kullanılır. Kesin yerine olası.
Aile içi şiddet yerine aile korunması.
Odan dağınık yerine aradığını bulamıyorsun.
Ödül evde tutulmaz. Kutlaman gerektiğinde dışarı çıkıp alırsın. Efor gereğini görür.
Oturuş pozisyonları direnç olduğundan bazen yer değiştir. Sen buraya diyerek değil, istediğin yere
oturarak. Sorulursa özgürlük hakkımı kullandım denir.
5. Koşullu olasılık: 2, 5, 6, 100 lük sistem kullanılır.
Kendim için ikilik sistem, başkası için koşullu olasılık gereği 5,6,100 lük sistem kullanırım.
Örnek: Kendimi seviyorum. (ikilik sistem) 100 puan. Sevgilimi, annemi veya babamı 99 puan
seviyorum. Gerekçesi: Katlanamayacağım haksız fi il olduğunda cinayet işlemem veya intihar
etmem gerekir. Yüzleşirken katille seni hukuka sevk ediyorum derim.
Sevdiceğim OSYM başarısızım dedi. (İsim yazmama sebebim savunma hakkı
veremeyeceğimdendir). Ağladı, sustum. Başını omzuma yasladı(İkilik sistem). Sonra konuşmak
istiyorum dedim(çoklu sistem). Başkasına söyleme, seni bilirim dedi. Sustum. (Dürüstlük). Günler
sonra herkes konuşunca olayın çoklu yönünü, o zaman ben de açıldım.
Amcam birine yumruk atmış. Adam yüzüne bakmış. Sinirlendiğini anlamadığım için, bu yeteneğimi
geliştirmediğim için özür dilerim. Demiş.
Bir insanın en çok kızdığı zaman ihtiyaç engellenmesidir. Örnek yemek yemesine, cinsel ilişkisine
ses çıkarılması gibi (Maslow).
6. Her soruya yanıt verilmez. Bazen yüzüne bak, anlamamış gibi. Çünkü boş sözler olduğunu
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
186
bazen kişi böyle anlar. Kişinin başkaları tarafından doğru olana yöneltilmesi anlam kaybıdır. Kendisi
bulur. Sorun çözümüne katkıda bulunulur. Ancak sorunu soran kişi çözer.
7. Yönetici kararlarını beğenmesek de saygılı olmak zorundayız(Katlanma yükümlüğü).
8. Bazen şizofren, tembel olurum. Böylelikle ruhsal rafl arımı düzenlerim. Şizofrenlerin düzeltemediği
rafl arın nasıl sorun olduğunu görür ona acırım, çözüm üretirim.
9. Bana akıl verenlerin değer üretimi doğru ise neden karşı çıkayım ki? (Dışa açıklık prensibi).
Dağılma korkum yok. Birleşme bütünleşme, birleşik kap modelini severim.
RASYONEL DÜŞÜNCE ÜZERİNE
HAKİMİYET, EGEMEN OLMA ARZUSUNDA EŞİTLİK HİKAYESİ BU
Akıl hastalığının doğası üzerine:
1. Doğal ayıklanma düşüncenin kendisi üzerinden değil, fi ziksel yapı ve eylemle ilişkilidir.
2. Organizmanın sağ kalımı, kendisini yok edebilecek tehlikelerden kaçmasına ve çevreden enerji
elde etme çabaları arasındaki dengeden kendi lehine enerji artımının sağlamasına bağlıdır (En iyi
kullanma optimizasyon ilkesi).
3. Zaman harcama, enerji kaybıdır. En az çaba harcama ilkesi gereği sanrı, varsanı yolu ile güçlü
olunur. Bu hastalık yolu olduğu için yokluktan değil (nihilistik) varlıktan, sistemden değer üretilir.
4. Bilişsel etkinlikler enerji ve zaman harcama etkinliğidir(katlanma yükümlüğü).
5. Uyumsal yeterlik az bilinçlilikle yerine getirilir. Bu sebeple çoklu sistem çeşitli ve derinlik üzerinden
çalışılır.
6. Kişi özgül ögeleri fark ederek duyarlaşır.
7. Olasılıklara göre değil, genelleştirmeye göre karar verdiğinden yanılır. Avcı avına yüzde seksen
yaklaşmışsa % 80 kaçınma tepkisi oluşturulmaz. Avcı yada av olmak değil gereğini izleme, takip
durumunda olmak önemlidir. Bu durum toplum hayatında sadece bir kısım olayı açıklamada olgu
olabilir. A…lokantasında B yemeği önerildiğinde C ve D kişisi yemeği yiyip beğenmeme nedenleri
şunlardan hangisidir? a)aşçıbaşının izinde olması b) kişilerin farklı tad zevki c) yanlış lokantaya
gitmeleri d) o gün o yerde istatistiksel açıdan ortalamaya göre ender durum gözlenmesi ve ortalama
regresyon nedeniyle tekrarlamama eğiliminde olmaları. Cevap verenlerin az kısmı d şıkkını
söylemişlerdir. Bir ceket 125 dolar, hesap makinesi 15 dolar olan mağaza satış memuru diğer
şubemizde hesap makinesi 10 dolar demektedir. Diğer gruba ise ceket 120 dolar denilmektedir.
Ceket için diğer şubeye gidenlerin sayısı hesap makinesindekinden daha fazladır(2). İyi giysili
bir kişi yere düştüğünde yardım edenlerin sayısı, kötü giysili olanınkinden daha fazladır. Para
büyüklüğünü fakir kişi sıklıkla zengin kişiye göre daha büyük görür. Yöneticinin yanında taraftar
olmak muhalefetin yanında olmaktan daha kolaydır. İnançlar, zorunluluklar, beklentiler akılsal
çıkarım yapmayı engeller.
İkili seçimler, çoklu seçimlere nazaran iddiada tercih, seçim nedenidir. Tamamlayıcı kanıtlar esas
kanıtlara göre dışlamada öncelikle değerlendirilir. Varlığı yokluğa, ölüme göre yadsıyarak yaşamak
uzlaşı kültür gereğidir. Otantik yaşantı arzusu, öyle hissederek yaşantılanma geride kalarak,
basit, çocuk yaşantısındaki sorumsuzlukla yaşantı arzusunun yerine getirilmesidir. Düşünce basit
ve kolaydır, herkes kullanır, çünkü dinamik, mekanik, kimyasal düzen ağı gereksinimine ihtiyaç
duymaz. Bu yüzden herkes akıl verir, emek vermez. Analizde kişileri konuşmam, olayların analitik
değerini belirtirim.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
187
KENDİLİK BİLİNCİ
1. Duyumsal içerik: Bedensel, sözcükseldir.
2. Ben-siz dile getirilen içerik: Dış nesnelere, bedensel içeriğe, zihinsel edinime ilişkindir.
3. Özünü bir algısal yargılar kompleksinin oluşturduğu Ben-siz odaksal bilinç
4. Ben’e sahip, kendilik ve nesne arasındaki karşıtlığı dile getiren içerik
5. Ben’e sahip, Kendilik ve başkaları arasındaki karşıtlığı dile getiren içerik
6. Ben’e sahip, Kendilik ve başkaları arasındaki karşıtlığı dile getiren içerik
7. Ben’e sahip, Kendilik ile sen ve bunun kadar da Kendilik ile bulunmayan kişiler arasındaki bir
etkileşimi dile getiren içerik(2).
Seviye 1. Kuramsaldır. Bilinç nesne ve olayları algılamaz. Duyumsal çokluk vardır. Parçalı algılar
beyne gelir.
Seviye 2. Özne-yüklem, mantık yoktur. Nesneler bilinçsiz renk, biçim, uzaklık farklılıklarına tepki
veren hayvana ait davranış tarzıdır. Beyin kabuğu çalışmayan insandaki kör görüştür. Görsel içerik
birleştirilemez. Kişi görmediğini tahmin eder. Görülmeyeni ayırt etme gücünü geliştirir. Demek ki
bilinç kapsayıcıdır, bütünleştirir.
Seviye 3. Dışsal, içsel algısal dönüşüm olur. Dikkate yansır. Şimdi buradaya örtük gönderim yapar.
Seviye 4. Açık dönüşüm gözlenir. Ben, bu, şu, o gibi kavramları birleştirir, biçimler.
Seviye 5. Tekbenci bilinçtir. Nedensel bağımsızlığı, bağımlılığı, kronolojik sıralama yapamaz. Uç
olguları algılar. İçsel dönüşe ihtiyaç duyar.
Seviye 6. Kendilik gönderimin içselliğinde artış vardır. Birbirini gözlerler, fakat bir başkası ile
konuşmazlar. Kendi zihinsel niteliklerinin paylaşımını tasarlayabilirler.
Seviye 7. Kendilik gönderimi dönüşlüğü, içselliği artar. Bütünleşme, bağımsızlık, doğallaşma,
güdüleme kayıtlı sistemi gözlenir. Akıl kuşatıldığını hissederse karanlığa gömülür. Kendiliğin içine
alınmış yabancı yaşantı gözlenir.
KAYNAKLAR
1. Aydın MZ. Ahlak öğretiminde örnek olay incelemesi yöntemi. Nobel Yayın Dağıtım, 2005, Ankara.
2. Spitzer M, Maher BA, Felsefe ve psikopatoloji. Çev. Karaçam Ö. Gendaş AŞ, İstanbul, 1998.
STRES İLE GİZEM İLİŞKİSİ
Stres tehlikeyi tanımlama, ona uygun tepki vermede etkilidir. O halde konunun önemli, incelenmesi
gereken bir yanı olan gizemle ilişkisini inceleyeyim. İnsan politik hayvandır. Politika egemenlik
sınırımızı genişletir.
TANIM: Gizem, sır ile eşanlamlıdır. Aklın erişemediği, açıklanamayan veya çözülemeyen şey,
gizdir(1).
Amaç: Konuyu gündeme getirme sebebim belirsizlik, boşluk ile yakın ilişkisi ve çözemediğim,
anlamadığım için ciddi stres kaynaklarımdan biri olduğudur.
Epidemiyoloji (Sıklığı): İçimden kaynaklanan stres bunun yanında etki ve önemi azdır. Bu konu
toplumun çoğunu da ilgilendirmektedir. Açılan davlarda da tartışılmaktadır. Aydınlatılmış onam
içerisinde dava açılması halinde kişinin kendisini savunmak maksadı ile sır saklamayacağı da
bildirilmektedir.
Hipotez: Stresimin Önemli Miktarı Gizemi Anlamak, Çözmek İçin Harcadığım Zamandan
Kaynaklanır.
Patogenez ve hastalıkla ilişkisi: Başkasının yaptıklarını anlayıp onu geçmek, önde olmak,
egemenlik sahamı genişletmek arzumdur. Başkasını incelerken kendi amacımı gerçekleştirmem
engellenmekte, durumum karmaşıklaşmaktadır. Başkasına benim işimi yap, çözüm getir demem
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
188
de bundan kaynaklanır. Oysa konuyu başkasına açtığımda ben olmadığı için eksik anlaşılma
olmakta, kaos, kriz gözlenmektedir. Bu durum beden dilime yansımakta, iletişimimim önlenmekte,
iletişim kalitem bozulmaktadır. Bu sebeple bu konu hakkında bilgi sahibi olmam gerekir. Bu durumu
vücuduma yayarak psikosomatik hastalık oluşturabilirim.
Klinik durum: Ötekini anlamaya çalışmamın sakıncasını yukarıda anlattığım için hukuk kuralları
konulmuştur. Süreç yönetimini iş yeri amiri, öğretmen, diğeri yürütecektir. Bu konuyu tanımlarken
başkasının işine karışma ilkesini kullanacağım. Yönetim kararlarına karışmayacağım.
Gizemi merak etmem öğrenme kaynaklarındandır. O halde bunu nasıl düzenlemeliyim?
1.Lider olma arzumu geliştirme isteğimi bilen yaşam koçu liderlikle ilgili eğitim ve öğretim düzenler.
Bu konudaki yeteneklerimi bir kere onlardan dinleyebilirim. Bununla birlikte daha sonra kendim
yeteneklerimi geliştireceğim.
2.İletişimde hiyerarşik yapı varsa yöneticinin yaptığımı beğenip beğenmediğini merak ederim.
Öncelikle yönetici bu konuda paylaşımda bulunmaz. Çünkü paylaşım ile sıradanlaşır. Olayı
yönetemez. Bu sebeple bu alanda bilgiyi alır ama “bana bilgi verirseniz memnun olurum” dememe
rağmen akıllı yöneticiler hiç bilgi vermedi. İktidar paylaşılmaz. Demek ki bu alanda sahiplenilme
arzum giderilmiyormuş. Bana ulaşan kişilere bu bilgiyi verince konuyu karıştırdılar. Huzurum kaçtı.
Sonuç bu alanda bilgi paylaşılmaz. Karar: Yönettiğin olayla ilgili üçüncü şahıslara bilgi verme.
Sadece amirle ilgilen. Aynı seviyede veya üst olduğum kişi ile ilgili dosya gelince iade ederim.
Hukuk dışı delil incelenmez. Bu delili yayınlayana değil hazırlayana ceza verilir.
3.Suçlama, utanma: Nadiren bu alanı kullanacağım. Tüm söz üzerinden değil konuşulmasını
istediğim, yararlı bir kelime seçeceğim. Örneğin edepsizlik gibi. Mahkeme gibi kurallı olursam rahat
ederim. Bunlar şunlardır:
Kabul edilirlik: Hukuki yarar olmalı. Deliller hukuka uygun toplanmalı. Çözümü bir sorunun
fonksiyonel özelliğini düzeltmeli. Pragmatik olmalı. Ücret, maliyet karşılanabilir olmalı. Yetkili ve
yeterli hakim karşısında olmalı.
Muhatap: İkinci, üçüncü şahıs, tanık, fail, mağdur, izleyici tanımlaması etkin yapılmış olmalı. Bir kişi
iki rol alamaz. Rol tanımlaması önceden değerlendirilir.
Usul: Tarafl arın ve hakimin önceden belirttiği ve anlaştığı metin üzerinedir.
Esas: Amaç neden sonuç ilişkisi ile incelenmeli.
Karar: Bağlayıcılık, itiraz edilebilirlik özelliği öncelikli olmalı. Dava açılma, seyir, kararında yer,
zaman uygunluğuna dikkat etmeliyim.
4. Gizem kabul etmediğim alanlar: Hakimiyet ve egemenlik sahası kurma ihtiyacım olmayan
durumlarla uğraşmamalıyım. İfade özgürlüğü çerçevesinde çalışmalıyım. Olayları savcı gözüyle
takip edersem işimi yapamam. O yüzden mağdur olma özelliğinde “istismar, sömürü” kavramları
ile hareket edip uygun stilde işlem yapmalıyım. Bu alan yaşamımda çok geniş yer aldığından kendi
işime bakacağım. Başkasından, başkasının özgürlük alanından bana ne diyeceğim. Sorarsa sorunu
çözmeyeceğim. Çünkü ben ötekiyim. Bana aktarılan anlam yitirilmesine yol açmış konudur. O kişi
çözer. Olumsuz, kötü tanımlamasında ölüm tarifi tekillikten uzaklaştırılarak anlaşılabilir. Tutarlılık
için hangi iletişim kanalında isek sınıfl andırmada sadakat, inanç, samimiyet ve dürüstlük ölçütleri
geliştirilebiliriz(2,3,4). Kötü haberi yetkili kişi uygun yer ve zaman belirlenmesi ile “iyi haberlerim
yok, tanınızı söylemem kolay değil. Röntgen inceleme sonuçları ciddi” diyerek iletişimin devam
gerekliği aktarılır.
5. ÖLÇÜTLER: Benzerlik, özdeşlik, zaman-yer ilişkisi, nitelik, ölçütlük, nitelik derecesi, karşıtlık,
neden-sonuç ilişkisi. Zaman için hızlılık hayati tehlike, kriz doğru değerlendirmesi ile ilgilidir.
Zaman için yavaşlık uzlaşı kültür gereğini yerine getirmek ve konuyu etrafl ı incelemek içindir. Yer
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
189
bulunduğum yer öncelikli tercih nedenidir.
6. Öteki meslek alanı ile ilgili değerlendirmede öncelik nasıl belirlenir?
Öteki: Beynimiz kendimizdir. Mutlak değerdir. Değiştirilemez. Sahiplenilir. Değerler sisteminde
diğerlerine (eş, anne, baba, kardeş, evlat) öncelik verilerek değer üretilir. Böylelikle anlam yüklenir.
Bu değerde yetersizlik varsa diğerlerinin uygunluğu önceliklenir. Böylelikle paydaş geliştirilir.
Sır kavramı da bu alanın diğeri ile ayrımı ile anlaşılır. Kanun hükmünü yerine getirme, bildirimi
zorunlu durumu açıklama (bulaşıcı hastalık), kişi haklarını koruma öncelikli durumlarda sır istisnai
uygulanmaz(5). Varlığın durumsal durumu nicesellik açısından değiştirilebilir yönüyle anlamlıdır.
Yani niçin yerine nasıl sorusu ile oluşum, değişim hazırlanır.
Geçerlilik çalışması: Garantilik, tehlike analizinde çözüm üreten durum için farklı zamanlarda
benzer sonuçlar veren değer önemlidir. Farklı zamanlarda konuşurum.
Güvenilirlik için: Sertifi ka, eski olgu çözüm referansları, alt yapı uygunluğu (ekonomik, fonksiyonellik,
adapte edilirlik, ulaşılabilirlik, çevreye uyum), garantinin niteliğine ve geliştirilme özelliğine, koşullu
olasılığa uymazsa tüketici haklarını sağlamadaki etkinliğinin ulaşılabilirliğine, önceki görevlerle ilgili
verilerin istatistiki analizi ile değerlendirme yaparım.
Sonuç: Stres alanını sınırlama, belirleme, kriterlerini öğrendim. Stres yapmam gereken alanın
en büyüğü birini öldürmemdir. Stres yapmam gereken alanın en küçüğü kritik kontrol tehlike
noktalarının analizi olan yerde minimal tehlike olandır. Stresimin Önemli Miktarı Gizemi Anlamak,
Çözmek İçin Harcadığım Zaman olduğuna göre bunun gerekliği, ihtiyacım kadar uğraşmalıyım.
Gerisi rasyonel düşünce değildir. Bu zaman katlanabileceğim, kabul edebileceğim kadardır. Bunun
ölçütlerini izafi yet teorem gereğine göre değerlendireceğim. Teknoloji ile eksikliklerimi gidereceğim.
Paylaşımla katlanacağım.
KAYNAKLAR
1. http://www.tdk.gov.tr/index.php?option(ET 14.05.2014).
2. Badiou A. Etik. Kötülük kavrayışı üzerien bir deneme. Çev: Birkan T. Yaylacık Matbaacılık, 2004, İstanbul.
3. Piaget J. Epistemiyoloji ve psikoloji. Çev. Selvi S. Sarmal yayınevi, 1992, İstanbul.
4. Bucka-Lassen E. Zor görüşme. Çev. Namal A. Deomed, İstanbul, 2010.
5. Sert G. Tıp etiği ve mahremiyet hakkı. Egebasım, 2008, İstanbul.
ÖZET:
Temel ihtiyaçlar: Fizyolojik, güvenlik, ait olma ve sevme, saygınlık, kendini gerçekleştirme, inanç.
DUYGU Haz alma hoşa gitme, sevinç, neşe, mutluluk, hoşnutluk, övgü, hayranlık.
Acı hoşa gitmeyen uyarıya verilen şaşkınlık, donakalma, kızgınlık, hayret, korku, öfke, nefret,
üzülme, sıkılmış, bıkkınlık, başka yerde olma, iletişimi durdurma, hınç, intikam.
DAVRANIŞ: Aktif davranış-Pasif davranış-Etkili eylem-Etkisiz eylem-İstemsiz davranış
İstemli (gönüllü) davranış-Zorunlu davranış-Suç davranışı-Sahte davranışları-Duygu davranışları .
Güdü: seçme, bekleme, yoğunluk, kararlılık, duygu.
İLETİŞİM Açık-kapalı; açık-gizlilik, birincil-ikincil anlamlılık, oluşuna muhataplığa, ihtiyaca, ideolojiye,
ilgililiğe, inanc. Suçlu, zorlayıcı, utandırıcı tanımlamaya göre de tehdit, şiddet, iletişimsizlik. Kibir,
gurur, tevazu, açgözlü, hoşgörü, nezaket, gafl et, beddua, argo, mizah, fıkra, anektot, benzetme,
telkine açık olma, irade, özenti, taklit. hesap verilebilirlik, şeffafl ık, etik davranış, paydaş haklarına
saygı, hukukun üstünlüğüne saygı, uluslar arası davranış normlarına saygı ve insan hakları.
Eşitlik varlıksal, fırsat, şartlarda ve sonuçlarda olmalıdır. Eşitlik tam, göreli, burjuva ve proleter
(ekonomik ve toplumsal) tiptedir. Eşitlik hayatın öznesi insan-toplum olduğunda yaşantı ile bireyin
gereksinimlerinin karşılanmasıdır. Ölçüm araçı her yerde her zaman ve her kişi için aynı birimle
yapılır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
190
HASTA YETERLİĞİ DEĞERLENDİRMEK İÇİN:
Belirli bir eylem biçimini tüm ilgili olguların bilgisine sahip olarak, mantıksal bir hataya düşmeksizin
ve sonuçlarını gözönünde tam olarak canlandırarak isteme beceri ve tutumuna sahip olmaktır.
Kötü adaptasyonlu başa çıkma stratejileri şunlardır:
1. Affekt: İmpuls kontrol bozukluğu, öğrenilmiş çaresizlikle bozulmuştur.
2. Kişi amneziktir.
3. Kendilik değeri suçlama veya utanma ile bozulmuştur. Kişi sahiplenilmez, paylaşılmaz,
yabancılaşır. Onaylanmamak gerginlik kaynaklarındandır.
4. İzolasyon söz konusudur.
6. Somatizasyon belirgindir.
7. Anlamlılık değişimi ihmal, saptırma, yer değiştirme, komplo, sihirli güç gibi kavramlarla
karıştırılmıştır.
Nesnenin ölçüm değerleri şunlardır:
1. Kendisini anlamaya yönelik uygunluk araçları vardır.
2.Ayrıklı durum ve sınırlamaya elverişlidir.
3.Eş zamanlı uygulamaya elverişlidir.
4. Köken, gelişim, etkileşim açısından yöntem geliştirmeye uygundur.
5. Siyasi, sosyal değer ve yarar anlamı vardır.
6. Dilde simgesi (göstergesi), sembolü bir dizinle açıklanır
Değer üretimini etkileyen unsurlar şunlardır:
a) İhtiyaç: Fizyolojik ihtiyaç karşılama esastır. İtibar ve saygınlığı sürdürme davranışı çeşitlendirir.
b) Hastalıklar predispoze durumlarla kolaylaşır. Yaşam kalite ölçeği
Tanı: Gözlem, test ve inceleme, konsultasyon
Tedavi: Zamanında evreleme, fark etme, komplike durumlardır.
c) Misyon-vizyon: Triaj kurallarında prognoz, yaşamsal tehlike, maluliyet
d) Güçlü-Zayıf-Fırsat-Tehdit analizi:
e) Öteki: Beklenti: Acele-Yavaş, Damgalama-çeşitlilik
İhtiyaç: Acele-Yavaş, Gereklilik-zorunluluk
İnanç: Acele-Yavaş-Engelleme-Kolaylaştırma
Tercih: Seçenek, zorunluluk
Ölçüt: Kanıt değeri, kanıt önemi
Endike-endikasyon dışı-Kontrendike
DEĞER SİSTEMİNDE USUL: Önerme doğrudur. Önerme hariçini dışlar. Önermenin diğer
durumlarla ilişkililik derecesi vardır. Başlangıç koşulları belirsiz. Boşluk bulunur. Boyut değiştirme
karışıklığa yol açar. Hiçbir olay aynı anda iki yönü ile ölçülemez. Değişiklik durumları dengesizliğe
sürükler. Karar gereği varsa kişi haklarına, kuvvetler ayrılığına ve hukukun üstünlüğüne göre karar
verilir. Meşruyet yeterlik ve sınırlı yetkili durumuna göre belirlenir. Kişi tahahhütüne uyar. Tehlike
kritik kontrol analiz noktalarının incelenmesi ile izafi , kabul edilen riskle gerekli danışmanlık alarak
ile yapılmıştır.
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
191
KAYGI MODELLERİ
Yapısal fonksiyonalist
Gerilim teorisi
Ayırıcı birleşimler teorisi
Alt kültür teorisi
Ayırıcı fırsat teorisi
Etiketleme teorisi
Sosyal kontrol teorisi
Sosyal bağlantı teorisi
İhtiyaç beklenti teorisi
Sorumluluğun paylaşılması
Atıf sorunsal teorisi
Kontrol etme teorisi
Ödül ceza uygunsuzluğu
Belirsizlik
YÖNTEM
1-Hata türü ve etkileri analizi
2-Kök Neden Analizi
3-Tehlike ve İşletmede Kritik Kontrol Noktalarının Değerlendirme Metodolojisi
4- Sıfır hata programı
5- Pareto analizi, balık kılçığı vb. sorun belirleme yaklaşımları
6-İhtiyaç Uygunluk Modeli
7- Toplam Kalite
ÖLÇÜM: Ağrı, beslenme bozuklukları, bakımın sürekliliği, iatrojenik risk (enfeksiyon, allerji),
hasta memnuniyeti, takip ve uygulama kılavuzları, insan kaynakları yönetimi ve erişilebilirlik, işlev
ve fonksiyon kaybı, prognoz (terminal dönem bulguları), predispozan faktörler (lokus minöris
rezistansiya), presipitan faktörler, asosiye durumlar, maliyet etkinlik üzerinden sağlık kalitesi
ölçülebilir.
Sorun çözümü:
1.Uyarı tepkisini fark edilir. Hipotez kurulur.
2.Sorunları önem sırasına sokulur(Öncelikle: Haklar-Güçlü yönler belirlenir. Kendini gerçekleştirme
yönündeki süreçlerin kanıt değerliği önceliklidir. Zayıf olan durumlar saptanır. Onaylanma ve fark
edilme hissinin giderilme ihtiyaçının fazla olma sorunsalı gözlenir. Fırsat durumlar değerlendirilir.
Özlük haklarının düzenlenmesi hakkındaki uygulamalar değerlidir. Tehditler tehlikeyi önleme,
ortadan kaldırmaya yöneliktir. Kritik kontrol noktaları uygun zaman ve yerde incelenir). En az ortak
olunması gereken sınır belirlenir.
3.Başkalarının yardımına gerek olup olmadığını saptanır. Bağlanma stilleri denetlenebilir, kontrol
edilebilir, deneyime açıklık ve duygusal uygunlukla hayatın doğal akışına uygun tarzdadır. Sıfatlara
dayalı kişilik durumları tehlikelik tanımlamasının ilişki düzeyi bağlantısına göre değerlendirilir.
4.Olumlu ve olumsuz fırsat ve durumların farkına varılır.
5. Merkezde buluşulacak tarzda olay yakınlaştırılır. Geçerlik ve güvenilirlik durumuna göre gruplama
yapılarak istatistiki değerlendirme yapılır. Kanıt değeri ve kanıt önemine göre tehlikelilik zaruret,
seçim, rastgelelilik kıyaslanır. Hipotez red veya kabul durumuna göre değerlendirme yapılarak
boşluk, belirsizlik giderilir. Karar uygulanır.
Prof. Dr. Yaşar BİLGE
192
OKUYUCU DÜŞÜNCELERİ
Ruhsal Değer Sisteminde Seçim Zamanı
193
Kaydol:
Yorumlar (Atom)